Մենք ազգովի բաղաձայն ենք: Բայց մեր ազգի ամենանշանավոր բաղաձայնը պապս էր՝ լռակյաց, խոժոռադեմ մի մարդ, շարժումները՝ չափավոր, բառերը՝ ժլատ: Երբեմն ինձ թվում էր, թե լռությամբ զրուցում է ծառերի, արևի, քարերի, լեռների, երկնքի հետ: Հարց էր տալիս, պատասխան ստանում: Եվ լռությունը մեծ էր ու խորհրդավոր:
Մի անգամ, երբ դեռ փոքր էի, երկուսով գնացել էինք խոտ հնձելու: Կանաչ խոտը բարձրացել, ծնկահար կանգնել էր: Պապս գերանդին ուսից իջեցրեց, լռությամբ նայեց երկնքին, մտավ խոտհարք: Գերանդին նրա ձեռքին մե՛կ կորչում էր կանաչ խոտերի մեջ, մե՛կ, դուրս թռչելով, փայլում արևի տակ, և հաճելի մի երգ էր լսվում շարունակ՝ հը՜շշ, հը՜շշ, հը՜շշ…
Պապս աշխատում էր լուռ, ինքն իր մեջ ամփոփված: Ուրիշները խոտ հնձելիս, անտառից փայտ բերելիս, սար բարձրանալիս ձայնները գլուխները գցած երգում էին, կանչում միմյանց, բարձր ծիծաղում: Ես նախանձում էի նրանց երգին, ուզում էի, որ պապս էլ այդպես երգեր, բայց նա լռակյաց մարդ էր: Հասավ խոտհարքի ծայրին, մեջքն ուղղեց, ճակատի քրտինքը ձեռքի ափով սրբեց, ձեռքով աչքերին հով անելով նայեց հեռու սարերին, ապա ետ դարձավ:
– Հը՜շշ… հը՜շշ… հը՜շշ…- ես բարձրաձայն կրկնում էի կանաչ խոտի երգը՝ խախտելու համար պապիս լռությունը:
– Էդ ի՞նչ ես անում,- հարցրեց պապս:
– Երգում եմ:
Պապս ծիծաղեց.
– Երգը մարդու ներսում է և ներսից պիտի գա դեպի դուրս: Իսկ այդ երգը դրսից է գալիս դեպի քո ներսը: Ուրեմն քոնը չէ:
– Իսկ ո՞րն է իմը,- չհասկացա:
– Ամեն մարդ ունի իր երգը և երգելու ժամանակը, մեծանաս, կհասկանաս:
– Դու արդեն հասկացե՞լ ես:
– Ես տեսել եմ, թե ինչպես են երգում:
– Իսկ ինչո՞ւ ոչ մի անգամ չես երգում:
– Ամեն մարդ ունի իր երգելու ժամանակը,- ձայնին խորհրդավորություն տալով՝ ասաց պապս,- մեկը պիտի թռչի, որ երգի, մեկը՝ ծնի, մեկն էլ գուցե վերջին շնչում երգի:
Պապս այդքան երկար չէր խոսացել, ամբողջ օրվա համար բավական էր: Նորից արևի տակ ցոլաց գերանդին և սկսեց նորից երգել՝ հը՜շշ… հը՜շշ… հը՜շշ…
Այդ օրվանից մեջս տպավորվեց ու մնաց պապիս խոսքը: Ես մի դույզն անգամ չէի կասկածում նրա խոսքերի ճշմարտությանը, հավատում էի, որ մարդը մի անգամ, գոնե մի անգամ, իր կյանքում անպայման պիտի երգի:
Մեծացա, շատերին տեսա երգելիս՝ թռիչքի պահին, անկման պահին: Երբեմն թվում էր, թե պապս միակ մարդն է այս աշխարհում, որ չպիտի երգի, չպիտի արտահայտի ներսում եղածը, որը ողջ կյանքում ճանապարհ էր փնտրում, իսկ նա համառորեն ճնշում, ներս էր գցում:
Սակայն մեռնելուց առաջ երգեց՝ այդ էր նրա ժամանակը: Գարունը նորահարսի նման հմայում էր: Նոր պտկող ծառերը սիրուց գժվում էին: Թռչուններն օդի մաքրությունից գժվում էին: Կանաչող սարերը գժվում էին: Թիկունքները տաքացած մեղուները գժվում էին… Մեռնելու համար բոլորովին էլ հարմար ժամանակ չէր, բայց պապս մեռնում էր: Մեկ էլ անսպասելի վրա նստեց, խնդրեց, որ բարձը դնենք մեջքի տակ: Բարձին հենված՝ նայեց պատուհանից դուրս՝ դիմացի սարի վրա չոքած կաթնասպիտակ ամպերի վրայով սլացող հրաշեկ նժույգներին, ու հանկարծ բարձր, հոգուց բխած ձայնով կանչեց.
– Հե՜յ…:- Ապա աչքերը փակեց ու նորից կանչեց,- հե՜յ…
Վերջապես պապս երգեց: Ինչպես նրա լռության, այնպես էլ երգի մեջ անըմբռնելի, անվերծանելի խորհուրդ կար, որը միայն հոգու զգացողությամբ կարելի էր ընկալել և միայն լռությամբ:
…Հետո տեսա, թե ինչպես երգեց մորեղբայրս: Այդ օրը շատ նշանավոր օր էր մեր կյանքում՝ երկար բացակայությունից հետո գյուղ էի գնացել: Մորեղբայրս ուրախությունից չէր կարողանում հանգիստ նստել տեղը: Մորեղբորս կինը թաքուն ժպտում էր՝ գիտեր, որ եթե միասին ենք, ուրեմն ինչ-որ արտակարգ բան ենք անելու: Նրա կարծիքով երկուսս էլ գիժ էինք, բայց նա սիրում էր իր գժերին:
– Գնանք սունկի,- ասաց մորեղբայրս:
Բոլորս էլ գիտեինք, որ սունկը պատրվակ էր: Վաղուց չէինք առանձնացել, թափառել անտառներում, բարձրացել լեռների կատարները, կողք կողքի կանգնել լեռան բարձունքին ու նայել մեր գյուղին, հարևան գյուղերին, կապույտ երկնքում պար բռնած սպիտակ ամպերին, իր գոյությամբ հրճվող աշխարհին…
– Հա՛, հա՛,- ծիծաղեց մորեղբորս կինը,- պղինձը դնեմ կրակին, ջուրը տաքացնեմ, մինչև սունկը բերեք:
Նա լավ գիտեր, որ մենք սունկ բերողը չենք, որ մեր գնացած տեղում սունկ էլ չկա, ու ծիծաղում էր:
– Սունկ հավաքենք, բերենք, մի լավ ճաշ էփենք,- ասաց մորեղբայրս:
– Տաք շոր վերցրեք,- նորից ծիծաղեց մորեղբորս կինը,- դուք վայ թե գիշերն էլ ետ չգաք:
– Չէ՛,- բեղի տակ խնդմնդաց մորեղբայրս,- լավ տեղ գիտեմ, անցած տարի լիքն էր:
Մորեղբորս կինն ուտելիք պատրաստեց, վերցրինք ու ճանապարհ ընկանք: Ճանապարհն անցնում էր անտառապատ բլուրների միջով: Ոլոր-մոլոր, կեռումեռ, ինչպես պարան: Մի պահ իջնում, կորչում էր ձորերում, ապա նորից կառչում հանդիպակաց բլրի գագաթից ու քաշում, տանում դեպի վեր: Դեպի վեր, դեպի երկինք, դեպի հրաշք, կախարդական կանաչ ու կարմիր մի աշխարհ:
Վերելքը դժվար էր, բայց չէինք զգում: Աղբյուրների սառը, համով ջուրը խմելով, մոշ ուտելով՝ բարձրանում էինք: «Հիշում ե՞ս՝ էն հաճարենու տակ, խոր ձյան մեջ մի աղվես էր թաղվել… Երեխայի նման լաց էր լինում… Հիշում ե՞ս…»,- բարձր քրքջալով հիշում էր մորեղբայրս:
Այս ճանապարհով ամեն օր անցել էր պապս՝ մինչև իր երգը երգելը: Անցել, ամեն օր նայել էր այս աշխարհին ու ամեն օր զարմացել աշխարհի գեղեցկության վրա: Հիմա պապս չկար, մենք երկուսով էինք անցնում այս ճանապարհով, նայում այս աշխարհին ու զարմանում: Մեզնից հետո էլ փոքրիկ տղաներ կանցնեն, տղամարդիկ կանցնեն, կնայեն այս աշխարհին ու կզարմանան: Նրանցից հետո էլ կանցնեն: Կգան ու կանցնեն այս զարմանալի, այս հրաշք աշխարհով:
Չիմացանք էլ՝ ինչպես բարձրացանք լեռան գագաթը: Անտառն ու ամպերը մնացել էին ներքևում: Հեռվում, թանձր ամպերի պատուհանների միջով երևում էր լեռան լանջին արածող ոչխարի հոտը: Հովիվը քարե արձանի նման նայում էր հեռո՜ւ-հեռու… Տեսնես ի՞նչ էր մտածում՝ ամբողջ օրը մնալով իր ու աշխարհի հետ… Ինչքա՜ն ժամանակ ուներ մտածելու…
– Աշխարհի ամենաբարձր լեռը ո՞րն է,- լռությունը խախտեց մորեղբայրս:
– Հիմալայները:
– Չէ՜:
– Հիմալայները,- պնդեցի ես:
– Աշխարհագրությունից թույլ ես,- ծիծաղեց մորեղբայրս, – աշխարհագրությունից երկուս եմ նշանակում: Աշխարհի ամենաբարձր լեռն Արարատն է:
– Էդ ո՞նց,- հարցրի ես:
– Եթե ամենաբարձրը չլիներ, Նոյի տապանը նրա վրա չէր կանգնի:
– Դա ուրիշ բան է:
– Ինչքան եմ ափսոսում, որ նկարել չգիտեմ…- մորեղբորս ձայը միանգամից փոխվեց,- գոնե մի անգամ կտավի վրա պատկերեի այս անսահման երջանկությունը, որ մնար, չկորչեր…
– Իմաստուններն ասում են՝ ոչինչ չի կորչում, ամեն ինչ բարձրանում է երկինք ու գրվում երկնքի գրքի մեջ։
Մորեղբայրս արդեն ինձ չէր լսում:
– Հլա տես,- նրա ձայնն սկսեց դողալ,- տեսնում ե՞ս, ինչպիսի երջանկություն է ճառագում… Ինչպիսի՜ երջանկություն է… Սարը, քարերը, ծառերը, ծաղիկները, մեղուները, հողը, հո՜ղը… Այդ երջանկությունը միայն Վան Գոգն է կարողացել գոնե մի քիչ փոխանցել կտավին: Հիշում ե՞ս «Արևածաղիկները»… Վան Գոգը մեծ նկարիչ է, շա՜տ մեծ: Երջանկությունը փոխանցել կտավին, որ նայողը տեսնի, զգա… Մի փոքր կտավի վրա այդքան երջանկություն: Աներևակայելի է: Աստվածային կարողություն պետք է ունենալ…
Հայացքս կտրեցի ամպե պատուհանից, նայեցի մորեղբորս: Մի՞թե հիմա պիտի երգի, տե՛ր Աստված… Մի՞թե պիտի երգի: Ես այդ տեսա, ինչպես ինքն էր տեսել Վան Գոգի կտավների երջանկությունը:
– Ճիշտ է, ամենաբարձր լեռն Արարատն է,- ասացի ես:
Մորեղբայրս արդեն ինձ չէր լսում: Նրա հայացքը դեպի ներս էր տեղափոխվել, դեմքը վարդագունել, ձեռքերը բռունցքվել էին: Վերջալույսի ցոլքերը նրան ոտքից գլուխ ոսկեգույն էին ներկել, և նա կարծես գերբնական արարած լիներ, լույսի մի սյուն, որ իջել էր երկնքից ու լեռան գագաթից հսկում էր աշխարհի խաղաղությունը:
– Հե՜յ…- ձեռքերը վեր բարձրացնելով կանչեց մորեղբայրս: Նրա ձայնը գնաց, տարածվեց լեռների վրա, բարձրացավ երկինք ու ետ եկավ, լցվեց երկրի վրա:
Ես, անշարժ կանգնած, հետևում էի, որպեսզի հիշողությանս մեջ գրանցեմ նրա ամեն մի շարժումը, ամեն մի բառը, դեմքի ամեն մի արտահայտությունը:
– Եթե այսօր մութ է,
Վաղն անպայման լույս կլինի, հե՜յ:
Եթե այսօր ամպամած է,
Վաղն անպայման արև կծագի, հե՜յ:
Եթե այսօր տխուր է անտանելի,
Վաղն անպայման ցնծություն կլինի, հե՜յ…
Մորեղբայրս, կանգնած լեռան գագաթին, երգում էր, և նրա ձայնն արձագանքվում էր լեռների վրա ու անդունդներում.
– Հե՜յ…
Ամպերը բարձրացան, հավաքվեցին, և մեր երջանկությունն ամբողջացնելու համար տեղատարափ անձրև սկսվեց: Քրքջալով, տաք անձրևի տակ լողանալով՝ վազեցինք դեպի մոտիկ քարայրը, կրակ վառեցինք, չորացանք ու նստեցինք հաց ուտելու: Եվ ամբողջ գիշեր բոցկլտում էր խարույկը: Ամբողջ գիշեր մորեղբայրս շշնջում էր.
– Հրաշք է էս աշխարհը, հրա՜շք…
Ես լռությամբ լսում էի նրա շշնջոցը և մտովի պատկերացնում այն հրաշք պահը, երբ մի օր ես էլ կտեսնեմ այն երջանկությունը, որը մեր կողքին է, բայց փակ են մեր աչքերը: Կտեսնեմ, և մի օր էլ իմ հոգին կճչա, կփրթի բոլոր կապանքները, կխորտակի բոլոր պայմանականությունները, կխախտի բոլոր սահմանները, և ես էլ կերգեմ: Կլինի դա վաղը, մյուս օրը, մի կանաչ մարգագետնում, Արարատ լեռան վրա, իմ կորած – գտած Հայաստանում թե մահվան մահճում, ինչպես պապիս հետ եղավ, չգիտեմ: Բայց գիտեմ, որ անպայման մի օր կերգեմ… Եվ այդ կլինի մի գեղեցիկ, արևոտ, կանաչ-կամիր մի օր, կլինի իմ կյանքի ամենամեծ օրը և աշխարհի ամենամեծ հրաշքը: Եվ գուցե կարողանամ այդ երգը Վան Գոգի նման փոխանցել իմ կտավին կամ դնել բառերի մեջ:
– Բոլոր մարդիկ իրենց ներսում երգ ունեն և կյանքում մի անգամ պիտի երգեն,- ասում էր պապս:- Չի կարող պատահել, որ այդ երգը, որ դրված է մարդու մեջ ի սկզբանե, մեռնի նրա հետ: Մարդը հենց այդ երգն է, որ մեռնելուց հետո մնում է ապրողների մեջ, քանի դեռ այդ ապրողները հիշում են նրան: