ՄԵՆՔ ՍԱՐՍԱՓԵԼԻ ԵՆՔ ՎԱՐՎԵԼ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ, ՀԱՏԿԱՊԵՍ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ ՄԵԶ ԴՐՍԵՎՈՐԵԼ ԵՆՔ ՈՐՊԵՍ ԲԱՐԲԱՐՈՍ ԱԶԳ / ԿԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ

Կարինե Դանիելյան

«Գ.Թ.»-ի հարցերին պատասխանում է բնապահպան, ՀՀ պետական և հասարակական գործիչ, «Հանուն կայուն մարդկային զարգացման» ասոցիացիայի նախագահ,
ՀՀ հանրային խորհրդի բնապահպանական հարցերով հանձնաժողովի նախագահ,
պրոֆեսոր ԿԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԸ:
«Գ.Թ.» – Տիկին Դանիելյան, ստեղծված իրավիճակը Սևանա լճում խիստ մտահոգիչ է: Որո՞նք են պատճառները, որոնց հետևանքով լիճը սկսել է ծաղկել:
Կ. Դ. – Պատճառները բազմաթիվ են և հայտնի են վաղուց, այս իրավիճակը արդյունք է այն բոլոր խնդիրների, որոնց մասին տարիներ շարունակ բարձրաձայնել ենք: Սակայն, ցավոք, մեր ձայնը լսելի չի եղել: Հիմնական պատճառներից մեկն այն է, որ Սևանի ողջ ավազանում արտադրվող կեղտաջրերը, գրեթե առանց մաքրվելու, լցվում են Սևանի մեջ: Լիճը աղտոտվում է օրգանական և անօրգանական նյութերով: Ընդամենը մի քանի մաքրման կայաններում է մաքրում տեղի ունենում, այն էլ մեխանիկական, իսկ վերջերս` նաև մի քանի հասարակական օբյեկտներում: Աղտոտող նյութերը կուտակվել են լճում: Սևանի մեջ լցվող գետերն ասես աղբատար լինեն: Լուսանկարներ կան, որոնք վկայում են բնակչության վերաբերմունքի մասին` աղբով ու կեղտաջրերով լցված գետեր:
Պատճառներից հաջորդը. Սևանի մակարդակը բարձրացնելիս լիարժեք չի իրականացվել ափերի մաքրման աշխատանքները, թեև մաքրման վերաբերյալ ծրագրեր կային: Եվ կանաչ տարածքները, անտառները, ծառերը, ինչպես նաև տարբեր աղբակույտեր ու կառույցներ անցան ջրի տակ: Այդ ամենին հավելվել է վերջին տարիների կլիմայի փոփոխությունը, այսինքն` ջերմաստիճանի բարձրացումը, որ նույնպես որոշ չափով ազդում է լճի վրա: Ի դեպ, Բնապահպանության նախարարությունը հանդես է եկել հայտարարությամբ և անդրադարձել է այս բոլոր կետերին: Չի նշել մի բան` վերջին տարիներին լճի մակարդակի տատանումը: Ժամանակին, ՄԱԿ-ի պատվերով, ուսումնասիրություն ենք կատարել, հավաքել գիտական, վիճակագրական բոլոր տվյալները և զարմանքով նկատել ենք, թե ինչպես է լիճը, կենդանի օրգանիզմի նման, արձագանքում այն փոփոխություններին, որոնք տեղի են ունենում շրջակա միջավայրում, և հատկապես` կապված մակարդակի հետ: Երբ մակարդակը բարձրացնում ես` քայլ առ քայլ փորձելով գոնե մի փոքր մոտեցնել իր բնականոն վիճակին, լճի ինքնամաքրման գործընթացներն ակտիվանում են, և գրեթե մի տարի հետո արդեն դրական է արդյունքը: Հենց ջրի մակարդակը իջեցնում ես, լրացուցիչ ջրառ ես իրականացնում, իսկույն բացասական արդյունք ես ստանում: Ցավոք, պետք է փաստեմ, որ 2013 թ.-ից սկսած, արդեն չորս անգամ բացասական բալանս ենք ունեցել: Չնայած ամեն անգամ հարց ենք բարձրացրել` վկայակոչելով, որ օրենքը թույլ չի տալիս բացասական բալանս ունենալ, ամեն անգամ մեզ պատասխանել են, թե բոլոր հաշվարկներն արված են, բացասական բալանս չի լինելու: Ավաղ… Վերոնշյալ բոլոր երևույթները, ի վերջո, նման արդյունք պետք է տային:

«Գ.Թ.» – Իսկ նման երևույթ նախկինում նկատվե՞լ է, Սևանը ահազանգ հնչեցրե՞լ է:
Կ. Դ. – 1964 թ.-ից սկսած` լիճը պարբերաբար ծաղկել է, բայց ոչ այս մասշտաբներով, ինչ եղավ անցյալ տարի և սկսվում է հիմա: Սա ցուցանիշ է, որ լիճն արդեն ակտիվորեն գնում է դեպի ճահճացում: Աստված մի՛ արասցե, եթե Սևանա լճի փոխարեն ճահիճ ունենանք, կկորցնենք Հայաստանը. չենք կարողանա ոռոգում իրականացնել, օգտագործել լիճը ռեկրեացիայի, տուրիզմի համար: Ի դեպ, բոլոր ջրերը կապված են իրար հետ: Երբ 1930-ականներից սկսեցինք իջեցնել լճի մակարդակը, նախ մոտակայքում, հետո գրեթե ամբողջ Հայաստանի տարածքում, աղբյուրները ցամաքեցին, որովհետև բոլորն իրար հետ կապված են: Եվ հիմա այդ աղտոտվածությունը, ջրի վատ վիճակը, ի վերջո, կարող է տարածվել նաև մյուս ջրերի վրա: Այնպես որ, խնդիրը շատ լուրջ է:

«Գ.Թ.» – Տիկին Դանիելյան, հիշեցրիք 30-ականներին լճի մակարդակի իջեցման մասին: Ո՞րն էր պատճառը, արդյո՞ք կապված էր ինչ-ինչ խնդիրների լուծման հետ:
Կ. Դ. – 1930-ական թվականներին, երբ էկոլոգիայի գաղափարներ գրեթե չկային կամ շատ թույլ էին, այսպիսի գաղափար առաջացավ: Ջուրը, իբր, կորցնում ենք, այսինքն` կորցնում ենք այն առումով, որ տնտեսական օգուտ չի տալիս, զուր գոլորշիացում է տեղի ունենում: Հաշվի չէր առնվում, որ այդ գոլորշիացումը օգնում է կլիմային` մեղմացնելով այն: Եվ գաղափար առաջացավ` լճի ջուրն օգտագործել էներգետիկ նպատակներով, մեծ Սևանը չորացնել, թողնել միայն փոքր Սևանը, այն էլ` ոչ շատ խորը, իսկ մեծ Սևանի տարածքը օգտագործել գյուղատնտեսության համար: Այդպիսի նախագիծ մշակվել էր և արդեն սկսվել էր դրա իրականացումը: Իհարկե, եղան մասնագետներ, որոնք դեմ խոսեցին այդ ծրագրին: Սակայն Մոսկվայից պատասխան եկավ, որ եթե հայերին պետք չէ, այդ ջուրը կարող է օգտագործվել Ադրբեջանի դաշտերի համար: Ահա այդ պատճառով մեր իշխանությունները համաձայնեցին, ու սկսվեց գործընթացը: Երբ ջրօգտագործումից հետո լճի մակարդակը բավականին իջավ, ի հայտ եկան բացասական երևույթներ, ջրի որակը վատացավ, վտանգները երևացին, միկրոկլիմայի փոփոխություններն ակնհայտ դարձան: Այդ տարիներին սկսեցին զարգանալ էկոլոգիայի գաղափարները և՛ ողջ աշխարհում, և՛ մեզ մոտ: Իհարկե, Հայաստանի նախաձեռնությամբ, Սովետական Միությունում գործող քառասուն ինստիտուտ սկսեցին ուսումնասիրել Սևանը: 80-ականներին մեծ ծրագիր էր իրականացվում, և այն ժամանակ որոշվեց, որ առնվազն վեց մետրով պետք է բարձրացնել լճի մակարդակը: Ես այդ ծրագրի գիտքարտուղարն էի և տեսնում էի, թե որքան լուրջ էին վերաբերվում լճին: Բոլոր ծրագրերը մշակված են, կան: Թե՛ այն ժամանակ, թե՛ հետո, և հիմա էլ Հիդրոէկոլոգիայի և ձկնաբանության ինստիտուտը շարունակում է աշխատել: Խորհրդային տարիներին Լճագիտության ինստիտուտն էր կարգավորում, համակարգում գործունեությունը: Այնպես որ, գիտականորեն հիմնավորված ամեն ինչ կար:

«Գ.Թ.» – Տիկին Դանիելյան, ծաղկումը երևույթ է, որ միանգամից տեսանելի է: Իսկ այլ երևույթներ, որոնք անզեն աչքով տեսանելի չեն, կա՞ն, գուցե ավելի մեծ խնդրի առաջ կարող են կանգնեցնել:
Կ. Դ. – Այո՛, կան ուսումնասիրությունների արդյունքներ, որոնք հրապարակված են գիտական ամսագրերում: Օրինակ, գենետիկներն ուսումնասիրել են լճի ծածան, կարպ ձկնատեսակները, և պարզվել է, որ առկա է գենետիկական փոփոխություն` մուտագենես: Նրանք ենթադրել են, որ դա ծանր մետաղների ազդեցության հետևանք է, իսկ ծանր մետաղների բավականին աղտոտվածություն ունենք Հայաստանով մեկ: Մյուս ուսումնասիրությունները բացահայտել են ափամերձ տարածքներում ծանր մետաղների բարձր առկայությունը, որոնք տոքսիկանտ են: Սրանք բազմակողմանի խնդիրներ են և արագ լուծում են պահանջում:

«Գ.Թ.» – Ի՞նչ միջոցներ է պետք ձեռնարկել Սևանը փրկելու համար:
Կ. Դ. – Նախ դժգոհությունս հայտնեմ լրագրողների հանդեպ: Մենք միշտ հարցը բարձրացրել ենք, ցավոք, լսող չի եղել: Ու լրագրողների մոտեցումն էլ նույնն է, ինչ իշխանություններինը: Ոչ թե համակարգային, ռազմավարական մոտեցում է, այլ իրավիճակային: Այսինքն` եթե բացասական, մեծ երևույթ չէ, և ուզում ենք տեղեկատվություն տալ, լրագրողներին չի հետաքրքրում: Իսկ երբ խնդիրը օրհասական է, պայթյուն կա, բոլորին հետա­քրքրում է: Ընդամենը մի երկու տարի առաջ, երբ բարձրաձայնում էինք, որ վտանգ կա, որ ռիսկային է, ընդամենը մեկ-երկու լրագրող էր լսում, մինչդեռ այսօր հեռախոսազանգերը չեն լռում: Նույն մոտեցումն ունեն նաև իշխանությունները` պիտի անպայման պայթի, այսպիսի վատ վիճակ լինի, որ հասկանան:
Ինչ վերաբերում է Սևանը փրկելու միջոցներին, նշեմ, որ «SOS Սևան» (հ/կ-ների միավորում) քննարկման ժամանակ առաջարկեցի շտապ ստեղծել միջգերատեսչական հանձնաժողով` անկախ փորձագետների, հ/կ-ների մասնակցությամբ: Երևույթները, որոնք մենք արդեն գիտենք և որոնք բացասական ազդեցություն են թողնում, քայլ առ քայլ պետք է լուծում ստանան, բայց կոնկրետ ջրիմուռների հետ կապված` տարբեր առաջարկու­թյուններ կան քիմիկոսների, կենսաբանների կողմից: Պետք է համատեղ քննարկենք` ինչպես ազատվել դրանցից, որպեսզի օգուտի փոխարեն չվնասենք: 2008-ին հ/կ-ների հետ բացահայտեցինք, որ ձմռանը, երբ ոռոգման սեզոն չէ, մեծ քանակությամբ ջուր է բաց թողնվում. ակնհայտ է, որ ՀԷԿ-երի աշխատանքի, էներգիա ստանալու համար: Մինչդեռ կառավարության որոշում կար, որ ջուրը բաց է թողնվելու միայն ոռոգման նպատակով և այդ ժամանակ էլ կարելի է օգտագործել էներգիայի համար: Էներգետիկ նպատակներով ջուր չպետք է բաց թողնվի: Այդ հարցով դիմեցինք կառավարությանը` փաստերով ապացուցելով, և արդյունքում ստեղծվեց Նախագահին առընթեր հանձնաժողով, որը ղեկավարում էր Վլադիմիր Մովսիսյանը, ով շատ լավ գիտեր ջրային ռեսուրսները և հատկապես Սևանը: Այդ հանձնաժողովը գործեց չորս տարի, և դրական արդյունքը տեսանելի էր` այդ տարիներին բացասական բալանս չենք ունեցել, և լճի վիճակը սկսել էր լավանալ: Քայլ առ քայլ ափերը մաքրվում էին: Սակայն Վ. Մովսիսյանի մահից հետո հանձնաժողովը նախ դանդաղեցրեց աշխատանքը, ապա` դադարեցրեց:
Սա համազգային խնդիր է, և բոլորի մասնակցությունն է անհրաժեշտ, ամեն մեկս` ով ինչքան և ինչպես կարող է: Գուցե հայտարարենք, հավաքվենք Սևանի շուրջը, գոնե ափերը մաքրենք:
Խնդիրներից մեկն էլ ծառերի հարցն է: Կառավարությանը առաջարկել էինք թույլ տալ տեղի բնակիչներին կտրել ծառերը` որպես ձմռան վառելիք: Դա սխալ մոտեցում համարեցին, իբր` սխալ կկտրեն, իսկ եթե հատուկ կազմակերպություն լինի, ավելի ճիշտ կարվի գործընթացը: Ի վերջո, ո՛չ այս եղավ, ո՛չ այն: Վերջին տարիներին այդ հարցը լուծվեց հօգուտ համայնքի բնակիչների:
Ի դեպ, երբ զարմանում էինք, որ անտառը ջրի տակ են թողնում, Բնապահպանության նախարարությունից պատասխանում էին, թե դա խնդիր չէ: Այդ առիթով նույնիսկ հեռուստահաղորդում եղավ, որտեղ բանավիճում էի նախարարության ներկայացուցչի հետ: Նա ինձ ասաց. «Դուք բուսաբան չեք, չեք հասկանում` ինչքան անտառը մնա ջրի տակ, այնքան լավ և՛ անտառի, և՛ լճի համար»: Իբր` բույսերը կեր կհանդիսանան ձկների համար: Արդյունքում, տեսանք` ինչ եղավ, սկսվեց կանաչումը: Եվ ստիպված, արդեն մեծ գումարով հատուկ տեխնիկա գնեցին` ջրից այդ ծառերը հանելու համար: Բայց դա էլ լիարժեք իրականացնել հնարավոր չէ:
Հիմա ես Հանրային խորհրդի բնապահպանական հարցերով հանձնաժողովի նախագահն եմ: Փետրվարին, երբ քննարկեցինք Սևանի հարցը (քանի որ անհանգստացած էի, որ ծաղկումը կարող է նորից կրկնվել), դիմեցինք կառավարությանը երկու խնդրանքով` նախ փորձել այս տարի Սևանից ջրառ չիրականացնելու հնարավորություն գտնել և սահմանափակվել օրենքով թույլատրված 170 միլիոնով, և ամենակարևորը` շտապ միջոցներ գտնել ու կարգի բերել ոռոգման համակարգը, որովհետև ինչքան Սևանից ջուր ենք վերցնում, դրանից ավելին էլ կորցնում ենք: Մի քանի անգամ մասնակցել եմ ոռոգման համակարգի հետ կապված քննարկումներին և պարզել եմ, որ ոռոգման համակարգ գրեթե գոյություն չունի: Ոռոգման համակարգը առկա վիճակում պահելու դեպքում Սևանը կչորացնենք: Ե՛վ Բնապահպանության նախարարը, և՛ Ջրային կոմիտեն համաձայն էին: Նաև պաշտոնապես գրավոր պատասխան ստացանք, որ այս տարի բավականին ջրառատ է եղել, բոլոր ջրամբարները, բացի մեկից, լրիվ լցվել են, և կարիք չի լինի Սևանից լրացուցիչ ջրառ իրականացնել: Բայց ամառը շատ չորային է, տեսնենք` ինչ կլինի: Եթե լրացուցիչ ջրառ չիրականացվի և այս բոլոր երևույթների նկատմամբ շտապ միջոցներ ձեռնարկվեն, գուցե կարողանանք փրկել լիճը: Մենք սարսափելի ենք վարվել բնության հետ: Հատկապես անկախության տարիներին մեզ դրսևորել ենք որպես բարբարոս ազգ: Եվ էկոլոգիական մշակույթի խիստ պակաս կա երկրում:
Խորհրդային տարիներին որոշում ընդունվեց, որով արգելվում էր Սևանի ափին 1908 մետրից ցածր կապիտալ որևէ շինություն կառուցել, միայն ժամանակավոր շինություններ, որոնք հնարավոր էր տեղափոխել: Անկախության տարիներին վերանայվեց 1908-ը, իջեցվեց 1905-ի, ինչը սխալ էր, և անկախ այդ ամենից` կառուցապատվեցին ափերը: Այդ խնդիրը հիմա նույնպես կա: Խնդիր կա նաև ենթակառուցվածքների, ճանապարհների, էլեկտրահաղորդման լարերի, հեռախոսալարերի և այլնի հետ կապված, բայց դրանց լուծման ծրագրերն էլ կան, միայն կամքի ու գումարի խնդիր է: Պետք է Սփյուռքին, միջազգային կառույցներին դիմել, բայց նախ և առաջ մեր ուժերով պետք է գործենք: Բոլոր խնդիրները լուծվելիք են, պարզապես շատ արագ ու վաղուց պետք է արվեին: Մեզ մոտ ամեն հարցի նկատմամբ է իրավիճակային մոտեցում, սպասում ենք հասնի լարվածության, հետո մտածում ենք, թե ինչ անենք: Նախօրոք է պետք ռազմավարական մոտեցում դրսևորել:
Իմ պատկերացմամբ` Սևանը ոչ միայն կենդանի էակ է, այլև ասես Տիեզերքի աչքն է այստեղ: Ինչպես մենք կվերաբերվենք Սևանին, այնպես էլ Տիեզերքը մեզ կվերաբերվի:

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։