ԱՎԵՏԱՐԱՆԻ ՊԱՏՎԻՐԱՆՆԵՐԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԱԿԱՆ ԱՐՁԱԳԱՆՔՆԵՐԸ / Հովիկ ԱՅՎԱԶՅԱՆ

Թումանյանի կենսագրության բազմաթիվ տվյալներ, առանձին բանաստեղծություններ ու քառյակներ յուրահատուկ բանալի են՝ տեսնելու և հասկանալու քրիստոնեական ուսմունքի և Թումանյանի ստեղծագործությունների օրգանական կապը, Աստվածաշնչյան ոգով դաստիարակված բանաստեղծի հոգու գաղտնիքները:
«Մարդ պիտի օժտված լինի բանականության ամենավեհ գագաթը բարձրանալու ունակությամբ,- գրում էր Գյոթեն,- որպեսզի հաղորդակցվի աստվածությանը, որն իրեն դրսևորում է ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ բարոյական նախնական արտակարգ երևույթներում»: Այդպիսի ունակություններով էր օժտված Թումանյանը, որը հասարակական կյանքի զանազան երևույթները իմաստավորում էր բնության զգացողությամբ և Աստծո գաղափարի լույսով: Նա գրում էր.
Կուրծքս երբեմն եռ է գալիս և հուզվում,//Ես մնում եմ անշարժ, ինչպես լուռ արձան,//Միտքս թռչում, դեպի երկինք է սուզվում//Տիեզերքի խորության մեջ անսահման…
«…մենք պարտավոր ենք մեր բանականությունը զարգացնել և միշտ հառաջ ու հառաջ դիմել կատարելության սահմանները, դեպի Աստված, թեև երբեք չենք հասնելու»,- գրում էր Թումանյանը:
Բանաստեղծը գրականության գլխավոր խնդիրը համարում էր ոչ միայն ժամանակաշրջանի խոր արտացոլումը, այլև մարդու «վեհ ու վսեմ», «մաքուր ու անարատ» պատկերի ստեղծումը: Կատարյալի հաստատումը Թումանյանը ներկայացնում է իբրև արարչություն: «Աստծուց հետո,- ասում էր նա,- միայն բանաստեղծն է, որ ստեղծում է: Բանաստեղծը արարիչն է, որ իշխում է ժողովրդի սրտի ու մտքի վրա»:
Խոսելով բանաստեղծի ստեղծագործական ունակությունների մասին՝ Համո Սահյանն ասում էր, թե իսկական բանաստեղծը, ի տարբերություն սովորական մահկանացուների, տեսնում է նկատելիի մեջ աննկատելին, սովորականի մեջ անսովորն ու գեղեցիկը, լսում է բնության անորսալի ձայները: Այդ մասին է աստվածային նման ձիրքով օժտված Թումանյանի հետևյալ քառատողը.
Ես հազար աչքով բաներ եմ տեսնում,// Որ թաքնված են լռության ետև,//Հազար ականջով ձայներ եմ լսում,//Որ դեռ սրտերում շշուկ են թեթև…:
Թումանյանին մշտապես զբաղեցնում էր կյանքի սկզբնապատճառի գոյության խնդիրը: Նրա հոգում հաճախ ծնվում էին իրարամերժ կարծիքներ հանդերձյալ աշխարհի, կյանքի ու մահվան առեղծվածի, իրական ու երևակայական աշխարհների մասին: Տակավին 1890 թ. գրած «Խորհրդածություն» բանաստեղծության մեջ մարդու երկնային կյանքը համարում էր «սիրելի խոստում», «հավերժական հույս», որ պիտի «կույր հավատով» զորացնի հոգին և ցրի մահվան «տագնապն ահարկու»: Բանաստեղծը ցանկանում է պարզել աստվածային անհասանելի, անմեկնելի գաղտնիքը, փորձում է կյանքի սկզբնապատճառի մասին իր հոգում ծնված տարակուսանքը փարատել ու պատասխանել դրախտի ու դժոխքի, հանդերձյալ կյանքի ու անմահության վերաբերյալ հարցերին:
Թումանյանն անսահման սեր ուներ բնության հանդեպ, և նրա պրպտող միտքը ձգտում էր ըմբռնել բնության զարմանահրաշ գաղտնիքները, թափանցել իրերի ու երևույթների խորքը, հասկանալ Աստծո ստեղծած աշխարհի թաքուն ծալքերը:
Ի՞նչ իմանաս ըստեղծողի գաղտնիքները անմեկին,-//Ընկեր տըվավ, իրար կապեց էս աշխարհքում ամենքին.//Բանաստեղծին թողեց մենակ, մե՜ն ու մենակ իրեն պես,//Որ իրեն պես մըտիկ անի ամեն մեկին ու կյանքին:
Մարդու անմահության հիմնական ուղին Թումանյանը տեսնում էր բնության մշտահոլով շարժման ու նրա հետ միաձուլման մեջ, որոնց շնորհիվ մարդկային կյանքի ողջ ընթացքը սկիզբ ու վերջ չունի: Բանաստեղծն իր հանճարեղ տեսլականով ընդգրկում է տիեզերական անսահմանությունը, ձգտում է հասնել անհասանելիին և միաձուլվել բարձրագույն էության հետ:
Ո՜վ անճառ Մին, որ ամենքին միացնում ես մի կյանքում.//Ամեն կյանքում ու երակում անտես, անկեզ բորբոքում,-//Ողջ ազատ են ու հարազատ էս աշխարհքում Քեզանով,//Ողջը Քո մեջ՝ անմա՜հ, անվերջ՝ Քեզ են երգում Քո ձենով…
Հետաքրքրվելով տիեզերքի խորախորհուրդ գաղտնիքներով՝ Թումանյանն ասում էր. «Կյանքը – տիեզերական կյանքն է, և մարդու կյանքի ամբողջ վեհությունն ու քաղցրությունն էլ հենց էն է, որ իր շրջապատի միջոցով ապրի էն մեծ կյանքով»: Թումանյանի կարծիքով, մարդն իր գոյության հիմքով կապված է Աստծու հետ, որի շնորհիվ կրոնը և Աստծու գաղափարը կարող են լրացուցիչ բովանդակություն հաղորդել, նրան վերադարձնել կյանքի վերափոխման հույսն ու հավատը.
Եթե նույնիսկ ամենքի հետ ինձ էլ դժգոհ Դու լքես,//Ես Քեզ հետ եմ ուր էլ գնաս, Դու չես կարող ինձ ձգես,//Ես Քո մեջ եմ, Դու ամենքի, ամեն ժամ ու ժամանակ…//Բայց … ամենքն էլ անօգնական միշտ փնտրում են նորից Քեզ:*
Նվարդ Թումանյանն իր հուշերում գրում է, որ Աստվածաշունչը հոր գրասեղանի մշտական գիրքն էր, որի հարստությունն ու արվեստը շատ բարձր էր գնահատում: Բանաստեղծը հաճախ էր խոսում տիեզերքից, կյանքի ու մահվան գաղտնիքներից, կյանքի ունայնությունից: «Միտքս թռչում է դեպի երկինք և սուզվում տիեզերքի խորության մեջ անսահման»,- գրում է բանաստեղծը: Ապա՝ «Անհունության գաղափարը մեծ գաղափար է. մի ժամ մտածելը շատ ծանր բան է – խելագարության հասցնող բան… Մարդիկ սովորություն չունեն երկնքին նայելու, մինչդեռ շատ է կարևոր…»:
Թումանյանի ապրումներն ու խոհերը տառապանքի ու վշտի պահերին անգամ պտտվում են Արարչի անվան շուրջ: 1889 թ. գրած «Երբ ես տխուր, հուսահատ» բանաստեղծության մեջ ցույց է տալիս, որ հուսահատության պահին, երբ լսվում է «մահու ձայնը դառնալուր», երբ իրեն կորած է համարում՝
Մի զորություն հզորեղ,//Ինձ հուսադրում է հանկարծ,-//Եվ զգում եմ, ամեն տեղ//Դուն ինձ հետ ես, Աստված:
Բանաստեղծի մտածողությունը գնում է դեպի անսահմանության ոլորտը, առանձնացվում է «վերին խորհրդի» նշանը, որն էլ գիտակցվում է որպես տիեզերական – երկնային անհայտ իրողություն.
Այստեղ մի վսեմ խորհուրդ է ապրում՝//Ծանր վեհությամբ իջած երկնքից,//Այստեղ սրբազան մի շունչ է բուրում,//Մեզ վեր է տանում աշխարհի կյանքից:
Երբ անդրադառնում ենք անչափելի գաղտնիքներով ու բարդագույն հարցերով ծանրաբեռնված տիեզերքին, ինչպես նաև մարդու ուղեղի կառուցվածքին, չենք կարող այս ամենի հետևում չտեսնել մի վիթխարի միտք, միտք, որ ունակ է կառավարելու անգամ ամենահզոր ուժերին: Քննող ու պրպտող անհատի առջև անխուսափելի հարց է ծագում՝ այս ամենը դիպվա՞ծ է, թե՞ յուրատեսակ ծրագիր, կա՛մ տիեզերքն իր բոլոր օրինաչափություններով դիպվածի հետևանք է, կա՛մ ինչ-որ ծրագրի արդյունք: «Տիեզերքի ընթերցումը» բանաստեղծության մեջ Թումանյանը դիմում է Արարչին.
Անթարթափ աչքով, անխարխափ հոգով//Կարդում եմ քո վեհ ազդումներն անվերջ,//Կարդում եմ պայծառ, ուրախ ցերեկով,//Ու գիշերները ահավոր ու պերճ:
Նվարդ Թումանյանի վկայությամբ՝ «Երեկոները սիրում էր պատշգամբում նստել ու սպասել աստղերի դուրս գալուն, նայում էր աստղերին և աստղերից խոսում… Կարդում էր Ֆլամարիոնի «Երկնքի պատմությունը» գիրքը (ռուսերեն): Առանձնապես սիրում էր Սիրիուսը և Արուսյակը, նրանց փայլն ու գույնը»: Այսպես են ծնվում «Արուսյակ», «Սիրիուսի հրաժեշտը», «Գիշերային մտածմունք» և այլ բանաստեղծություններ:
Թումանյանը հաճախ էր անդրադառնում չարի և բարու գոյության խնդրին, և քանի որ Աստվածաշունչը նրա սեղանի գիրքն էր, շեշտում էր Ավետարանի այն միտքը, թե չարն աշխարհ է եկել մարդու եսասիրության հետևանքով. «Վասն զի ամէնքը մեղք գործեցին եւ Աստուծոյ փառքեն պակսեցան» (Հռովմայեցիս, 3, 23): Ուրեմն չարիքի արմատը պետք է որոնել ու գտնել ոչ թե մարդուց դուրս, այլ նրա մեջ, կենդանական աշխարհից պահպանված այն կրքերի ու հակումների մեջ, որոնք դեռ բնորոշ են բանական գիտակցության տեր էակին:
Սաղմոս 40, 12-ում կարդում ենք. «Վասն զի անթիւ չարիքներ զիս պատեցին, անօրէնութիւններս ինծի հասան, ու ես չեմ կրնար տեսնել»: Այդ ծանր վիճակից մարդուն դուրս բերելու համար Աստված որոշեց, որ բարի մարդիկ պիտի վարձատրվեն, իսկ չարերը պիտի պատժվեն: Օգոստինոս Երանելին ևս գտնում էր, որ չարը ստորադաս է բարուն, նա ինքնուրույն կեցություն չէ, այլ բարու բացակայության հետևանք:
Քրիստոսը խրատում է. «Նայեցէ՛ք և զգուշացէ՛ք ագահութենէ, վասն զի մարդուս ստացուածներուն աւելնալէն կախուած չէ իր կեանքը» (Ղուկաս, 12, 15): Թումանյանն արձագանքում է Քրիստոսի պատվիրանին.
Հե՜յ ագահ մարդ, հե՜յ անգոհ մարդ, միտքըդ երկար, կյանքըդ կարճ,//Քանի՜ քանիսն անցան քեզ պես, քեզնից առաջ, քո առաջ,//Ի՜նչ են տարել նըրանք կյանքից, թե ի՞նչ տանես դու քեզ հետ,//Խաղաղ անցիր, ուրախ անցիր երկու օրվան էս ճամփեդ:
Քրիստոսի կերպարը, նրա մահվան ու հարության առասպելը շատ է զբաղեցրել Թումանյանին: Նրա համար Քրիստոսը ոչ միայն լույսի ու ազատության խորհրդանիշն է, այլև միջոց իրեն տանջող մտորումներն արտահայտելու համար: Այդ կերպարը կարծես միաձուլվում է բանաստեղծի կերպարին՝ նկատի ունենալով, որ Թումանյանի առանձին բանաստեղծություններ համընկնում են հենց այդ տառապալից մտորումներին և արձագանքում են ժողովրդի հոգսերով մտահոգված բանաստեղծի լուռ ցավերին («Օ՜, մեղմացնել չես կարող դուն», «Երկար գիշերներ», «Քրիստոսն անապատում» և այլն):
Ամենազոր Հիսուսն անգամ, որ հարություն առնելուց հետո խոստացել էր միշտ լինել մարդկանց հետ և օգնել չարիքը վերացնելուն, այժմ ծանր վիճակում է ու մռայլ, որովհետև մարդու բարոյական կատարելությունը դեռ չի իրականացել, «դեռ հեռու է իսկական մարդ դառնալու ճանապարհը»: «Քրիստոսն անապատում» բանաստեղծության մեջ Թումանյանը գրում է.
Անապատի մեջ խավար ու տխուր,// Ցրված քարերից մի քարի վրա,//Գլխիկոր նըստած, մտախոհ ու լուռ,//Աշխարհի մասին մըտածում էր նա:
Քրիստոսը Թումանյանի մտապատկերում երևում է նաև կեղծավորների ու փարիսեցիների դեմ անողոք պայքար մղող հերոսի դերում: Ավետարանը զգուշացնում է. «Վա՜յ ձեզի, կեղծաւոր դպիրներ ու փարիսեցիներ, որ երկնքի թագաւորութիւնը մարդոց առջև կը գոցէք ու դուք չէք մտնէր և մտնողներն ալ չէք թողուր, որ մտնեն» (Մատթեոս, 23, 13): Թումանյանը դատապարտում է մոլի կրքերի ստրուկներին.
Եվ պարծենում եք այդքան մոլորված //Վեհ անուններով մեծագործ մարդկանց.// Դո՛ւք ապօրինի նրանց ժառանգներ, //Դո՛ւք փարիսեցիք և կեղծավորներ:
Իր ստեղծագործական կյանքի տարբեր փուլերում Թումանյանն անդրադառնում է Քրիստոսի արարչագործության տարբեր խնդիրներին, շոշափում է Արարչի հրաշագործություններին վերաբերող հարցեր և դրանց միջոցով արտահայտում չար ուժերի դեմ պայքարի, արդարության հաղթանակի, մարդասիրության ու հայրենասիրության գաղափարներ: Նա ծանոթ էր Ավետարանի այն մտքին, որ նույնիսկ Քրիստոսի քննադատները հարցնում են ոչ թե հրաշքի գոյության մասին, այլ թե ինչպես է կարողանում դրանք կատարել: «Աղավնու վանքը» բալլադը ասվածի լավագույն օրինակներից է, որտեղ Թումանյանը չարիքի դեմ պայքարի խնդիրները կապում է նաև աղոթքի ու հրաշագործության հետ:
Հայտնի է, որ մարդկության հավերժական ձգտումը եղել է երկրի վրա բարության ու ազնվության հաստատումը: Պատահական չէ, որ այդ վսեմ գաղափարն ամրագրված է Ավետարանում. «Բարութիւն ընել սովորեցե՛ք: Իրաւունքը փնտռեցե՛ք, զրկուածին ուղղութիւն ըրէ՛ք, որբին դատաստանը տեսէ՛ք ու որբէւայրիի դատը պաշտպանեցէ՛ք» (Եսայեայ, 5, 17),- խրատում է Քրիստոսը:
Թումանյանի ստեղծագործական մտորումների մեջ դեպի «բարձրը», այսինքն՝ երջանիկ կյանքով ապրելու նպատակը բարությանն ու լույսին հասնելու ձգտումն է: Նվ. Թումանյանը նշում է. «Մարդու կյանքի նպատակը,- ասում էր հայրիկը,- երջանկությունն է… Եթե լավագույնի ձգտումը մարդու մեջ չկա, էլ ի՞նչ կյանք, և մտաբերում Ավետարանի խոսքը. «Բախեք դռները և կբացվեն»: Լույսի կատարյալ պաշտամունքի մեջ Թումանյանը տեսնում է բարու և գեղեցիկի, ճշմարտության ու արդարության գերագույն արտահայտություն՝ «եղիցի լույս» թևավոր խոսքում նշմարելով աստվածային խորհուրդ և ստեղծագործական անսպառ եռանդ:
Փ. Վարդազարյանին գրած նամակում (29. 07. 1902), վկայակոչելով ավետարանական պատվիրանը, Թումանյանը գրում է. «Ա՜խ, ինչ սքանչելի խոսք է՝ եղիցի լո՜ւյս… ստեղծագործության աստվածային խորհուրդը կամ ստեղծագործական հանճարի ուժը հայտնում է այս երկու խոսքով – եղիցի լո՜ւյս…»:
Ինչպես հայտնի է, քրիստոնեական կրոնի համաձայն՝ աշխարհի գլխին կախված խավարը չարի ակնհայտ մատնանշումն է, որովհետև խավարն ավանդաբար զուգորդվել է չարի կողմից մշտապես նյութվող դավերին ու խարդավանքներին, իսկ լույսը աստվածային զորության արտահայտությունն է երկրի վրա, որ հաջորդում է խավարին: «Լուսավորչի կանթեղը» բալլադն ասվածի լավագույն օրինակներից է և իր մեջ խտացնում է հայ ժողովրդի երազանքներն ու իղձերը: Բանաստեղծը կարծես տեսնում է կանթեղից ելնող վառ լույսը, որ փրկություն պիտի բերի իր ժողովրդին:
Ավետարանի ամենահիմնական հարցադրումներից մեկն անմահության պրոբլեմն է: Եթե աշխարհիկ մտքի պատմության մեջ մահը հոռետեսության աղբյուր է, որովհետև մարդը մահկանացու է, ապա քրիստոնեական ուսմունքի համաձայն՝ եթե մահը իմաստ է տալիս կյանքին, ապա անմահությունը իմաստավորում է մահը, որովհետև «Մահը ոչ թե վախճանն է կեանքին, այլ սկզբնակետը անմահության» (Դերենիկ Եպիսկոպոս): Օգոստինոս Երանելին ասում էր, թե այս կյանքի ժամանակը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մահվան ուղի:
Թումանյանի կարծիքով, «անարատ մարդը» մարդկության կատարելատիպն է, որ անվախ կռվում է չարի դեմ և անմահանում իր գործով: Բանաստեղծն առաջ է քաշում կենսական հարցադրումը՝ մարդու միակ անմահությունն անխզելիորեն կապված է կենդանության ժամանակ նրա կատարած գործի ու գործունեության հետ:
Թումանյանը տարակուսանքով էր նայում անմահության խորհրդավոր առեղծվածին. ո՞ւր է գնում մարդու հոգին, երբ անէանում է ամեն ինչ, երբ անհետանում են ըղձանքները, կանգ է առնում ամենայն միտք: Բանաստեղծը հարցնում է.
Եվ ի՞նչ է մարդը, և ի՛նչ իրեն կյանք,-//Եղծական ձևեր, ձայներ, շարժումներ://Հավերժականը չունի կերպարանք,//Նա լուռ է, անշարժ, հաստատ, աներեր…
Կյանքի ու մահվան փիլիսոփայությունը մարդկային գոյի իմաստը տանում է դեպի Անհունը, դեպի տիեզերական հավերժություն, դեպի հոգու վերջին հանգրվան, որ այլ կերպ կոչվում է նիրվանա: Բանաստեղծի միտքը թռչում է դեպի Անհայտը, դեպի հոգու խաղաղություն, որ ժամանակի հոլովույթում իր մեջ ունի շարունակական խորհուրդ: «…անցավորը ընկել է իմ սրտից, իսկ անանցի հետ կապված չեմ դեռ. անհայտը, որ պետք է ունենա ոգևորված գրողը, դեռ խավար է, մութն է ինձ համար, ու …թափառում է իմ հոգին»,- գրում է Թումանյանը:
«Դեպի անհունը» պոեմում, ինչպես նաև այլ գործերում, Թումանյանը խորացրեց մահվան փիլիսոփայական ուղղվածությունը, առաջ քաշեց մարդու և բնության սերտ կապի հարցը, ցույց տվեց ոչ միայն մահվան ողբերգությունը, այլև բնության մեջ ու բնության միջոցով կյանքի վերածնության խորհուրդը, այսինքն՝ կործանման և վերածնության, վշտի և մխիթարանքի փոխադարձ կապը, մարդու՝ կեցության մի ձևից մեկ այլ ձևի փոխակերպվելը.
Թե՝ և՛ կյանք, և՛ մահ – անցավոր, ունայն//Մի մեծ հավերժի ձևերն են միայն:
Կյանքի ու մահվան պրոբլեմն առնչվում է նաև մարդկային տառապանքների, աշխարհում իշխող անարդարությունների բացահայտման հետ: «Եւ Տէրը երբ տեսաւ, որ մարդոց չարութիւնը երկրի վրայ կը շատնայ եւ անոնց սրտին խորհուրդներուն բոլոր գաղափարները չար էին ամէնուր, Տէրը երկրի վրայ մարդը ստեղծելուն զղջաց…» (Ծննդոց, 6, 5-6):
Թումանյանը «Բարձրից» բանաստեղծության մեջ պատկերում է հենց այդպիսի աշխարհը, փիլիսոփայական հայացքով չափում մարդկանց ձեռքով ձևախեղված կյանքի «կարգն ու սարքը».
Տեսավ՝ ուտում են ամենքն ամենքին,//Ամեն հայրենիք՝ իրեն զավակին,//Եվ իր պաշտողին՝ ամեն մի աստված,//Եվ կյանքը տանջանք, ցավ համատարած:
Ժամանակին հայտնվել է այն կարծիքը, որ իրական կյանքից դժգոհ լինելու հանգամանքը մարդուն մղել է նայելու դեպի երկինք և հանձին Քրիստոսի՝ որոնել ու գտնել իր իդեալը:
Նարեկացու նման, Թումանյանը ևս դժգոհ էր իր ժամանակից և հաճախ հայացքը հառում էր դեպի երկինք՝ այնտեղ գտնելու իր բազում հարցերի պատասխանները.
Աստվա՛ծ, տանջանքից ուժերըս հատան,//Մի՞թե չըհասավ ժամը փրկության:
Բանաստեղծը հաճախ դիմում էր Արարչին ոչ միայն նրա ստեղծած աշխարհը թերի ու անկազմակերպ համարելու իմաստով, այլև արտահայտելու իր երազանքը՝ մարդուն մաքրագործված տեսնելու և Արարչի ոգեղենությամբ տոգորվելու համար.
Ես շընչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր,//Ես լըսում եմ Նըրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր,//Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին//Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մըրմունջը ամենուր:
Ինչպես առանձին քառյակներում, այնպես էլ «Տիեզերքի ընթերցումը» բանաստեղծության մեջ Թումանյանը Բարձրյալին նյութեղենացնում է, և այդ նյութը Բանն է (Անուն-Անանուն-Անես, Շռայլ և այլն), իսկ իրեն անվանում է զարմանալի ընթերցող, որ կարողանում է կարդալ ու հասկանալ Բանի էությունը, խորանալ տիեզերքի անհուն գաղտնիքների մեջ:
Եթե ստեղծագործական կյանքի առաջին շրջանում Թումանյանը փայփայում էր կյանքի վերափոխման լուսավորական-դաստիարակչական միջոցներ, ձգտում էր անարդարությունը վերացնել Աստծո պատժի միջոցով («Չարամիտներին», «Կանչ», «Աստծո սպառնալիքը» և այլն), ապա հետագայում մղձավանջային իրավիճակը փարատելու և կյանքի դատարկությունը լցնելու համար դիմում է իդեալի փրկարար զորությանը՝ նկատի ունենալով, որ իդեալը մարդկային բարձրագույն ձգտումն է, չապրած կյանքի զգացողություն, երջանիկ լինելու ցանկություն:
Իդեալի մասին խոսելիս անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ քրիստոնեական սկզբունքներով ապրողի իդեալը ձևավորվում է ավետարանական պատվիրանների հիմքի վրա, որը էականորեն տարբերվում է Հին Կտակարանի պատվիրաններից: Եթե Հին Կտակարանում բացակայում է դրական, բարոյական իդեալի գաղափարը, ապա Նոր Կտակարանն իր հիմնադրույթներով կազմավորում է մարդու քրիստոնեական տիպը, այսինքն՝ ազդարարում է Աստծո և մերձավորի հանդեպ սիրո ու նվիրվածության գաղափարը: Յուրաքանչյուր մարդ, իր առջև որպես ուղեցույց ունենալով իդեալական մարդու՝ Քրիստոսի կերպարն ու առաջնորդվելով նրա պատվիրաններով՝ կարող է հոգով կատարելագործվել և մոտենալ Աստծուն: Ուրեմն՝ կարելի է ասել, որ աստվածայինը մարդկության հավերժական իդեալն է, մտատիպարը, և բոլորը ձգտում են դեպի այն, անկախ այն բանից՝ խոստովանո՞ւմ են, թե՞ ոչ:
Պատկերելով սեփական գեղագիտական սկզբունքներին բնորոշ իդեալական կերպարներ՝ Թումանյանն իր հերոսների ողբերգական ճակատագիրը զուգակցում է լավատեսությամբ՝ նկատի ունենալով բնության մեջ նրանց անմահանալու և հավերժանալու հանգամանքը: Այդ առումով անմահության վերաբերյալ Թումանյանի տեսակետը ինչ-որ տեղ զուգադիպում է քրիստոնեության պատգամներին և իր մեջ ներառում է հումանիզմի լուսավոր տարրեր:
————————————
*Այս քառյակը տեղ չի գտել Ե. Չարենցի խմբագրած՝ մեծ բանաստեղծի 1934 թ. երկերի ժողովածուի, քառահատորի և վերջին տասհատորյակի մեջ: