Քնարիկ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ
Բան. գիտ. թեկնածու, դոցենտ
Գրողի համար բառը գերակայ բնութագրիչ արժէք է, եւ պատասխանատուութիւնը նրա հանդէպ կրկնակի տեսանելի է, երբ դրա կարեւորութիւնը խոստովանւում է հենց երկի տիրոյթում: Այն կարող է ե՛ւ ստեղծագործական իրագործումների առաջնորդել, ե՛ւ հարիւրհազարաւոր դրսեւորումների մէջ «դաւաճանել»:
Խնդիրն առաւել դժուարլուծելի է, երբ հարցը վերաբերում է ինքնաբնութագրումներին: Մինչդեռ երբեմն պատասխանը շատ պարզ է՝ հենց մանկական երգի մէջ, յուշում է քննութեան ենթակայ «Մի գիշեր Աթաթուրքի սենեակում» գրքի հեղինակը՝ Ֆելիքս Բախչինեանը. «Մեր մոլորակը, փոքրիկ գնդակը, Նա պտտւում է անհանգիստ»: Գտնուած է՝ «անհանգիստ»:
Ֆ. Բախչինեանը անհանգիստ մարդ է. դա կը վկայեն նաեւ նրան անձնապէս ճանաչողները, ինքն էլ կ’աւելացնի՝ «ամէն վայրկեան՝ աշխատելիս, ուրախանալիս, տխրելիս, ուտելիս, քայլելիս, խորհելիս, անգամ քնած ժամանակ եւ հանգստանալիս» (էջ 6): Բայց թուարկած բոլոր պարագաներն էլ նախաբանն են այն մեծ ու անպարագիծ անհանգստութեան, որ ապրելու է հեղինակը «արեւելեան այդ հինաւուրց քաղաքում» (էջ 7): Պարադոքսալ է թւում, չէ՞. արեւելեան տաք հիւրընկալութիւն, «կեանքի տաք կէսօր» եւ «ողջ-ողջ… սառը դագաղում» յայտնուելու փորձառութիւն:
Քաղաքը, ինչպէս կ’ասէր Անդրանիկ Ծառուկեանը՝ «երազային Հալէպը», ի հա՛րկէ, մնայուն ներկայութիւն է Ֆելիքս Բախչինեանի համար թէ՛ այցելութիւնների առումով, թէ՛ հոգեաշխարհի մէջ, թէ՛ գեղարուեստական տիրոյթում: Յիշենք թէկուզ նրա «DÉJÀ VU» վէպի (2015) «Հալէպ՝ սիրոյ եւ մահուան հովիտ» ենթախորագիրը:
Գրականութեան մէջ նորութիւն կամ նորարարութիւն չէ մէկ օրը, անգամ մի քանի ժամը ներկայացնելու գրողական փորձառութիւնը, ինչպէս, օրինակ, Գաբրիէլ Սունդուկեանի «Վարինկի վեչեր» վէպիկը (1877) կամ Հայնրիխ Բյոլի «Բիլիարդ ինն անց կէսին» վէպը (1959): Բայց հայ մարդու համար իսկական հերոսութիւն է դիմանալ մէկ գիշեր, այն էլ՝ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի սենեակում, յետոյ էլ այդ սարսռազդու գիշերը փոխադրել թղթի վրայ: Այդ մէկ գիշերուայ մէջ է, որ պիտի հիմնովին փոխուի հերոս-հեղինակի աշխարհընկալումը, այդ մէկ գիշերուայ մէջ է, որ պիտի ըմբռնի մինչ այդ իր բովանդակ կեանքը յատկանշող «անհանգիստ» բառի իսկական էութիւնը: Եւ եթէ աւելացնելու լինենք, որ ինքը հանդէս է գալիս սփիւռքահայ գրողի անունից, ապա՝ այդ «անհանգիստը» կարող ենք «թարգմանել» նաեւ «անյարմարութիւն» բառով:
Որքան էլ զգացողութիւնները նոր ու սուր լինեն, Ֆ. Բախչինեանը չի մոռանում, որ ինքը գրող է ու գեղարուեստական տարածութեան մէջ հետամուտ է պատկերի հոգեբանական հիմնաւորուածութեան, տպաւորիչ լինելու առաջնային պահանջին: Եթէ տեսաբանօրէն սահմանելու լինենք այս երկը, ապա այն կարող ենք տեղաւորել էսսէի տիրոյթում, թէպէտ հեղինակը վէպ, իսկ գրքի գրախօսներ գրականագէտներ Պետրոս Դէմիրճեանն ու Սերժ Սրապիօնեանը իրաւացիօրէն գրքոյկ են համարում: Երբ ասում ենք էսսէ, նախ եւ առաջ նկատի ունենք բառացիօրէն խոհագրութեան հետ աղերսը, որտեղ խոհը նուաճել է աւելի մեծ տարածք ու իր վրայ է վերցրել նաեւ ժանրատեսակին ոչ այնքան բնորոշ սիւժէտային ծաւալումների բաւական ծանրակիր տեղամաս: Միւս տեսանկիւնից, սակայն, երկը բաւարարում է նաեւ էսսէին բնորոշ տեղեկատուական բնոյթը. յիշենք թէկուզ դատողութիւնները Հալէպի ու նրա հայկական դիմանկարի շուրջ:
Արեւելքը, կարելի է ասել, նախասիրութիւն է հեղինակի համար, ինչպէս մեր շատ ու շատ գրողների, ինչպէս Թումանեանի, Իսահակեանի եւ այլոց պարագայում: Բաւական է նշել միայն այն հանգամանքը, որ ամենայն հայոց բանաստեղծի համար այն «հոգու հայրենիք» է:
Ի հա՛րկէ, մերօրեայ արուեստագէտին այս ճամբորդութիւնը չի կարող բերել հոգեկան այն բաւարարութիւնը, որը բնորոշ է եղել նախորդներին: Նա եկել է այստեղ՝ ճանաչելու Դէր-Զօրի խորհուրդը. «Ինչպէ՞ս է պատահել, որ ես մինչեւ օրս Դէր-Զօրում չեմ եղել,- ինձ բռնեցի այդ մտքի մէջ ու հաւանաբար գտայ պատասխանը. ես երկար նախապատրաստել եմ ինձ Դէր-Զօր գալու համար» (էջ 9):
Իսկ այդ եւ միւս բոլոր ճանաչողութիւնները չընդհատուող մտքերի ու զգացողութիւնների տարափ են յիշեցնում, որտեղ հեղինակը հազիւ է կարողանում հաւասարակշռութիւն պահել հակասական զգացումների միջեւ: Ի դէպ, այդ հոգեբանական հակադրութիւնները նաեւ ֆիզիքական նկարագրութիւնների մէջ են երեւան գալիս: Տիպիկ օրինակը Մազլումեանների յայտնի «Բարոն» հիւրանոցի շքեղ տեսքն ու սենեակներն են, որոնց կողքին, սակայն, գտնուած է ամէնից նուիրական անկիւնը՝ նկուղը. այն պատսպարել է հեղինակի ամէնից սիրելի գրողին ու ժողովրդի նուիրեալին՝ Գրիգոր Զօհրապին, որին մի այլ առիթով տուել է թերեւս ամէնից խորամիտ գնահատականներից մէկը: Բոլոր հիւրանոցների լուսաւոր սենեակների դիմաց ամէնից սրբազանը նկուղն է. «Ոչ մի արտառոց բան. սովորական մութ, սառը, ցածր սենեակներ, որտեղ միայն մի բանի մասին ես մտածում. որքան հնարաւոր է շուտ դուրս գալ այդտեղից: Ինձ մի պահ այդ սենեակը փոքրիկ մատուռ թուաց, կիսախաւարի մէջ Աւետարան, ու մոմ էի փնտռում, խնկի հոտ ու պատարագի ձայն էի որսում: Ես տեսայ, զգացի ու լսեցի այդ ամէնը ու նորից հասկացայ, որ հաւատն է քարերն ու պատերը դարձնում եկեղեցի եւ ոչ թէ՝ հակառակը» (էջ 16-17):
Ի հա՛րկէ, տպաւորիչ է: Բայց պատկերի սրութիւնն աւելի է ընդգծւում յաջորդող հոգեբանական տագնապի դիմաց. Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի՝ իրեն բաժին հասած սենեակ մուտքն այդքան սարսռացնող չէր լինի, եթէ չյաջորդէր Զօհրապի հետ «անակնկալ հանդիպմանը»:
Ահա այստեղ է սկսւում բուն դրաման, բուն անհանգստութիւնը. պատկեր-ապրումի կառուցումն ուղղակի հրաշալի է. անգամ հիասթափութիւնը ներկայացուած է գեղարուեստական պահանջի պահպանմամբ ու տպաւորիչ. «Ես եկել էի Հալէպ՝ Դէր-Զօր գնալու, ես եկել էի Հալէպ՝ ուղեղիս ու սրտիս բոլոր բջիջներով զգալու Դէր-Զօրը: Բայց հիմա Հալէպի «Բարոն» հիւրանոցում եմ՝ Աթաթուրքի սենեակում, եւ Դէր-Զօրն է եկել այստեղ» (էջ 21-22, ընդգծումը մերն է – Ք.Ա.):
Բայց վիճակը նետուած է, ու հեղինակին այլ բան չի մնում, քան դէմ առ դէմ կանգնել վախազդու այս կերպարի առջեւ: Եւ Ֆ. Բախչինեանին յաջողուել է երկխօսութեան դուռ բացել այնպիսի մի նիւթով՝ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների քննութիւն, որը խոստովանենք, դժուարագոյններից է:
Երկխօսութիւնը առ հասարակ այս գրքի յատկանիշներից է: Երկխօսութիւն մեր պատմութեան հետ, մեր դարաւոր «հարեւանի» հետ, երկխօսութիւն նաեւ մեր ու արտասահմանեան բանաստեղծութեան հետ (Ռուբէն Սեւակ, Վահագն Դաւթեան, Էդուարդաս Մեժելայտիս եւ ուրիշներ), որն ինչ-որ տեղ օգնում է «դիմանալ» հոգեբանական ճնշումին: Մեզ համար թանկն ու ակնյայտը Ամենայն Հայոց բանաստեղծի ներկայութիւնն է: 1915-ը քննելու ելած բանաստեղծի նման հանդարտ ու խաղաղ Ֆ. Բախչինեանը պատմում է Դէր-Զօրի պատմութիւնը. «Գիշերուայ այն խորհրդաւոր ժամին, երբ բացւում են երկնքի դռները…» (էջ 23) պատկերը մեզ անմիջապէս տանում է թումանեանական «Էն վեհ վայրկենին չքնաղ գիշերի… Բացւում են ոսկի երկընքի դռներ…»ին:
Հետեւելով հեղինակի մտածողութեանը՝ ընթերցողն անընդհատ բառեր է որոնում, այս անգամ՝ գիրքը բնորոշելու համար: Մեզ համար այդ հարիւրհազարաւոր բառերից մէկը «առերեսումն» է, որը, իր իսկ խոստովանութեամբ, վախ է ծնում. «Ինձ ծանօթ ու հարազատ անհանգստութիւնը ներսից թակում է կուրծքս, ես նորից ու նորից ստուգում եմ ինձ, ո՛չ, ես չեմ վախենում, ընդամէնը անհանգիստ եմ, դէ՛, այնպէս, ինչպէս ուշ ժամին զանգում է հեռախօսը, կա՛մ երբ ուշանում է հարազատդ, կա՛մ երբ վատ եղանակ է դրսում: Ես ստում եմ, այն էլ՝ ինչպէս եմ ստում» (էջ 25):
Բայց նրան ուրիշ բան չի մնում, քան երկխօսութեան մէջ մտնել սենեակի տիրոջ հետ: Եւ պիտի խոստովանել, որ բաւական քաջութիւն է պահանջւում հաւասարապէս հերոս դարձնել նաեւ Աթաթուրքին: Աւելին, գրողական առաւելութիւն պիտի դիտել եւ այն, որ հեղինակը կարողացել է ճշմարտութիւնները յաճախ բացայայտել հենց նրա շուրթերով. թուրք գործչի փաստարկները պակաս համոզիչ չեն մեր ժողովրդի ու մշակութային հոգեբանութիւնը պարզելու տեսանկիւնից: Աւելին, ազգայինի որոնումների ու գնահատումների ծանր բեռը նա դնում է հենց Աթաթուրքի ուսերին: Հեղինակին եւ ընթերցողին յաճախ ուղղորդում է հենց այդ «արճճէ արկղը» (էջ 27), իսկ արճիճը այրող է, ինչպէս դառն ճշմարտութիւնը:
Շատ ու շատ կատեգորիաներ, ինչպէս հերոսը, մեկնաբանւում է հենց նրա շուրթերով: Այն, որ Անդրանիկը անվերապահ հերոս է մեզ համար, ինքնին հասկանալի է, բայց առաւել տպաւորիչ է, որ Զօրավարի կերպարն ու էութիւնը երեւան են բերւում հենց Աթաթուրքի տեսողութեամբ ու բնութագրումներով, որտեղ մատնանշւում են նաեւ մեր թերացումները. «Սնապարծութիւն կը համարես, եթէ ասեմ, որ ես ձեզ աւելի լաւ եմ ճանաչում, քան դուք ինքներդ: Իմ թեւաւոր խօսքերից մէկը, որը վիրաւորել է շատ թուրքերի ազգային ինքնասիրութիւնը, գուցէ կը շոյի քո ականջը, վստահութիւն կը ներշնչի, եւ մենք կը կարողանանք այս գիշերն անցկացնել այս նոյն սենեակում. «Անդրանիկի նման հերոս հայերն անցեալում չեն ունեցել, ներկայումս չկան եւ ապագայում չի սպասւում»: Ես այս խօսքերն ասել եմ 1934 թուականի Օգոստոսին, այն օրերին, երբ Խորհրդային Հայաստանում Անդրանիկի անունը տալն անգամ արգելուած էր» (էջ 29):
Ի դէպ, գնահատականների առումով Աթաթուրքը այստեղ միայն իր ժամանակի մէջ չէ: Նա առ հասարակ մարմնաւորում է թուրք հաւաքականութիւնն ու մշակոյթը, ուստի նրա դատողութիւնները կարող են վերաբերել նաեւ ոչ իր ժամանակին: Եւ դա արդարացուած է. չէ՞ որ ինքն էլ անցեալ լինելով՝ յայտնուել է մէկ այլ ժամանակի մարդու աշխարհում: Այդպէս նրա խօսքում տողանցում են Պ. Սեւակը, Մինասը եւ ուրիշներ: Քաղաքական գնահատութիւնները նոյնպէս չեն ուշանում. աշխարհաքաղաքական խաղերը շատ լաւ է հասկանում դիւանագէտը, իսկ քննութեան առանցքում Ռուսաստանի դերի որոշարկումներն են՝ Լենինի ու Ստալինի օրինակներով, նաեւ իր ու նրանց նմանութիւն-տարբերութիւնների վերհանումներով. «Իմ անուն-ազգանունը Մուսթաֆա Քեմալ է, Աթաթուրք պատուանունս է, որ նշանակում է թուրքերի հայր: Ի դէպ, այդ անունով ինձ կնքել է իմ հայ մեծ բարեկամ Յակոբ Մարթայեանը»,- արտաքնապէս անփութօրէն նետում է թուրք առաջնորդը՝ միաժամանակ չուշացնելով գնահատականը՝ «Ես քեզ կը պատմեմ նրա պատմութիւնը, մեծ հայի ու մեծ մարդու պատմութիւնը»: Այս փոքրիկ շեղում-դասից յետոյ վերադառնում է բուն նիւթին. «Հիմա դու կ’ասես ժողովուրդների հայր էին նաեւ Լենինն ու Ստալինը: Բայց նրանց մասին առասպելը վաղուց փշուր-փշուր է եղել, իսկ իմը գնալով սկսում է օծուել նորանոր լուսապսակներով, քանի որ ես կամ նաեւ ձեր այսօրուայ պատմութեան մէջ» (էջ 32): Բացի բովանդակային կողմից՝ մեզ այս հատուածում նաեւ հետաքրքրում է երկխօսութեան կառուցման եղանակը, որը մի տեսակ երկխօսութիւն է երկխօսութեան մէջ, երբ նոյն անձը առաջ է քաշում ե՛ւ թեզը, ե՛ւ հակաթեզը:
Այս հոգեբանական ճնշման տակ հեղինակը փորձում է իր անձնական կեանքի մասին պատմել՝ հաւաստիացնելով, որ իր պատումը տանելու է առանց պատմութեան միջամտութեան: Վախի սուր զգացողութիւնը յաղթահարելու համար նա փոխում է խօսքի ուղղութիւնը, դադար է առնում, շունչ քաշում՝ հիւսելով հայ-արաբական բարեկամութեան դրուագներ, վեր հանելով Հալէպի կերպարը: Այդպէս հեղինակը փորձում է վերագտնել իրեն, երբ նորից է վերադառնում Անդրանիկին եւ Յակոբ Մարթայեանին, ինչը մի փոքր վնասում է երկի կառոյցին: Սա լարուածութեան թուլացումի ջանքն է, շեղումը, հաւասարակշռութիւնը վերագտնելու միջոց, ինչը հեղինակն ինքն էլ զգում է՝ նորից արկղի միջամտութեամբ. «Ես կարդում եմ քո մտքերը. դու իզուր ես փախչում ինձ հետ դէմ-յանդիման կանգնելուց: Եթէ անգամ ես դահիճ եմ, ապա ինձ դատապարտելուց չի փոխուի քո ժողովրդի պատմութիւնը» (էջ 54):
Եւ ինչպէս յատուկ է մեծ մարդկանց, իսկ խոստովանենք, Աթաթուրքը սովորական գործիչ չէ, նա անկեղծօրէն խոստովանում է իր ժողովրդի էութիւնը. «Երիտթուրքերը Սորբոն էին աւարտել, կարծում ես դա նորմա՞լ է, կարծում ես խաւարի մէջ երկարատեւ ապրելուց յետոյ հնարաւո՞ր է դիմանալ կրթութեան կուրացուցիչ լոյսին: Դժուար է: Փորձիր ամենաանմեղ գառնուկին երկար ժամանակ պահել մութ խաւարի մէջ, յետոյ միանգամից բա՛ց թող արեւի կուրացուցիչ լոյսի տակ: Առաջին մի քանի րոպէներին նա միայն վնասներ կը պատճառի ու աւերածութիւններ կը տարածի իր շուրջը, մինչեւ որ ուշքի գայ: Հենց այդպէս էլ եղել է, միայն թէ պատմութեան դէպքում՝ մի քանի րոպէները տեւել են մի քանի տասնեակ տարիներ, գուցէ նաեւ՝ դարեր» (էջ 57):
Այս ընդհանուր համատեքստում կարեւոր է նաեւ Աթաթուրքի խոստովանութիւնը ցեղասպանութեան հարցում, բայց միաժամանակ գլխաւոր դասը. «Ես սթափութեան ձայնն եմ ու ահա թէ ինչ կ’ասեմ քեզ: Դուք շատ էք փորփրում ձեր անցեալը ներկայի ու ապագայի պատասխաններն այնտեղ գտնելու համար: Ես այդ պատասխանն եմ: Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման նպատակի մէջ դուք կորցնում էք պատմական կարեւոր պահեր, սխալներ ու վրիպումներ էք թոյլ տալիս, էլ չեմ ասում, որ ձեր ներսում եղած աթաթուրքերին թոյլ էք տալիս պարարտանալ» (էջ 63):
Տանջալի գիշերից յետոյ հեղինակը վերջապէս գտնում է առաջին հայեացքից խախտուած հաւասարակշռութիւնը: Երկխօսութիւնը շատ բան նրա ու մեզ համար առաւել տեսանելի է դարձրել: Իրականում թերեւս հենց այս «մի գիշերն» էր այն նախապատրաստական աշխատանքի վերջին հանգրուանը, որից յետոյ կարելի է «հանգիստ ու թեթեւ» բռնել Դէր-Զօրի ճամբան:
