Դավիթ Հովհաննես. «իսկ ես շարունակվում եմ» / Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Երբ ավարտվում է բանաստեղծի երկրային ժամանակը, սկսվում է գրի և խոսքի մեջ ամբողջանալու, այսինքն` առասպելի ժամանակը: Դավիթ Հովհաննեսն ահա այսպես, դեռ չբոլորած յոթանասունմեկ գարուն, «Տագնապներ» (2012) հատորի իր վերջաբանում ասում է. «Իսկ ես` շարունակվում եմ»1, որովհետև շարունակվում է բառի, բանաստեղծական իր աշխարհի խորքից: Իսկ նրա ձայնը հեղեղի պես էր շաչում, որ պարտադրող շեշտ ունի և փշրում է անգամ խուլ ու համրերի թմբկաթաղանթը, որովհետև, ինչպես հավելում է` «ոչ միայն իմ, այլև իմ Բանի, որ բառն է` անկաշկանդ, ազատ բառը, որը (մի՛շտ պիտի ասեմ) չի քնում, չպիտի՛ քնի բառարանում»2: Ահա ինչու, հասնելով բառի «ազնիվ մերկության», որ պոետական ընկալման իր ելակետն է, Դավիթ Հովհաննեսը բացում է պոեզիայի փակ դուռը, ուր, իբրև վկայողի, իր մուտքը հաստատուն է, մնայուն և անժամանակ` ինչպես տարեգրի և քերթողի միասնական ջանք:
Սա գիտեր բանաստեղծը և ասում է, թե «գրիչն իմ խաչն է»: Իսկ գրի հայելում պատկերված է ժամանակը: Ուստի պոեզիայի բաց նյարդը պոետի գրակալին պատկերում է ժամանակը անխառն, բանաստեղծի բանավիճող, հեգնող, մտրակող և սանձող հայացքի տեսողությամբ պատկերագծված, սադրում իր դեմ «լուտանքի և զրպարտության մի պղտոր ալիք», որից զերծ չեն մնացել իր նախորդները` սկսած միջնադարից մինչև 37-ի նահատակները, Պարույր Սևակը… Դավիթ Հովհաննեսն էլ պոետական այս զարմի ժառանգորդն է, որ երկաթագիր գրով արձանագրում է. «Ահա ե՛ս եմ, Հավերժական Հայը, կանգնած Եղեռնի և Երկրաշարժի մեջտեղում…3», հայի կենսագրության մեկդարյա մի հատված, որ լի է աղետներով, ոճիրներով, արյամբ, տագնապներով ու… հույսով, որ բանաստեղծին մասնատում է հազար կես, տանում ժամանակի պարունակներով, ուր դժոխքն այնքան կատարյալ չէ…
Դավիթ Հովհաննեսն, իհարկե, որոնումների և պոետական ամբողջացման երկար շրջան է անցել` սկսած նախորդ դարի 60-ականներից մինչև մեր դարի առաջին տասնամյակը: Որոնումների նրա շրջագիծը թերևս ամբողջական է և, կարելի է ասել, Դավիթ Հովհաննեսի պոետական ուղին փառահեղ է հետսևակյան շրջանի «նոր պոեզիայի» ձևավորման և պատմության քննության տեսանկյունից: Նոր դարի սկզբի իր որոնումների տեսանկյունը Դավիթ Հովհաննեսը բացատրում է սակայն պոեզիայի, սիրո և մահվան միասնության տեսանկյունից: Ժամանակը, որ նաև պոեզիայի ժամանակն է, բանաստեղծը ընկալում է իբրև ինքնաբավ ճահիճ և ասում է. «Իսկ ճահիճը շարունակում է բլթբլթալ»4 և նիրհը, որ բռնել է մեր էությունը, կյանքը, ինչպես ճահիճը, ներքաշում է իր մեջ, երբ շարժում ենք անում: Չկա թարմ օդ, այլ` միայն գործողության իմիտացիա, որ պարտադրում է օրվա հերոսը` օլիգարխը, նախկին քրեականը, որ «ելել է շալակն աշխարհի», աղբանոցներ քուջուջող բոմժը, «քաղաքական գործիչ» պոռնիկը, անզորությունից գազազած «մտավոռականը», և ասես, «Սովետն է նորից ետ եկել` իր պաշտոնական քարոզչությամբ5»: Բանաստեղծը, ինչպես նոր Դիոգենես, լապտերը առած` «ցերեկով մարդ է փնտրում Հայաստանում», փնտրում ու չի գտնում, որովհետև «ամենուր նույն տաղտկալի ու զզվեցնող պատկերն է, որ երեկ (մեկ տասնամյակ առաջ) կար», բայց նաև` «փոխվել է ամեն ինչ», գույները խտացել, ճահիճը թանձրացել: Ուստի ի՞նչ է մնում բանաստեղծին ավերումի և թալանի, հավատի կորստի, փողամոլության, պաշտոնամոլության, կուսակցախաղի, բեմբասացության, անհագության և բթամտության այս դարում: Պոեզիա՞ (…«պոեզիայի դար չէ»), աղո՞թք (այն չի լսվում), ազատագրում մահո՞վ («…որպես ազատումն կյանքից»): «Ժամանակն իր շավղից դուրս է սայթաքել», և «ինչ մենք հագնենք, (թվում է) կարմիր է տակից», «սերը չի հաղթում մահին», և «կյանքն անիմաստ է», սակայն մահը… «ոչնչությունը ոչինչ է բերում», «անտաղանդությունը` հիվանդություն», «աշխարհի իշխանը` սատանան է», իսկ «բանաստեղծը` ընդդիմադիր», և «չի կարող (ասում է` չկարողացա) իր բիրտ տողերով շոյել քո նուրբ ականջը», պատռում է «ունկիդ կուսաթաղանթը», վերջին արարում սակայն մտածում մահվան մասին, «որպեսզի ինքն իրեն (ինքս ինձ) ճանաչեմ մի քիչ», սակայն նրա սիրտը բարակել է այնքան, որ «ուրախությունը թվում է հանցանք»: Հետևապես, ինչպես նշում է բանաստեղծը, «իրերը չեն փոխվում, փոխվում ենք մենք»` դառնալով նրա խամաճիկը, գերին, հոգին էլ չի փոխվում, հոգին` աննյութեղեն, որ հավերժից է խոսում և «ավելի հավերժ է, քան մարդն է պատկերացնում», իսկ այդ հավերժից «խոսում է մահկանացուն//, մինչդեռ հավերժից լռում է Բանը հավերժական»: Ահա այսպես է ծնվում պոեզիայի տեսիլքը Դավիթ Հովհաննեսի պոետական խոսքի/լեզվի միասնության համակարգում, ուր բանաստեղծը պառակտված է իրականության, ժամանակի և պոեզիայի պատրանքի մեջ: Եվ ասում է.
-Պոետները մեռնում են, իսկ պոեզիան` ոչ://-Նա տարրալուծված է բառում, որ հնչում ենք,//նա տարրալուծված է օդում, որ շնչում ենք,//տարրալուծված է սիրող աչքերում սիրող կնոջ,//տարրալուծված է ամե՜ն ինչու՛մ աշխարհի – //և՛ ալիքներում երջանկության պահի,//և՛ գալարքներում ժամանակի ահի…//-Եվ հավերժական կոսմոսում մահի:
Այսպես. բանաստեղծի որոնումների նոր շրջանի ծիրում պոեզիայի, սիրո և մահվան գաղափարը ճանապարհի, ինքնության, ոգու և ճակատագրի նոր հարցադրումներ է ծնում: Եվ եթե պոեզիայի «ճահիճը շարունակում է բլթբլթալ», ապա սերը «կյանքի բառն է», որ ճակատագրի և մահվան գաղափարն է ծնում: Իսկ բանաստեղծը, իր բացատրությամբ, այնքան էլ շատ չի հասկանում սիրո վարքից և ընկալում է այն հոգևոր իմաստով, ինչպես աստծո որդու սերը, որ, «երբ ծաղկում է քո մեջ», «կենդանացնում, շունչ է տալիս հոգուդ»: Ուրեմն, բանաստեղծի սերը կիրք չէ, ոչ էլ մարմնավոր է, այլ քրիստոնեական հավատի հովհաննեսյան պատրանք, ինչպես նաև «…ծերության իմաստունություն», «աշխարհից հեռանալուց առաջ ինքնամաքրում-ինքնահուսադրում-ինքնաքրքրում» կամ «կյանքի իմաստ»6: Պոետական ընկալման առումով սրա մեկնությունը մշակութային նոր խարիսխ էր գծում Դավիթ Հովհաննեսի պոեզիայում, ուր պոեզիան/խոսքը ձգտում է համադրության արդեն ոգու գաղափարի, ոգու ասացության ոլորտում, ինչը բնորոշ էր, օրինակ, Ե. Չարենցի պոետական վերջին արարին` «Գիրք ճանապարհիի» գաղափարին: Չարենցը 1930-ականներին «Գիրք իմացության» գաղափարը արտահայտում է քնարական և էպիկական խոսքի համադրության միջոցով` ճանապարհի իր փիլիսոփայությունը ընկալելով խոսքի և լեզվի միասնության ոլորտում: Եվ պատահական չէ, որ Ե. Չարենցը «Գիրք իմացության» շարքը սկսում է «Սասունցի Դավիթ» պոեմով, որի նախահիմքը էպոսն է: Դավիթ Հովհաննեսն էլ, բանաստեղծական նոր շրջանի պատմության, ճանապարհի իր հանգրվանը սկսում է «Փոքր Մհեր և Դավիթ Տարեգիր» (պոեմ նեոդյուցազնական) (2016) ստեղծագործությամբ: Ըստ էության, Դավիթ Հովհաննեսն էլ գրում էր իր Ճանապարհի գիրքը: Երևույթը, սակայն, ոչ թե արտաքին նմանություն ունի, այլև ստեղծագործական փոխառնչության տեսանկյուն: Երկու բանաստեղծներն էլ, գրելով ճանապարհի գիրքը, քննական-պատմական հայացք ունեն, որոնց նախորդում են պատմական մեծ հեղաբեկումներ, Չարենցին` Խորհրդային Հայաստանի, Դավիթ Հովհաննեսին` անկախության շրջանի գաղափարը: Հետևապես` Չարենցը գրում էր ճանապարհի իր գիրքը, Դավիթ Հովհաննեսը` իր: Բայց երկուսին էլ շաղկապում է պոեզիայի և հայրենիքի գաղափարը, որը նոր դարաշրջանի սկզբին մոռացված գաղափար է մեր պոեզիայում: Պոեզիայի և հայրենիքի միասնության գաղափարը, սակայն, հնարավոր է ընկալել ոգու ասացության, պոեզիայի և խոսքի միասնության մեջ, որ բանաստեղծին տանում է «պատմության քառուղիներով», Չարենցին` երկրի ինքնության և ազատության, Դավիթ Հովհաննեսին` Արցախի ազատագրության և անկախության գաղափարի միասնության որոնման ճանապարհով: Ահա ինչու Դ. Հովհաննեսը գործն անվանում է պոեմ նեոդյուցազնական: Սակայն, եթե Չարենցի անցած ուղին, թերևս, ամբողջական է պոետական առումով, ապա Դ. Հովհաննեսը պոետական ընթացքի նոր շրջան էր ձևավորում, որ, ավաղ, մնում է անավարտ, նախորդ շրջանի պոետական ընկալման համակարգին համաձույլ: Բանաստեղծի այս պոեմն էլ, ցավոք, հրատարակվեց հետմահու, 71 օրինակով, որ բանաստեղծի 71 գարունների, 71 ակնթարթների և առասպելի սկիզբն է միայն…
Դավիթ Հովհաննեսի «Փոքր Մհեր և Դավիթ Տարեգիր» նեոդյուցազնական պոեմի կառուցվածքը բարդ չէ: Բարդ է ստրուկտուրան, պոեմի գաղափարը: Բաղկացած է չորս գլուխներից և վերջերգից` «Փոքր Մհեր ելավ Ագռավու քարեն», «Փոքր Մհերի և Դավիթ Տարեգրի հանդիպումը Ջրվեժում», «Փոքր Մհերն ու Դավիթ Տարեգիրը անցնում են Հայաստանով», «Փոքր Մհերն ու Դավիթ Տարեգիրը Արցախում»: Զուտ կերպավորման առումով պատումը իր երկխոսական բնույթվ էպիկական է, նվիրված է 2016-ի «ապրիլյան քառօրյա պատերազմում զոհված լույսի կտոր մեր երեխեքին», Հայոց բանակի աննկուն զինվորին: Բայց իրականում, ինչպես Չարենցի «Սասունցի Դավիթը», այնպես էլ Դավիթ Հովհաննեսի «Փոքր Մհեր և Դավիթ Տարեգիր» պոեմը, թեև նախահիմքով շաղկապված են էպոսի ճյուղերից մեկին, բայց պատումի հիմքում ոճավորման սկզբունքն է, ուր միջտեքստային կապի առնչությունները մեկնաբանվում են զուտ հեղինակային հայացքով: Դավիթ Հովհաննեսի պատումը, ուստի, երկխոսական պառակտվածությամբ, էպիկականի և քնարականի համադրության և միասնության բնույթ ունի, բացում է Ագռավաքարի դուռը` մեր պոեզիայի համար նվաճելու նոր ժամանակ ու տարածություն: Այդպես փակ է նաև, ըստ Դ. Հավհաննեսի, հայ պոեզիայի դուռը: Ուստի այն պատումի բնույթով պոետական մի ոդիսական է, որն անցնում է Հայաստանից Արցախ, վերջին հարյուրամյա պատմության` «եղեռնի և երկրաշարժի միջև» ընկած ժամանակի ու տարածության միջով, քննում մեր գոյության փիլիսոփայության նախահիմքերը: Բանաստեղծը իրեն անվանում է «թե՛ տարեգիր, թե՛ խոսքի հմա», «և՛ քսանհինգ, և՛ հարյուր տարվա վրա`// մեր հազարամյա ցավերն է մորմոքում», «բորբոքում, վառում կրակ// թշնամու ոտքի տակ և մեր հոգում»7: Այդ կրակից էլ ահա մի կայծ է վառվում Կոտայք աշխարհի Ջրվեժ գյուղում, որտեղ, իր տոհմատանը, հուշերի գրկում, ապրում է բանաստեղծը իր մենության մեջ: Խոյեցի են եղել նրա ապուպապերը, չորս բանաստեղծ է եղել իր տոհմում, որ «և՛ քարտաշ էին, և՛ հյուսն, և՛ քահանա», եկել հիմնել են Շահաբ գյուղը, որ թարգմանվում է Արքայական ջուր: Ահա բանաստեղծի գյուղի տան մենաստանում է հանգրվանում Փոքր Մհերը, որ լսել էր հեռվից մի դղրդյուն, որ հարյուր տարի առաջ մեր աշխարհը ցնցած Եղեռնը, քսանհինգ տարի առաջ երկրաշարժը և Արցախյան պատերազմն էր: Մինչդեռ Փոքր Մհերը իր ժայռեղեն բանտում, հոգին ըռկած (խռոված), մնում էր հոր անեծքը սրտում` «անմահ լինես ու մնաս անժառանգ»: Սրանով ասես բանաստեղծը իր երկրորդ եսն է կերպավորում, որ վեճ, բանավեճ ու հարցում ունի պատմության, գոյության, ճակատագրի վերաբերյալ, որ նաև բանավեճ է սեպուհ հոր, առհասարակ` պոետական հայացքի բանավեճ, որ Սասնա ծռության, խռովարարի, ժխտողի և ինքնաժխտողի հովհաննեսյան հայացք ունի, թեև այն վերագրում է խռովարար Փոքր Մհերին` ուղղամիտ ու ծուռ: Եվ ահա, Փոքր Մհերը, ինչպես և բանաստեղծի ճակատագիրը, նույնանում են: Փոքր Մհերը, բռունցքի մեջ սեղմած մի պուտ արյուն, ինչպես բանաստեղծը մենության իր ապաստանում, ուր վառվում էր պլպլան, քաջիկ մի լույս և ուղղորդում էր ինչպես Ավարայրի պլպուլ, նույն ժայռեղեն բանտն էր, ինչպես Ագռավու քարը ժայռեղեն, ուր խռովյալ հոգին, թեև տարին երկու անգամ դուրս էր գալիս և տեսնում էր` «նույնն է ամենուստ,// որ ցորենը չի դարձել մասուր մի,// որ գարին չի դարձել քանց ընկուզ մի» (3), իսկ խեղճը դեռ ապրում է կուզեկուզ, իսկ ջոջերը Սասնա տան, մորեխի պես կալած Հայաստան, ամայացնում են հող ու տուն, խռովում էր ու դառնում իր քարե անձավը, անթեղում հոգու ցավը, որ տևում էր դարեր: Այդպես էլ բանաստեղծը, խռովքի խոհն իր հոգում, հարցում է ուղղում Փոքր Մհերի պես իր սեպուհ հորը` կրելով անմահության ցավը, անժառանգ մնալու տագնապը, որ պոետական ընդվզում է իրապես: Որովհետև նա էլ, ինքն իր հոգու խորքը ընկած, մտածում է աշխարհի բանը և խռովյալ մենանում: Մինչդեռ`
Երբ դյուցազունը չի անում դյուցազնություն//ու երբ մտածել է սկսում եթե, -//ապա թլոր-թլվատ Դավթից ազնորդի –//ծնունդ է առնում մի սիղղոբա հետզհետե,//ու սկսում է ոչ թե` զարկել, այլ հարց տալ… (5)
Նրան` բանաստեղծին, չեն մխիթարում հարցերը, սակայն ո՛չ իր մենության-որբության վերաբերյալ, ոչ էլ այցելությունը հոր-մոր գերեզմանին, զղջման խոսքերն իր մենության մասին: Ուստի, ինչպես Փոքր Մհերին, այնպես էլ բանաստեղծին մնում է մի ապաստան` բանաստեղծին` «բառը հմա» և հնչյունը նրա, իսկ Փոքր Մհերին` պատերազմը հրեշտակների դեմ, խռովությունը և Ագռավաքարը, որովհետև` «այս աշխարհը – քո աշխարհը չէր,// և քո աշխարհը դու փնտրում էիր,// և փնտրում էր հոգիդ – մի խև հաշտարար,// որ քեզ հաշտեցներ – քո ապրած տեղին,// որ քեզ հաշտեցներ – քո իսկ ժամանակին…» (5):
Օտարված հոգին սակայն դարձի մի ուղի ունի, երբ նրան կանչում է ճակատագիրը տան: Եվ Փոքր Մհերը դառնում է Մասսի լանջից այս կողմ, իրեն հարազատ, բայց դեռևս օտար մի տուն-հայրենիք, ուր «դաշտերը գոլ մշուշներով լեցուն», «գետերը` արծաթ գոտի կապած», «կապտին տվող լեռները ձյունապատ», հպարտ վեր հառնած, կանչում են նրան, ինչպես դարավոր ոգուն են կանչում և հայցում փրկություն: Դարձի այս ուղին բանաստեղծի կանչով փոխակերպվում է մի «պատումի», ուր կա աբովյանական «ողբ հայրենասիրի», որ պատկերում է նորօրյա «վերքը Հայաստանի»: Կա և ճակատագրի քննության պատում, իրական և ներքին ոդիսական Հայաստան աշխարհից մինչև Արցախ, ուր հոգին մերթ խռովում է և ընդվզում, մերթ հմայվում երկրի գեղեցկություններով և պատկերներով, մերթ պատգամախոսում` տեր կանգնելով հայոց արդար դատին, Արցախի ազատամարտին: Մի խոսքով, նույն հարցումն է. «պատմության քառուղիներով մենք քայլել ենք երկար` անուղի, անգաղափար…»: Ուստի Փոքր Մհերի ամեն մի հարցում վերաճում է ներքին ոդիսականի և քննության, որ մեկնաբանում է Դավիթ Տարեգիրը, ինչպես այն ուղեկիցը, որ որոնում է դանթեական ծաղիկը դժոխքում, հայոց ոգին, Սասնա տան ճրագը… Իսկ մեր ուղին լի է աղետներով ու կորստով: Բայց ամենահաղթ թշնամին, բանաստեղծի մեկնությամբ, մեր ներսում է, մեր «ներքին թուրքը», որ նենգ է նույնքան, որքան նոր թշնամին` ազերին: Իսկ ո՞վ է «ներքին թուրքը», որ ջլատում է մեզ: Դավիթ Տարեգիրը, ում Փոքր Մհերը դիմում է` անվանելով «պապիկ», որ գրողի կենսափորձի վկայումն է արտահայտում, ասում է, թե նա դրսի թուրքից էլ վատ է, ինչպես Չարենցի Շավարշը կասեր` «դե հայեր են լիրբ, մուխաննաթ// հայեր են գեշ, // այլասերված հայեր, ռսացած.-ո՛չ // Կռվի երես տեսած, ո՛չ կռվի ահ…»8, որոնք թողեցին հայրենիքը: Իսկ նորօրյա «ներքին թուրքը», ինչպես Հովհաննեսն է ասում, «քո դեմ լեզվի գնդեր է հանում», «զգացումնե՜ր հայրենապաշտ», սուտուղորթ, լավուվատ, որովհետև հայրենիքի տաշտը իրենն է, իսկ երբ վրա է տալիս թշնամին, «մտնում են կնկտոց փեշերի տակ», որովհետև փող «…շատ ունեն», «լեզվով են փող շինում», որ փեշակն է լեզվագարի, իշխանավորի, օլիգարխի… Հառնում է հեռվում Մասիսը Փոքր Մհերի աչքին, որ «շողշողում էր կապույտներում», կանչում «յուր գիրկն ազատ», «ձյուներն անում աչքով»: Բայց սարը մեր ինքնության, պատմության վկան է, ամենամեծ կորուստը, որ թուրք թշնամու ձեռքում է, որ, բանաստեղծի մեկնաբանությամբ, հառնել է մեր դեմ որպես լուռ նախատինք, որ «թողել են մեր պապերն ապիկար», //և լեռան հետ էլ` հող, պատիվ, անուն…» /19/: Ընդվզում է Փոքր Մհերը, որովհետև, արդեն մեկ դար մենք նայում ենք լեռանը, ինչպես Արշակ թագավորը իր առջև դրված մորթազերծ Վասակ զորավարին, ինչպես նայում են բաց վերքին արնածոր` անսպեղանի, նորագյուտ… Մինչդեռ հառնում է նա ամեն օր` առասպելյալ, ինչպես ճերմակը բոսոր, մի մարմին-մի հոգի դառնում Մհերի հետ, որ, կրկին, կանչում է իր ճերմակ հրի միջից, աղաղակում մեր ամենամեծ կորստի մասին, որի հետ չէր կարող համեմատվել անգամ… Եղեռնը հայոց, որովհետև այն ամբողջի կեսն է և չի կարող լինել հոգին առանց մարմնի, որովհետև «հոգի թողնելը ուժ տալ է թշնամուն»/21/: Իսկ ետևում մեր մեռյալներն են, որոնց կանչը Դավիթ Տարեգիրը լսում է ամեն օր որպես բիբլիափառ լեռան վկայություն:
Այսպես, Դավիթ Տարեգիրը և Փոքր Մհերը կորուստների և անկման միջով անցնելով, անցնելով քաղաքի ճանապարհներով, պատկերում են մերօրյա դժոխքը, մեր անիրավ առօրյան, ուր տիրում է գերակա շահը և շահամոլությունը, երբ դուրս են վռնդում իր տնից խարջդարին: Բանաստեղծը նկարագրում է մայրաքաղաքի «խեղճությունը, թանկությունը և սովը», որի եզրին բուսնում է սակայն «մի նշանավոր հայի» եկեղեցին և տունը: Փողոցից այն կողմ «աղբամանն է քրքրում մի ծեր», ինչը Փոքր Մհերը «տեսել էր միայն Մսըր, իսկ Սասուն չէր տեսել` նա չէր տեսել նման բան», թիթեռնիկներն էին վխտում փողոցի եզրին. հայ կին ու աղջիկ, որոնք վաստակում են իրենց ապրուստն ինչքով, վխտում էին փողոցի եզրին վարձու աշխատող մարդիկ… Մհերը կարծում է` Կոզբադինի թոռներն են ետ եկել մեր աշխարհ, կյանքի տերերը, որոնք «նստում են շքեղ, երկաթե կառքերը» ու նորից, «աշխարհը հին… անարդար ու սուտ», որից խռոված Փոքր Մհերը մտել էր քարանձավ: Հասնելով կայարան, որ Սասունցի Դավիթ անունն էր կրում, ավելի օտար է զգում իրեն Փոքր Մհերը: Շուրջը` խառնիխուռն անապատ, «քոնձախներ հին», «խղճուկ մի օվասիս», «անցյալի փառքի մի մնացորդ հումպետս», ավերակ, առուծախի մի վայր, որ հակադիր է իր անունը կրող Սասունցի Դավթի հայրենապաշտությանը, բայց մնացել է լոկ մի անուն, ուր «ամեն ինչ է ծախվում ու առնվում»… Մի անուն, մի կայարան: Այլ է ուղին սակայն Փոքր Մհերի, որ Սիսիանի ճամփով տանում է նրան Արցախ: Իսկ ճամփին մի օազիս, կակաչների մի դաշտ, ուր «ծաւալանայր կարմիրն յառավոտուն» (30), որ ավետում էր`
Այս գույնը կարմիր//լոկ զինվորների արյունը չէ թափած.//այլ արյունն է ողջ ժողովրդի մի…
Բայց արյունն է մի ժողովրդի, որ իր ճակատագրի տերը պետք է լինի, իր անկախության և ազատության մարտիրոսը, վկան, արժանապատիվ ապրի, ոչ թե լքի և գաղթի երկրից` հանգերգելով` «որտեղ հաց, այնտեղ կաց», այլ հայի իր ներսը և հոգու ուժով, ինչպես Սասնա ծռերը, շտկի մեջքը, վանի «ներքին թուրքին», որպեսզի վաղը հայրենիքը չտա երկիրն ավերող մկանը, մկլեզին ու թալանչուն, Արցախը բերի տուն: Դավիթ Տարեգիրն ու Մհերը հմայված այսպես կակաչների դաշտի հմայքով և խորհրդով, հասնում են Արցախ, Ղազանչեցոց վանքի բարձունքում հանդիպում Պարգև սրբազանին: Եվ երեք այր` բանաստեղծ Տարեգիրը, վանականը և էպոսի խռովյալ այրը, որպես հայ ոգու միասնության գաղափարակիր, հղանում են խորհուրդը հայ ոգու, որ ճանապարհի ինքնության, երեկվա և այսօրվա միասնության խորհուրդն է, երբ «մեռյալները ողջերի հետ մտել են գուպարի», իսկ ծաղիկը ալ կարմիր «հայու բախտն է դա կարմիր, մեջը` սև» (32): Ուստի հայոց ոգու միասնությունն է, որ ազատագրելու և պահելու է հողը մեր, մեր հոգին միաբան մարտի հաղթությունն է իմաստավորելու, որ կենդանի է, ինչպես կենդանի է Շուշվա ազատագրության երգը պոեմի վերջաբանում տարածվող: Ահա ինչու հայոց այրերը, բանաստեղծի հղացմամբ, խորհուրդ են տալիս Սասունցի Դավթի արձանը, ում աչքունքից շանթ ու որոտ է ցայտում, տանել կանգնեցնել հայոց բերդաքաղաքի բարձունքում` թուրն ուղղելով ազերու կողմը, որպեսզի հայոց արծվածին մանուկների կողքին լինեն Փոքր Մհերը, բանաստեղծը և սրբազանի աջը` մեծ կռիվը մեր հոգում, երբ մեր «կռվի առաջին զարկն է – Արցախ» (41):
Դավիթ Հովհաննեսի նեոդյուցազնական պոեմը, ահա, պատմության քառուղիների մեր երգն է, ասքը ժամանակի, որ պատգամում է, ավետում բանաստեղծի հայրության խոսքը, ուստի, ասում եմ, այն չի սովորեցնում, այլ պատմում է մի բան, ինչ ներքուստ ապրել է… Հետևապես տեղին է ասել Հովհաննու Հայտնության խոսքը. «Ա՛ռ սա ու կեր, և քո որովայնում դառն պիտի դառնա այն, իսկ քո բերանում` քաղցր, ինչպես մեղր…» (Հայտ. Ժ, 9), որովհետև այդպես է ասում հրեշտակը, որից Հովհաննեսը խնդրեց իր Հայտնության գիրքը…
—————————-
1. Դավիթ Հովհաննես, Տագնապներ, Երևան, 2012, էջ 709:
2. Նույնը, էջ 712:
3. Դավիթ Հովհաննես, Նոր քրոնիկոն, Երևան,2007, էջ 5:
4. Դավիթ Հովհաննես, Տագնապներ, Երևան, 2012, էջ 711:
5. Նույնը, էջ 710:
6. Դավիթ Հովհաննես, Տագնապներ, Երևան, 2012, էջ 713:
7. Դավիթ Հովհաննես, Փոքր Մհեր և Դավիթ Տարեգիր (պոեմ նեոդյուցազնական), Երևան, 2016, էջ 13 (այնուհետև մեջբերումներ անելիս տեքստում կնշենք էջահամարը միայն):
8. Եղիշե Չարենց, Երկեր, հտ. երկրորդ, Երևան, 1986, էջ 203: