Դավիթ Հովհաննեսը նախորդ՝ «Տագնապներ» (2012) հատորում հորդորում էր հասարակության «բարոյախոս սանիտարներին», ովքեր՝ որպես «սաքսաուլ մի ապիկար», «հոգու ոստիկան», «մտքի վերակացու» կամ՝ իբրև մի «խելոք Արիստոտել», արմատախիլ են անում խոսքը, «դառը արյունն են հանում» բառի, թունոտ և կծու, տափակ քարոզներով եղծում բառը բանաստեղծի,- ահա սրանց հորդորում է բանաստեղծը՝
Օ, մի՛ արթնացրեք Դավթին Հայաստանում://-Կպայթեն հոգուս փականները բոլոր,// և դուրս կժայթքեն ցավերս անհուն,//որ պահ էի տվել այնտեղ մի օր,-//և կթաղեն իրենց լավայի տակ//գծուծ ու պատվավոր բազում անուն//և գործեր – նույնքան գծուծ, անբովանդակ…1
Հարց է ծագում սակայն, ի՞նչ պիտի անի և ասի «արթուն» բանաստեղծը, ով «ծնվել է որպես լույսի զավակ», բայց գլխին «իր սևն է մանում, /թափվում որպես գերեզմանահող/ Հայրենիք կոչված այս գերեզմանում» (203): Պե՞տք է բառերն ընտրի, երբ «թուղթն ավելի ծանր է», և «նա է մնայունը», իսկ արյունը… ջուր է լոկ, հաղթողն էլ կրկին… նույն պարտվողը: Մի՞թե բառերը շրջվել են անդարձ, իրերն են իշխում և բառերն այլ իմաստ չունեն, թե՞ բառերը հմայել են հրեշին, արտապատկերել իրերը հայելում… որպես ժամանակի և կյանքի վկայություն: Դավիթ Հովհաննեսն այս հարցերի պատասխանն է որոնում արդեն երեք տասնյակ տարի «Տագնապների» ութատողերում, որոնցից վերջինը՝ «Նոր տագնապներ» (2014) հրատարակվել է արդեն և ընդգրկում է ΧΧV-ΧΧΧІ շարքերը: Եվ թեև այն նախորդ՝ «Տագնապների» (2012) օրգանական շարունակությունն է, նրա հետ ունի ժանրային և կառուցվածքային ընդհանրություն, բայց միաժամանակ կարող է մեկնաբանվել իբրև այնպիսի ամբողջություն, որին յուրահատուկ է համակարգվածությունը, աշխարհընկալման միասնությունը:
Դ. Հովհաննեսի տագնապները լայն կտավի, ժամանակի էպիկական ընկալման վերապրումներ են: Բանաստեղծը «մարդուն աշխարհում» և «աշխարհը՝ մարդու մեջ» կարողանում է արտահայտել ութատողերում՝ վերակերտելով ժամանակի կտավը պոետական մի վարպետությամբ, որ «ձեռք է բերվում դժվար վարժությամբ» (Չարենց): Ուստի, կարելի է ասել, «դարը թափ է պահանջում» (Միլլեր) բանաստեղծից: Որովհետև, ինչպես Ռ. Բարտն է մեկնաբանում, «ճիչը չի կարելի մշակման ենթարկել, թե չէ բանն այնտեղ կհասնի, որ ներկայացնելիս գլխավորը կդառնա ոչ թե հենց ճիչը, այլ նրա մշակումը»2: Հետևաբար, գրողի համար առաջնային է դառնում ոչ թե «ինչպես գրելու», գրականության նարցիսական ինքնաբավության հարցը, այլ՝ «ինչո՞ւ է աշխարհն այսպիսին», «ո՞րն է իրերի իմաստը» հարցադրումը, որը «գրականության մեջ հառնում է որպես հարց, բայց ոչ մի պարագայում՝ որպես սպառիչ պատասխան»3:
Դ. Հովհաննեսի տագնապի ակունքը հենց սրանից է ծագում, որովհետև, եթե նույնիսկ «դժոխքի ճանապարհը սալարկված է բարու ահից», «ժամանակն իր շավղից դուրս է սայթաքել», բանաստեղծի պոետական դավանանքը մնում է իրերի խորքը թափանցելը, կոչել «իրերը իրենց անուններով», պատկերել «սովորականի անսովորը», «եթերներում չթռչկոտել… իբրև լեզվագար»՝ պատսպարվելով Բանի թաքստոցում, այլ նախընտրում է սատանայի հետ նստել զրույցի, լսել «ընկածի ողբը», գրել «տեսածը և լսածը», լինել «պոետական գրաստ» ու «պրոլետար», ոչ թե «արածել» երկնայինի ոտքի տակ: Ահա թե ինչու «De PROFUNDIS» ութատողում, որ արտահայտում է բանաստեղծի ճիչը, նրա տագնապի, ներքին տխրության և զայրույթի արտահայտությունն է նաև, որ մեկնաբանում է այսպես.
Իմ տողն ինքն իրեն է գրում, իմ ձեռքը շարժում է Աստված,//իմ աչքը տեսնում է այն, ինչ պահված է մարդկանց աչքերից,//ականջս լսում է ձայներ – նույնիսկ շշուկով ասված,//իսկ լեզուս ասում է բառեր, որ քիմքիս հատակն են քերում…4
Բանաստեղծի տագնապը, ուրեմն, ծագում է իբրև ներքին խռովք, ճիչ, պատասխանատվության արտահայտություն: Պատկերելով ժամանակը և իրերը, բանաստեղծը ներքին բանավեճ է մղում քաղքենի խոսքի մունետիկների դեմ, ովքեր ընկալում են «Բանը վսեմ ու երկնային»: Մինչդեռ բանաստեղծի գրիչը շարժում է դևը (դեմոնը), որ չի խոստանում փառքեր, և բանաստեղծի «աչքն է կոխում վատը, նսեմը, ստորն ու դժոխքը», որ ելել է երկիր, ծածկել երեսն արևի, ուստի պոետն անկարող է չտեսնել, չլսել և միայն երևակայել՝ թե՝ «շուրջը դժոխք չէ, այլ՝ դրախտ, մեղրագետ, մեղրահոս մի Քանան», այլ ոչ թե՝ «չոր մի Հայաստան»: Բանաստեղծը ըմբոստանում է՝ քայքայելով խոսքի կաղապարները և ասում է չարենցյան ոգով, թե՝ «ատում է յամբ-անապեստյան թմբիրը», բայց «փրկում է իրեն դիվերսանտ դակտիլը» նախավերջին վանկի սոսկալի շեշտով, ինչպես մեր կյանքի օրերում սոսկալի, որ շարժում է «բանտված կրքի մի ողջ օվկիան»: Ուստի բանաստեղծի պատասխանատվությունը, ինչպես Ռ. Բարտն է կարծում, կախում ունի ոչ թե գրողի կարծիքներից ու գաղափարաբանությունից, այլ՝ հայացքի ուղղվածությունից, որ համեմատում է Մովսեսի հայացքի հետ՝ հառված ավետյաց երկրին5: Ահա թե ինչու Դ. Հովհաննեսը, լքելով փղոսկրե աշտարակը», տագնապներում մատուցում է ոչ թե «պոետական սկանդալ», այլ ներխուժում է իրերի էության մեջ, ուր իշխում է «դևը» (դեմոնը), սատանան, և, ինչպես ասում է՝ «ընկնելով երկնքից», տեսնում է երկրի, մարդու-հայի ցավը, կորուստը, անկումը: Բանաստեղծը վերապրում է ժամանակը՝ ողբերգա-զավեշտական, առանց շպարի, բայց հաղթահարում ցավը՝ ընկալելով պոեզիան իբրև կենսափորձի առնչություն: Ուստի կենսափորձի և իմաստության միասնությամբ բանաստեղծը արտահայտում է պոեզիան որպես ճակատագրով արտահայտված խոսք՝ ինչպես Սոկրատեսը, որ «թույն խմեց և զրույցներն իր վարեց/ այնքան,- մինչև որ թույնը իր սև գործը կատարեց», և Սենեկան, որ «դաստակի վերքը բացում ու փակում/ և իմաստուն բաներից էր խոսում» (40): Այսպես և Դ. Հովհաննեսը, որ կենսափորձի ստուգությամբ արժեզրկում է «նրանց բառերը՝ փծուն, ոսկեջրած ու կեղծ», «ջարդում ահա բոլոր օրենքները բառի պաշտոնական միֆի» (67), «սուզվելով մինչև հատակ՝ ծանր քարի պես ընդդատյա», այս աներգ դարում իր երգն է գրում՝ «չլինելով ոչ աջ, ոչ ձախ, ոչ կարմիր, ոչ սև», չլինելով նաև «մոգ ու մարգարե» (76): Բանաստեղծի չափը սակայն լինելով… անչափ, «սիրո մեջ անզուսպ ու շռայլ», նույնն է և ատելության ու կրքի մեջ… ստեղծելով դավիթհովհաննեսյան պոեզիա, որ անվանում է ընդհատակյա պոեզիա: Իսկ ինչո՞ւ ընդհատակյա.- որովհետև, ինչպես ասում է հյուսնի թոռը և բանաստեղծի որդին, հին օրերի հաղթանդամ և ուժեղ տղան, «իր բառն օրոր-շորոր չեղավ» (68), ավետարանիչներից ընտրելով Հովհաննեսին հայտնագիր, ով գրեց՝ «Բանն էր սկզբանն, և՝ Բանն աստված, և՝ Աստծո մոտ, / և իմ ձեռքը տվեց Բառը՝ վկան փառքիս ընդհատակյա- / և պատգամեց՝ սրա համար ձեր աշխարհում չկա ատյան, – / որով դատեք թե՛ սկանդալ, թե՛ ընդհատակ, թե՛ փառք, թե՛ տող» (69): Ուրեմն, բանաստեղծը, որ գալիս է անցյալից դեպի ներկա ու գնում դեպի ապագա, և բառը նրա կյանք է կամ մահ, ինքը չի ընտրում ժամանակը, այլ ժամանակն՝ իրեն, ուստի բանաստեղծը օտարվածության իր բնույթով «ժառանգորդն է Անիծյալի» (Բարտ), ում մեջ խզված են բառի իմաստը ինտելեկտուալ հակասության և առարկայական նշանակության կապով, երազողի և ազատություն ըղձողի կուտակած հիվանդությամբ, որ արտահայտվում է լեզվի մակարդակում: Ուստի լեզուն խարիսխն է գոյի, որ արտահայտվելով, կորցնում է իմաստը, վերաճում «կառուցվածքի»: Այսինքն, ինչպես Ռ. Բարտն է ասում, բառի նշանակության մեջ աշխարհը «ենթարկվելով մշակման, ասես թե դառնում է գերբառ» (ԱԳ, 1, 2001, էջ 163): Դավիթ Հովհաննեսը, հետևապես, բառի/բանի ստեղծման, կորուստի հիազարհուր սարսափն այդ մեկնաբանում է իբրև պոետական աշխարհի ստեղծում, որ նույն ինքը՝ պոեզիան է՝ հանուն որի բանաստեղծը վերապրում է այն որպես տւագնապ ու ճիչ՝ ասելով.
…Բառը՝ խարիսխն է տողի, տողը՝ բանաստեղծության,-//- իսկ բանաստեղծության խարիսխը ՝ մետաֆորն է,//որ խոսք է հայտնիի մասին – անհայտ ու թարմ,//և հենց դա՛ է պոեզիայի միակ մեղավորը,-//որ պահում է նավը իր տեղում,-//և չի թողնում,//որ ժամանակի հողմերը նրան տարուբերեն,//-ու մերթ սուզվում է նավը, ու մերթ ելնում է երես//բայց միշտ մնում է իր տեղում,- և՝ պոե՜զիայի կողմում (224):
Ուրեմն՝ պոեզիան, որ շրջասությունն է բառի, յուրացնում է աշխարհը՝ ինքն էլ գոյավորելով իր՝ նշանային (կամ մետաֆորային) աշխարհը: Դ. Հովհաննեսի պոեզիայում այն կարելի է բացատրել տեքստի/գրի հայտնությամբ, որ Հենրի Միլլերը անվանում է «գրականության նոր տիեզերագոյացում», և որը, ըստ գրողի մեկնաբանության, «նոր Աստվածաշունչ է լինելու՝ Վերջին գիրքը»6: Բայց այդ գիրքը անանուն գիրք է, և ով ասելիք ունի, գրառում է իր տեքստը այդ գրքում: Միլլերի հերոսը սակայն օրագիր է գրառում, իսկ Դ. Հովհաննեսի հղացումը քրոնիկագրություն է, ուր «սկիզբը վերջի մեջ է, վերջը՝ սկզբի»: Հետևապես գրառումը անում է ոչ միայն գրողը՝ Դ. Հովհաննեսը, այլ՝ գրողի տեքստում իր ինքնությունը որոնող մի սերունդ, մի ժողովուրդ, որի վկայագիրն է բանաստեղծը… Ուստի դավիթհովհաննեսյան «ընդհատակյա պոեզիան», իբրև տեքստի գրառում, ներառելով ժամանակի և կենսափորձի ներքին հոսքը, պոետի ութատողերի ընկալման հորիզոնը դարձնում է բազմաձայն իր երկխոսական բնույթով: Հետևապես ով է խոսողը և ով՝ գրառողը, այս պարագայում պատահական հարց չէ:
Բանաստեղծն ինքն էլ բանավեճի կրողն է և մասնակիցը, և լավ գիտի, թե «պարտադիր չէ` կյանքն ասվի բառերով», «կյանքը սեպելով պոեզիայից ավելի», որովհետև «պոեզիան հրեշ (է), որ չի խնայում յուր արարողին» (91): Բայց չի խնայում իր երկրպագողին նաև, չի ընդունում զոհողություն, հետևապես և` պոեզիայի սահմանն… անսահմանելին է, որ «կա ու չկա, քիմեռ, Պրոթեուս, նյութ և ուրվական է,/ որ և՛ քանդում է աշխարհն այս,-բայց և` շինում է էլի» (91): Ահա և` «պոեզիան այն է, ինչ պոեզիա չէ», հաստատում է կրկին Դ. Հովհաննեսը` կրկին բանավիճելով ինքն իր և ժամանակի հետ, և, շարունակելով բանավեճը, ասում.
– Ասում ես` ինչու՞ եմ գրում պոեզիայի մասին,//գրի՜ր պոեզիա պարզապես,- և քո տեսական//հարցերը թո՛ղ քննադատների նսեմ դասին,//դու` բանաստե՜ղծ ես վսեմ…//-Եվ սակայն//ես չեմ կարող համաձայնվել քո ասածին,//ես իրո՛ք գրում եմ պոեզիա, որովհետև// այն, ինչ քեզ թվում է խաղ ինքնասածի`//օդ է, հող, ջուր, հուր- և` պոեզիայի արև՛ (91):
Սակայն բանավեճը, որ գրապատմական ներքին ինքնաժխտող ընթացք ունի, գծում է մի բազմաչափ տարածություն, ուր իշխողը գրառողի (հեղինակի) խոսքը չէ միայն, այլ՝ նրան միահյուսված այլ հոսքեր, ուր, միմյանց լրացնելով և ժխտելով, վիճում են գրի բազմազան տեսակներ, որոնցից ոչ մեկը (եթե չհաշվենք հեղինակի ուղիղ դիմումները) ելակետային կամ սկզբնային չէ: Լեզվական հոսքերը, ուստի, հեղինակի խոսքին միահյուսվելով, ներկայացնում են լեզվական և մշակութային տարբեր շերտեր` ժամանակի ներքին կոնֆլիկտը ներառելով տեքստում, բանաստեղծի բանավիճող տողում պատկերը միահյուսելով իբրև էպիկական ամբողջություն: Դավիթհովհաննեսյան այսպիսի ընկալումը, որպես ներքին բազմաձայնության արտահայտություն, պոետական նվաճում է ի վերջո, որ հասանելի է անշուշտ ոչ բազումներին, այլ՝ միայն ընտրյալներին: «Նոր տագնապներ» շարքում և դրանից առաջ էլ գրված ութատողերում Դավիթ Հովհաննեսը բանաստեղծական «փոքր» տարածության մեջ ընդգրկում է ավելին, քան աշխարհն է: Այսինքն` նկարագրում է ի՛ր աշխարհը, որ իր մեջ է, իր շուրջը… Մոտիկն ու հեռուն միահյուսված են, որովհետև կրկնվում են նույն աշխարհը և մարդը արդեն հազարամյակներ և, ինչպես գրողը կասեր՝ ոչ ոք մեզանից ամբողջական չէ: Այսինքն, տրոհված է մեր էությունը մասերի, որոնք նման են լողացող մայրցամաքների: Բանաստեղծը, հետևապես, ներքին տարածություններն է միահյուսում, որոնք խզված են միմյանցից խոստովանությունների, տրտունջների և շաղակրատանքների, սին բառերի և ինքնության անգիտության միջնորմներով: Ուստի Դավիթ Հովհաննեսը, ինքն էլ գրառելով իրեն, իր աշխարհն է փորձում ամբողջացնել նաև` կերպավորելով բանաստեղծին «ներքին եսի» հակասություններով` խենթ ու իմաստուն, ըմբոստ ու խելահեղ, ինքնախարազանող ու վեհ: Պոետը չի խնայում անգամ ինքն իրեն` ձերբազատվելով ներսում նստած ստրուկից, հաղթահարելով ինքն իրեն և ինքն էլ խրատ կարդալով.
Ուրիշ էլ ո՞վ կարող էր իրեն այսպես գցել փոսը://Ուրիշ էլ ո՞վ կարող էր այսպես կոտրել իր «եսը»://-Միայն ես, խելառ Դավիթ Հովհաննեսը://-Գլխից ձեռ քաշած Դավիթ Հովհաննեսը://Երկուսն էլ` ես եմ:-//Բայց երրորդն էլ կա,//որ կողքից նայում է այս երկուսին-//և արմանք-զարմանք ապրում մեկուսի,-//թե` ինքն այս ի՛նչ վատ շրջապատ ընկավ (87):
Բանաստեղծն իր «մասին» խոսում է երրորդ դեմքով` հաճախ ինքն իրեն խարազանելով ինքնաժխտող ծաղրով, մնալով անուղղելի և ուղղամիտ, միշտ ներքին եսին հավատարիմ, բայց միաժամանակ` պոետ և քաղաքացի, տոհմի զավակ, սիրեկան ու սիրող, մայրաքաղաքային կռվազան այր, խմությունների ասպետ, հայր և բանաստեղծ, որ պատրաստ է երկխոսության իր «երկրորդ եսի» հետ, նաև՝ այսպիսի ինքնախոստովանության.
Դժգոհ են հատկապես կինս, ընտանիքս,//մերձավորներս, շրջապատս, այլք,-//դժգոհ եմ ինձնից նույնիսկ ես ինքս,//գոռալը մի կողմ, բայց` հայհոյա՞նք,//և ի՛նչ էլ ասեն, ինչքան էլ այպանեն,//առաջինը` ես ի՜նքս եմ ինձ այպանու՛մ,//մանավանդ, ամենն այդ` մի շրջանում,// երբ տիրոջ ավագ շաբաթն է՝ պասե՛ք (172):
Եվ այս խոստովանությունը ասվում է այն դեպքում, երբ բանաստեղծը անգամ տիրոջ հանդերձյալ կյանքն է մերժում, նրա կեղծ սպասավորներին և հավատավորներին` իր՝ բանաստեղծի կերպարը ամբողջացնելով դրամատուրգիական մեկնությամբ, ում հայացքը հառված է սակայն անապատից այնկողմ, հեռուն… և սպասում է քառասուն տարվա համբերությամբ…
Բանաստեղծի ութատողերում միմյանցից տարբեր են հեղինակի և պատմողի եսերը և ունեն լեզվական ինքնություն: Հետևապես և` բանաստեղծի ութատողերում յուրաքանչյուր կերպար` հասարակական իմաստով լինի ծանոթ թե անծանոթ էություն, դրամատուրգիական առումով (ինչպես Դավիթ Հովհաննեսի կերպարը) ավարտուն կամ ամբողջական է ներկայանում: Նրանք, անշուշտ, «մեր ժամանակի հերոսներն են» նաև, որոնց ինքնությունը Դավիթ Հովհաննեսը արտահայտում է «լեզվական ակտի» և հասարակական դիմակի միասնությամբ: Հետևաբար, ունենալով հասարակական հնչեղություն, ինչպես «ազգային ջոջերի» կերպարները, որոնցից յուրաքանչյուրը` Մեհրուժանը Դրուժան և Ուլը մկկան ու ապիկար, Էդգար Պոյի ագռավը Արևշառ՝ անվավեր իր գոյությամբ «ըստի-ընդի», Թաթոսն անտաղանդ և Հրաչյան Ճահճաչյա, ինքնիրենով արտահայտում են տվյալ գրական և հասարակական հավաքականության աշխարհընկալումը, բացահայտում դիմագիծը: Իսկ նրանք մեր օրերում ծանոթ անուններ են` մտավորականներ, բանաստեղծներ, հասարակական գործիչներ, անհայտ ծագման բոմժեր ու փողոցում հայտնված մարմնավաճառներ, որոնց Դավիթ Հովհաննեսը բնութագրում է լեզվական ինքնությամբ, ինչը բնորոշ է էպիգրամներին առհասարակ, օրինակ, կեղծ մտավորականին շրջասությամբ անվանելով «մտավոռական», որ մեր ժամանակի անկման բնութագրիչն է, քծնող ու լափող, ընդգծելով նաև էպիգրամների հերոսների խոսակցական ոճը, հասարակական դիմակն ու միջավայրը…
Բայց ամենից էականը, որ բնորոշ է Դ. Հովհաննեսի տագնապներին, հայրենիքի և հայի էության, մերօրյա կենսագրության մեկնաբանումն է, որ ներկայացնում է բանաստեղծը «ոչինչ ավելի և ոչինչ պակաս», կենսափորձի փիլիսոփայությամբ հավաստի, որի բեռը եզակիներն են ընդունակ կրելու և պահպանելու: Ուրեմն, բանաստեղծի էության մեջ միահյուսված են քերթողը և պատմիչը դասական իմաստով, քրոնիկագիրը և ստեղծողը (մեկնաբանողը), որ գնահատում է իրերի ընթացքը և էությունը: Ինչպես ասում են, բանաստեղծը «քամում է դարը»` գրառելով դարի վկայությունը, որ լի է խանդավառություններով և կործանումներով, հեղափոխության կեղծ դիմակներով, անառաջնորդ հիասթափություններով, բայց նաև` ազատության և ապագայի սպասումով: Հնարավոր է և ասել այսպես. «փտում է աշխարհը, մաս-մաս մեռնում», ինչպես որ մասնատվում է հայը` իր շուրջը կործանելով իր աշխարհը: Եվ բանաստեղծը միակն է, ով հանդգնություն ունի, որ խոսքի հեղեղն իբրև պատրույգ խցկի կեղծ քարոզիչների քամակը ու հօդս ցնդեցնի թե՛ նրանց ինքնությունը և թե՛ գարշահոտ զառանցանքը…
Դ. Հովհաննեսն այս պարագայում էլ, սատիրական և մերժող կրքով մեջբերելով անխառն հայհոյանք, ճիչ և գոռոց, շիտակ կեցվածք ունի և մեղմախոս չէ` իրերն անվանելով իրենց անուններով, պատռելով ժամանակի և կեղծ քաղաքական մունետիկների դիմակը: Բայց ճանապարհը, որ գալիս է հազարամյակներից` կորուստներով, պարտություններով, ցեղասպանությամբ ու անկախության տագնապով, հայի ըմբոստությամբ և խոնարհությամբ, այն հողն ու երկիրն է, ուր «հաղթողը… գաղթողն է», «հայրենասերը ճառ է ասում, բայց իր համար Հայաստանը/ մի բաց հանք է երկնքի տակ» (241), և «էս խեղճուկրակ, մանր երկրի վրա ընկած/ ոնց (են) լափում, հետն էլ ճառեր ասում…» (241), որովհետև լափողը միայն ստամոքս ունի, իսկ ռուսն ու թուրքը ներքին դաշնությամբ կրկին միմյանց ձեռք են մեկնում մեր թիկունքում, բայց, կրկին, տերյանական նաիրյան ըղձանքով Դ. Հովհաննեսը, բանաստեղծի «տարօրինակ սիրով» երգում է անհպարտ և իմաստուն երկրի ցավը, ասում.
Իմ Հայաստան հողը` ամենամեծն է աշխարհում…//-Ուրիշ ո՞ր հողն անծայրածիր` այս լլկումին կդիմանար://Խոշտանգում են, հոշոտում են հողըս գելերն արյունախում,//Իսկ նա է՛լի դիմանում է, համբերում է` հիմա և հար://Եվ դեռ այնքան բարի է նա, որ անմռունչ թույլ է տալիս,//որ հոշողը, խոշտանգողը-իր անունի՜ց խոսի նաև… (241)
Հայի գոյատևության «գաղտնիքները» ինքնության, ճանապարհի և կենսափորձի ստուգությամբ է մեկնաբանում Դ. Հովհաննեսը: Բայց օտարին, ջիպածին տղերքին հաղթելուց, անգամ մայիսյան եռատոնից ավելի կարևոր է հայի ինքնության մի այլ գիտակցում և ճանաչում, որ համերաշխ է հայի բնությանն առհասարակ, ինչու՞ չէ, բանաստեղծի էությանը նաև, որ երգում է «Վասն այգու և ծառի» տաղում, «Այս հողի վրա» ութատողում: «Վասն այգու և ծառի» տաղում բանաստեղծը այգու ծառին է հավատարիմ ու խոնարհ, մենակ է նրա պես և դիմում է նրան` ասելով`
իմ այգու ծառին ես կասեմ` տա՛ր ինձ//քո թարմ ու կանաչ աշխարհը,//ես ուզում եմ լսել մաքուր, զով սոսափըդ,//չե՛մ ուզում բառերի լեզու՜ն մարդ-օտարի,//հայհոյանքի և գոռոցի այդ խուլ սարսափը… (186)
Բնության նախնական պարզությանը ձուլվելու դավիթհովհաննեսյան երազը մաքրագործման երազ է քաղքենի, եղծ բառերի, պարտված հայրենիքի ցավի հաղթահարում: «Տար ինձ, ծա՛ռ, մարդուց այն կողմ»` ասում է բանաստեղծը, որովհետև ինքն էլ, իբրև բնություն, եզակի է իբրև ծառ և անուն, ու երգում է իր համար` ծառի հետ խոսելով լեզվով մարդկային: Հայրենիքն էլ ահա թե ինչու բնության նախնականության ուժն ունի, և բանաստեղծը հորդորում է և ասում.
Այս հողի վրա տուն կառուցիր և ունեցիր զավակ,//այս հողի վրա աճեցրու այգի ու վազ խաղողի,-//և այս հողի մեջ սուրբ մեռելները քո հանձնիր հողին,//ու հեղիր նրանց շիրիմին-քո քաշած գինուց մի բաժակ,//այս հողի վրա շարունակիր քո անունը պահել,//և քո արյունը այս հողի վրա թող ջուր չդառնա,//իսկ ջուրը-ջրի և ոռոգի մեր դաշտե՜րը վառվա՛ծ…// -Այնժամ այս հողը քո կյանքի՜ գնով դու կպաշտպանես (228):
Ասված է սաղմոսի հանգով, հնչում է դարի տագնապով, և դավիթհովհաննեսյան տողը չունի ուսուցողական մերկություն, այլ` պատկերավոր ոգի, և նման է ոգեասացության, որ «ոտքի տակ ընկնող հայրենիքի» ճակատագրի, քաղաքում բազմացած հայրենասեր գորտերի կռկռոցին (որոնց Դ. Հովհաննեսը ներկայացնում է ժխտող, անգամ հայհոյախառը բառուբանով) հակադրելով իր` բանաստեղծի հայացքը, հայրենիքի գալիքը տեսնում է անապատից այնկողմ, ինչպես Մովսեսի հայացքը, որ ներքին հայացք է անշուշտ, անցած ճանապարհի և ինքնության բանաձևում: Հետևապես և` նշանակալից թե՛ գրական և թե՛ պատմական կենսափորձի ստուգությամբ…
————————-
1. Դավիթ Հովհաննես, Տագնապներ, Երևան, 2012, էջ 361 (այնուհետև մեջբերումներ անելիս էջերը կնշվեն տեքստում):
2. Ռոլան Բարտ, Գրողներ և գրառողներ («Արտասահմանյան գրականություն», Երևան, թ.1, 2001, էջ 163)
3. Ռոլան Բարտ, Գրողներ և գրառողներ («Արտասահմանյան գրականություն», Երևան, թ.1, 2001, էջ 162-163)
4. Դավիթ Հովհաննես, Նոր տագնապներ, Երևան, 2014, էջ 36 (այնուհետև մեջբերումներ անելիս տեքստում կնշենք էջահամարը):
5. Արտասահմանյան գրականություն, Երևան, թ. 1, 2001, էջ 164
6. Հենրի Միլլեր, Խեցգետնի արևադարձը, Երևան, 2012, էջ 39