Գյուղն ասես հիմնել էին կանայք ու բնակեցրել երեխաներով, ծերերով: Կանայք ամենուրեք էին` տանը, այգում, դաշտում, ֆերմայում` ջահել ու ահել օրնիբուն աշխատում էին: Հաց էր պետք թիկունքին, ռազմաճակատում կռվողներին: Իսկ անիծյալ պատերազմի վերջը չէր երևում:
Գյուղի ամենասպասված մարդը փոստատարն էր` երբ հայտնվում էր ուսից կախ գցած լիքը պայուսակով, այնպես էին շրջապատում, ասես ձեռքին Ջան Գյուլումի կուժն էր, որից մեկին ուրախ, մյուսին տխուր, երրորդին հուսախառն սպասումի վիճակ էր հանելու: Լացը, ուրախությունը, վախն ու հավատը, խառնվելով իրար՝ տարածվում էին մինչև սարերը: Բոլորին հանդարտեցնողը յոթանասունն անց, բեղ ու մորուքով բրիգադավար Արտաշի բամբ ձայնն էր.
– Համբերություն, համբերություն,- ասում էր ոչ միայն հավաքվածներին հանգստացնելու համար, այլև իրեն. երկու որդիները պատերազմի դաշտում էին, ու ոչ մի լուր չկար:- Կռվի ժամանակ չիր ու չամիչ չեն բաժանում, ընենց խառնաշփոթ ա, էնքա՜ն սխալմունք ա լինում: Էդ «Սև թղթին» էլ մի՛ հավատացեք` կրակ ու բոցի մեջ պատահում ա շունն էլ տիրոջը չի ճանաչում:
– Է՜, Արտա՛շ ապեր, էրնեկ քո ասածի պես ըլեր…
– Բա էդ կրակը մարդ չի սպանո՞ւմ…
Արտաշը չէր թողնում, որ շարունակեն.
– Հային հայի Աստվածը պահում ա: Գործի անցնենք:
Խաղողի այգու խնամված թփերը հավասար շարքերով ձգվում էին, հեռու, ու թվում էր՝ հովհարի պես ծայրերը միանում էին իրար: Ողկույզները նման էին արևով լցված, շողշողուն այտերով հարսնացու աղջիկների` մեկը համեստորեն պահվում էր տերևների արանքում, մյուսը` կախ ընկնում ճյուղից, ասելով` «Տես, ինչքա՜ն սիրուն եմ», երրորդը չէր ուզում բաժանվել մայր թփից` դժվարությամբ էր պոկվում: Այգին լցված էր կարոտով ու սպասումով: Հանկարծ լսվում էր մեկի մեղմ երգը, որ վարակիչ էր` համակում էր կողքինին, շուրթից շուրթ անցնում: Հրաշք երգեր էին` շաղախված սիրով, հույզով, կարոտով… Բոլորից բարձր հնչում էր Նախշունի ձայնը, որ լսողի հոգին տակնուվրա էր անում:
– Աղջի,- ասաց Լուսիկը,- ոնց որ Արաքսի Գյուլզադյանը լինես: Ինչի՞ հերդ քեզ քաղաք սովորելու չղրկեց, հայտնի մարդ կդառնայիր:
– Հենց առաջինն ինքը խանգարեց, Երևանից էկած մարդուն ասաց. «Ես իմ աղջկան քաղաք չեմ ղրկի»: «Գիքորի ժամանակներն անցել են,- ասաց էկողը,- աղջկադ բախտին քար ես գցում: Մի օր կփոշմանես»: «Որ փոշմանեմ` քեզ իմաց կանեմ: Թող մնա գյուղում, մեզ համար երգի: Գյուղին էլ ա երգող հարկավոր»:- Ու ինձ վռազ պսակեց Ժիրիկի հետ: Առաջ, գիտես չէ՞, նրա անունը լսել չէր ուզում, դեմ էր, բայց վախից, որ Երևան կգնամ` համաձայնեց: Հերս Ժիրիկին չտար էլ, մեկ ա` մենք իրար սիրում էինք, ու Ժիրիկն ինձ փախցնելու էր: Պատերազմը մեզ բաժանեց: Տեսնես ողջ-առողջ տուն կվերադառնա՞:
– Կգա, անպայման կգա: Բա ես ի՞նչ ասեմ` Հովոն չհասցրեց ինձ սեր բացատրի` միայն բանակ գնալու ժամանակ գնացքի լուսամուտից բղավեց. «Լուսո, ես քեզ սիրում եմ»: Ես ամոթից գլուխս կախեցի, իսկ գնացքը նրան տարավ: Ու էդ տանելն էր` ո՛չ նամակ կա, ո՛չ լուր…
Ու ընդհատված երգը շարունակվեց տխուր, արցունքոտ: Արևը մայր մտնելուց առաջ բրիգադավար Արտաշը հանում էր գրպանի ժամացույցը ու նայելով սլաքներին՝ ասում.
– Վերջ, հավաքվեք, տուն ենք գնում:
Արտաշը հաղթանդամ մարդ էր ու ձիուն հեծած՝ նման էր ժայռաբեկորի, որը տուն հասնելուն պես փլվում էր` որդիներից լուր չկար: Նրան մխիթարողները կինը, հարսներն ու թոռներն էին:
Խաղողի այգին գյուղից հեռու էր, եթե աշխատող կանանց բախտը բերում էր` սայլով էին տուն վերադառնում, բայց մեծ մասամբ այդ երեք-չորս կիլոմետրը ոտքով էին անցնում ու հալից ընկած՝ տուն մտնում: Բայց այստեղ էլ հանգիստ չունեին` երեխաներ, լվացք, մաքրություն, անասունի խնամք… Թեև տնեցիները պակաս գործ չէին անում` պատերազմը երեխաներին շուտ էր մեծացրել, ծերերին` նոր ուժ տվել: Բայց տան գործը վերջ չունի: Բոլորը զրկանքներին դիմանում էին, բայց կարոտը կոկորդներից բռնել ու բաց չէր թողնում:
Օգոստոսյան տոթ, մոծակներով լեցուն մի գիշեր Նախշունը քնել չէր կարողանում` մեկ աջ էր շուռ գալիս, մեկ` ձախ: Տեղից վեր ելավ, մոտեցավ լուսամուտին: Դուրսն այնքան գեղեցիկ էր` լուսնի լույսով ողողված ծառ ու ծաղիկ, սարեր… Ու ինքն էլ չիմացավ՝ ինչպես հագնվեց ու կամացուկ, որ տնեցիներին չզարթնեցնի, դուրս եկավ: Դռան առաջ պառկած շունն արթնացավ, ականջները սրեց.
– Շեկո՛,- ասաց Նախշունը,- արի ինձ հետ:
Միասին գնացին Լուսոյենց տուն: Նախշունը կամաց ձայն տվեց.
– Լուսո՛, թե քնած չես` դուրս արի:
– Ի՞նչ ա պատահել,- լուսամուտին մոտենալով՝ վախեցած հարցրեց Լուսիկը:
– Հե՛չ, արի մի քիչ ման գանք, լուսինը չի թողնում քնեմ: Գնանք մեր սադը:
Այդպես էին անվանում գյուղամիջյան փոքրիկ զբոսայգին, որ խաղաղ օրերին բնակիչների սիրելի ժամանցավայրն էր, իսկ հիմա բարձիթողի էր արված: Գյուղի շները չէին հաչում` ծանոթ ոտնաձայներ էին. նրանք մեկ ընկերանում էին Շեկոյին, մեկ` ետ դառնում: Նախշունը մոտեցավ մի հաստաբուն ծառի ու կարոտով փարվեց.
– Այ, էս ծառի տակ Ժիրիկն առաջին անգամ ասաց, որ ինձ սիրում ա ու համբուրեց: Ես էլ իրան հրեցի ու փախա: Պահվեցի էն ծառի ետևը. երանի էդ օրվան` Ժիրիկն ինձ գտավ, փաթաթվեց ու ասաց.
– Դմբո՛, ուր էլ փախչես` ձեռքիցս չես ազատվի` դու իմն ես: Ու քեզ ոչ ոք ինձնից չի կարենա խլի:
– Էս էլ իմ նստարանն ա,- ասաց Լուսիկը:- Էստեղից նայում էի Հովոյին, որ շարունակ կողքովս անցնում էր ու ինձ աչքով անում: Տեսնես հիմա ո՞ւր ա` քնա՞ծ ա, արթո՞ւն ա, թե՞…
– Վատ բան մի՛ մտածի, Արտաշ ապերը ճիշտ ա ասում` հային հայի Աստվածը պահում ա: Տուն կգա, կպսակվեք, էրեխեք կունենաք:
– Աստված ձենդ լսի: Մեռնեմ Աստծո զորությանը:
Ընկերուհիներն այգուց դուրս եկան ու քայլեցին բանջարանոց տանող ճանապարհով, որի եզերքով լայնահուն առու էր հոսում, որի մեջ ցերեկները երեխաները խայտում էին, անգամ հաջողացնում էին լողալ:
– Երանի սրան,- ասաց Լուսիկը, – ո՛չ դարդ ունի, ո՛չ` ցավ: Ջրերը հանգիստ գալիս են, գնում:
– Ու դեռ ուռենիների հետ էլ սիրաբանում է, մի տես, ճղերը ո՜նց են կախ ընկել ու խնջիկ-մնջիկ են գալիս: Լուսո, արի մենք էլ ջուրը մտնենք, մի քիչ հովանանք:
– Էս մթանը վախենալո՞ւ չի, օձ-մոց կարող ա ըլի:
– Ի՜նչ օձ, առվում օձ չի լինում,- ասաց Նախշունն ու չստերը հանելով՝ ջուրը մտավ:
Լուսիկը հետևեց նրան: Լուսնի շողերը, որ փարվել էին ջրի հայելուն, կոտրատվեցին, հետո շարունակեցին իրենց խաղը` մեկ հեռանում էին, մեկ՝ պահվում, մեկ` հայտնվում: Լողալ չէր լինի` Նախշունն ու Լուսիկը նստեցին առվի մեջ, որ ջուրը մինչև վզները հասնի: Մի քանի գորտ ջրից դուրս ցատկեցին, գետնի վրա ոստոստալով հարմար տեղ գտան ու էլի ջուրը թափվեցին: Ծղրիդների պետքը չէր. խոտերի մեջ պահված՝ շուրջը լցնում էին իրենց երգ-սուլոցով: Միայն Շեկոն էր լուռ, երևի մտածում էր՝ առվի մեջ մտնի՞, թե՞ ոչ: Ջուրը կանանց վարսերը խառնեց լուսնի շողերին` նրանք ասես գրկախառը լողում էին: Կանանց թվում էր՝ իրենք էլ են գնում հեռու, որտեղ ամեն ինչ խաղաղ է, ո՛չ պատերազմ կա, ո՛չ կարոտ ու արցունք: Նախշունը կիսաձայն երգեց:
– Նախշուն,- ասաց Լուսիկը,- արի մեր սիրած երգը երգենք.
Սարեր, կաղաչեմ,
Մի քիչ ցած իջեք,
Գնում եմ յարիս,
Ինձ ճամփա բացեք:
Երգում էին այնպիսի հույզով, որ թվում էր՝ սարերը լսել են իրենց աղաչանքը ու խոնարհվել, բայց խեղճ կանայք չգիտեին՝ ո՞րն է ճամփան, ո՞ւր գնան, որ հասնեն իրենց սիրածներին: Լուսնի շողերն էլ երգից հմայված անշարժացել էին: Կանայք երգում էին ինքնամոռաց` կարոտ համբույրի ու քնքշանքի: Հանկարծ նրանց երգը կոտրվեց, փոխվեց լացի ու արցունք դարձած՝ խառնվեց ջրերին. մեկը տանում էր նրանց արցունքները, մյուսը նորերն էր բերում:
– Լուսիկ, տուն գնանք,- տխուր ասաց Նախշունն ու առվից դուրս եկավ:
Լուսնի շողերն ազատորեն իրենց շողերը փռեցին ջրի հայելուն:
– Երանի սրանց,- ասաց Լուսիկը,- ո՛չ ցավ ունեն, ո՛չ՝ դարդ: Տես, ո՜նց են ժպտում, ջրերի հետ ի՜նչ սիրուն խաղ են բռնել:
– Ինչքան էլ սիրուն լինեն ու ժպտան, միևնույն է, արևի ջերմությունը չունեն` լուսինը միշտ սառն է: Լուսինը սիրել չգիտի:
– Ի՜նչ ես ասում` իսկական սերը լուսնի տակ ա ծնվում: Հիշիր, լուսնին նվիրված ինչքա՜ն երգ կա.
Լուսնյակ գիշեր, բոլորովին քուն չունեմ…
Կամ էս մեկը`
Լուսին, ով լուսին,
Չտեսա՞ր, յարիս:
Նախշունը երգեց`
Էս գիշեր, լուսնյակ գիշեր,
Ով է տեսել, սիրած յարը մոռանան…
– Նախշուն, ամենալավը գիտե՞ս որն ա:
– Ո՞րը:
Ամեն մի գիշեր ունի լուսաբաց…
– Ի՜նչ լավ հիշեցիր, Լուսո՛, ապրես:
Նախշունը ձայնակցեց նրան:
Ու կանայք, երգից հույս առած, վերադարձան իրենց տները, որտեղ սպասում էր սառն անկողինը: Շեկոն գրավեց իր տեղը` պառկեց դռան առաջ, իսկ լուսինը մինչև առավոտ հսկեց գյուղի խաղաղ քունը:
ԼՈԻՍՆԻ ՍՈՆԱՏ / Կլարա ԹԵՐԶՅԱՆ
