Գրականությունը դասագրքերում

Մայիսի 14-ին ՀԳՄ Կլոր սրահում տեղի ունեցավ “Բանավեճի ակումբի հերթական նիստը` «Գրականությունը դասագրքերում» թեմայով: Մտքերի փոխանակությանը մասնակցեցին գրականագետներ Վազգեն Գաբրիելյանը, Լյուդվիգ Կարապետյանը, գրականագետ, դասագրքերի հեղինակ Դավիթ Գասպարյանը, արձակագիր, հրապարակախոս Գրիգոր Ջանիկյանը, բանաստեղծներ Ղուկաս Սիրունյանը, Վառլեն Ալեքսանյանը, Շանթ Մկրտչյանը, արձակագիր, բանաստեղծ, դասագրքերի հեղինակ Վաչագան Սարգսյանը, Կրթության ազգային ինստիտուտի բաժնի վարիչ Արամ Նազարյանը և գլխավոր մասնագետ Նաիրա Տողանյանը, Հ. Օշականի անվան դպրոցի ուսուցչուհի Հասմիկ Դավթյանը: Նիստը վարեց ՀԳՄ վարչության քարտուղար, գրականագետ Պետրոս Դեմիրճյանը:

Պ. Դեմիրճյան – Տարիներ առաջ Գրողների միությունը մեկ անգամ արդեն անդրադարձել է այս խնդրին, քանի որ շատ հրատապ հարց է: Ինչպես հայտնի է, 90-ական թվականների սկզբին մեր երկրի, ժողովրդի կյանքում, ամբողջ աշխարհում տեղի ունեցան արմատական հեղաբեկումներ, և այդ ամենը, իհարկե, պետք է իր արտացոլումը գտներ նաև կրթական համակարգում, դասագրքերի կազմման մեթոդիկայի, հեղինակների ու նրանց գործերի ընտրության և այլ հարցերում: Բավական ժամանակ է անցել, և այսօր արդեն, կարելի է ասել, կրթական համակարգի բարեփոխումները որակական նոր փուլում են գտնվում: Այդ ընթացքում կազմվել և գործածության մեջ են դրվել մեծ թվով դասագրքեր, գրականության, կրթության ոլորտի պատասխանատուները, դասագրքերը կազմող հեղինակները, հրատարակիչները կատարել են մեծ ու շնորհակալ աշխատանք: Կարծում եմ, ելնելով այս հիմքից, մենք այսօր պետք է կատարենք մեր դիտարկումները, անենք առաջարկություններ, որոնք կարող են օգտակար լինել դասագրքերի հետագա կազմման, կատարելագործման համար: Թերևս, խոսակցությունն սկսենք դասա­գրքերի ծրագրավորումից, դրանց ներկայացվող չա­փորոշիչներից:
Ա. Նազարյան – Նախ ուզում եմ նման հանդիպումները կարևորել, որոնց նպատակն է կատարված աշխատանքը գնահատել, ապա նաև բարելավել գրականության վիճակը հանրակրթական դպրոցում: Երկու խոսքով ներկայացնեմ, թե ինչպիսին են վերջին շրջանում հանրա­կրթական դպրոցում չափորոշիչներ-ծրագիր-դասագիրք փոխհարաբերությունները: Պետք է ասեմ, որ անկախացումից հետո մի որոշ ժամանակ մենք հանրապետությունում հանրակրթական դպրոցի պետական չափորոշիչներ չունեինք: Առաջնորդվում էինք եղած ծրագրերով: Եվ երկար ժամանակ գրականության, լեզվի, այլ առարկաների դասագրքերում նախկին թեմատիկան, բովանդակությունը շարունակվում էին: Բայց, բնականաբար, ժամանակները փոխվել են, նոր պահանջներ են առաջ եկել: Եվ արդեն 2005-ից գոյություն ունեն հայոց լեզվի և գրականության պետական նոր չափորոշիչներ, որոնց հիման վրա գրվեցին նոր ստեղծվող դասագրքերը: Դրանից հետո ընդունվել է նաև միջնակարգ կրթության պետական չափորոշիչը: Այս փաստաթղթերը պարբերաբար լրամշակվում են` հիմնական խնդիր ունենալով աճող սերունդներին վերադարձնել դեպի գիրքը, ընթերցանությունը: Գիտենք, որ այսօր տպագրվում է բազմազան գրականություն, այդ թվում` համացանցում: Այդ ամենին, իհարկե, պետք է գնահատական տան Գրողների միությունը, քննադատ-գրականագետները, իսկ մեր խնդիրն է սերունդներին տալ մեր ազգային արժեհամակարգին համահունչ բարձրարժեք գրականություն: Սրանք լուրջ խնդիրներ են, որոնք պետք է կարողանանք միասնաբար լուծել:
Ուրեմն, դասագրքերը պարբերաբար` 4-5 տարի հաճախականությամբ, վերա­­հրատարակվում են: Այսօր ծրագրային առումով, չափորոշիչների պահանջների առումով, իրոք, խնդիրները շատ են: Առաջին հերթին` գրական հարուստ ժառանգությունից ի՞նչ նյութեր ընտրել այսօրվա սերնդի ու նաև պետության պահանջները բավարարելու համար: Այսինքն` ինչպիսի՞ մարդ ենք ուզում ձևավորել, դաստիարակել:
Պ. Դ. – Այդ ամենից ելնելով, ո՞վ է պատվիրում դասագրքերը:
Ա.Ն. – Դասագրքերի պատվիրման համար հստակ մեխանիզմ է ներդրված Հայաստանում: ԳԿ նախարարությունը կազմակերպում է դասագրքերի մրցույթներ, որոնց մասնակցում են հրատարակիչները` ստեղծելով հեղինակային խմբեր և այլն:
Պ. Դ. – Այդ դեպքում մեկ այլ հարց` ո՞րն է դասագրքի հեղինակի ազատության, ինքնուրույնության սահմանը գրական նյութի ընտրության և մեկնաբանման մեջ:
Ա. Ն. – Մոտեցումն այն է, որ մրցույթի ներկայացվող դասագիրքը պետք է համապատասխանի նախարարության կողմից հաստատված չափորոշիչներին` նյութերի գիտականության, արդիականության, ընդհուպ մինչև տպագրության որակի, դիզայնի առումներով: Այսինքն` այստեղ հստակ ընթացակարգ կա, և, օրինակ, մեր Կրթու­թյան ազգային ինստիտուտը այդ փուլում չի մասնակցում: Մենք մասնակցում ենք միայն ամենավերջին փուլում, երբ մրցույթից հետո դասագրքերը գնում են դպրոցներ փորձարկման` մեկ տարի կամ մի քիչ ավելի ժամկետով, և դրա արդյունքների, առանձին կազմակերպությունների, մասնագետների կարծիքների հիման վրա մենք ամբողջացնում և հրատարակչություններին, հեղինակների խմբին ենք ուղարկում եղած առաջարկություններն ու դիտողու­թյունները, որից հետո այդ ամենը գալիս է ինստիտուտ լրամշակման…
Պ. Դ. – Չափորոշիչները, ես հասկանում եմ, որ վերաբերում են ընդհանուր-համակարգային հարցերին, բայց ինձ հետաքրքրողը դասագիրքը կազմողի ազատության սահմանն էր, թե որքանո՞վ է նա ինքնուրույն որոշում ընտրելու կամ չընտրելու այս կամ այն հեղինակին, և ի՞նչ թվով գործեր:
Վ.Գաբրիելյան – Ներողություն, բայց մենք չճշտեցինք ամենասկզբի խնդիրը, իսկ ո՞վ է կազմում ծրագրերը:
Ն. Տողանյան – Ծրագրերի կազմման խումբը:
Վ. Գ. – Այդ խումբը ո՞ր թվականին է ստեղծվել:
Ն. Տ. – 2000 թվականին:
Վ. Գ. – Հենց այդ եմ ասում` մի 15 տարի առաջ խումբ է ստեղծվել, հետո ինչ-որ ներքին խնդիրներ են եղել…
Դ. Գասպարյան – Մի 4-5 տարի առաջ վերափոխվեց, չէ՞:
Ն. Տ. – Վերափոխվեց, բայց հիմնարար փոփոխություններ չեղան: Օրինակ, 7-9-րդ դասարաններում ծրագրերը փոխվեցին այնպես, որ մեր գրականությունը ներկայացված է նորագույն շրջանից և ոչ թե հնից, ինչպես ավանդաբար ընդունված էր, իսկ ավագ դպրոցում` 10-12-րդ դասարաններում, արդեն ավանդականն ենք պահել, այսինքն` հին, միջնադարյան, նոր և նորագույն գրականություն: Արդյունքում` և՛ ծրագրային նյութի առումով, և՛ գրականության պատմության ընկալման առումով, խնդիրներ են առաջանում: Այդ խնդիրները չլուծվեցին: Մի 4-5 տարի առաջ մենք վերափորձարկեցինք ծրագրերը, բայց սկզբունքային վերափոխումներ չեղան:
Պ.Դ. – Պարոն Գաբրիելյան, երբ Դուք հարցնում էիք ծրագրերի կազմման խմբի մասին, նկատի ունեիք, որ դա սկզբունքայի՞ն նշանակություն ունի:
Վ.Գ. – Այո՛, հենց այդտեղից պիտի սկսել, որովհետև, օրինակ, ես գիտեմ, որ գրականության ծրագրերը կազմվել էին ոչ գրականագետների կողմից: Եղե՞լ է խումբ, որտեղ լինեին և՛ գրականագետներ, և՛ ուսուցիչներ, և՛ այլ տեղերից… Օրինակ, ես հիշում եմ, որ գրականության ծրագրերի կազմման մի խմբի ղեկավարը լեզվաբան էր:
Դ. Գ. – Այո՛, և ավերեց, գնաց:
Վ. Գ. – Մի հարց ևս. ընդհանրապես, մի սխալ, արատավոր խնդիր կա, որ դասագրքերի կազմման, հեղինակների ընտրության և այլ կարևոր հարցեր թողնվում են հրատարակչություններին: Ես կարծում եմ, նախընտրելի կլիներ այսպես` նախարարությունը հայտարարում է մրցույթ, հեղինակների ներկայացրած գրքերը դրվում են ձեր հանձնաժողովի քննարկմանը, և ո՛ր դասագիրքը շահում է, տալիս են հրատարակչություններին` թե ով ավելի լավ, որակով, ավելի էժան կտպագրի…
Վ. Սարգսյան – Բայց այստեղ այլ խնդիրներ կան: Հրատարակչությունները հեղինակների հետ տարբեր բաներ են պայմանավորվում` սկսած հոնորարից, վերջացրած ձևավորումով և այլն: Դա բիզնես է: Պետությունն իր վրա չի վերցնում դա, սա է խնդիրը:
Պ. Դ. – Բայց չէ՞ որ այս դեպքում մենք գործ ունենք դասագրքի հետ, սերունդների դաստիարակության խնդիրների հետ, ինչպե՞ս կարելի է դա դարձնել բիզնեսի առարկա…
Վ. Ս. – Կրթությունն էլ վճարովի է մեզանում…
Պ. Դ. – Վճարովի է, բայց դա չի նշանակում, որ չափանիշները ևս պետք է բիզնեսի օրենքներով լինեն:
Դ. Գ. – Սիրելի՛ բարեկամներ, այս կարգի հավաքներն անհրաժեշտ են և պիտանի: 2005 թ. հաստատվեցին այն կարգերը, որոնց մասին խոսեցինք: Այդ կա- պակցությամբ մի քանի նկատառում: Աշխարհում ինչ վարչակարգ էլ փոխվի, ինչ դեղին ու կանաչ հեղափոխություններ էլ լինեն, քիմիան մնալու է քիմիա, ֆիզիկան՝ ֆիզիկա, և այլն: Բացի երկու առարկայից` գրականություն և պատմություն: Այս երկու առարկաները ունեն հասարակական այնպիսի հնչողություն, որ վարչակարգերի հետ նաև փոխվում են: Այս ընթացքում հսկայական փոփոխություն կատարվեց. մեր դասագրքերը մաքրվեցին շեշտված գաղափարական հեղինակներից, գործերից, ավելացան նոր հեղինակներ: Այն, ինչ կատարվել է, ողջունելի է, և գրականու­թյունը դպրոց տանող լավ ճանապարհ է: Բայց ես մտածում եմ, կատարվեցին նաև այլ բաներ: Հիմա ասեմ, թե իմ տեսակետով ինչն է վնասում մեր դպրոցում ուսուցման գործին: Առաջ երեխան լեզուն և գրականությունը առանձին դասագրքերով սովորում էր 4-րդ դասարանից: Այժմ 4,5,6-րդ դասարաններում անցնում է մի գիրք, որը կոչվում է «Մայրենի»: Ուրեմն, էս «Մայրենին» բնույթով շատ «վայրենի» բան է: Այն առումով, որ ազգային արժեք ներկայացնող երկու բաներ՝ լեզուն և գրականությունը, ինտեգրել ամոթ է, դրանք պիտի առանձին լինեն: Ազգային դպրոց ենք ասում, իսկ ազգային դպրոցի հիմքը կազմող երկու կարևոր առարկաներ` լեզուն և գրականությունը, միավորում ենք: Այստեղ ուսուցիչն էլ է շփոթի մեջ, աշակերտն էլ, որովհետև չգիտեն լեզո՞ւ անցնեն, թե՞ գրականություն: Գրականությունն այստեղ ծառայում է ընդամենը լեզվի համար օրինակներ ընտրելու նյութ: Ասածս այն է, որ այդ «Մայրենի» հասկացությունը պետք է վերացնել, այս դասարանների համար ստեղծել լեզվի ու գրականության առանձին դասագրքեր:
Հաջորդը` ծրագրերի մասին այստեղ արդեն ասվեց: Իրոք, հանկարծ որոշվեց, որ հին գրականությունը դժվար է 7-րդ դասարանցու համար, տանենք հետ, իսկ նորագույնը բերենք առաջ: Կարծես թե Չարենց, Բակունց, մյուսներն անցնելն ավելի հեշտ է, քան Խորենացու առասպելները, հեքիաթները, էպոսը և այլն: Այդ կոպտագույն առաջարկն արվեց և, դժբախտաբար, անցավ: Արդեն տարիների փորձը ցույց է տալիս, որ դա սխալ է, էդպես չի կարելի առաջնորդվել: Տողանյանը շատ ճիշտ բան ասաց` 7-9-րդում հին գրականություն է հիմնականում: 10-րդ դասարանում նորից սկսվում է հին գրականությամբ: Մանկավարժորեն էլ է սխալ` իրար մոտ են, կրկնություն կա: Ահա այսպիսի հարցեր կան, որոնց վրա բազմիցս ուշադրություն ենք հրավիրել, և հիմա, իրոք, տեղն է այդ մասին մեկ անգամ ևս խոսելու, ասելու:
Պ.Դ. – Ճիշտն ասած, երբ ուսումնասիրում էի դասագրքերը, այդ հարցն ինձ մոտ էլ է առաջացել: Ըստ էության, մենք վերջից հետ ենք գնում, հետո նորից հակառակը…
Դ.Գ. – Խախտվում է ոչ միայն գրական նյութի հերթականությունը, այլև լեզվական շերտերը` գրաբար, միջին հայերեն, աշխարհաբար: Երկրորդ` երեխաներն անցնում են տեսական որոշ հարցեր` ասենք, մեթոդները` կլասիցիզմից հետո ռոմանտիզմ, ռեալիզմ, իսկ այս դեպքում ամեն ինչ գլխիվայր է շրջվում:
Պ.Դ. – Կարծում եմ, շփոթ է առաջացնում նաև տարբեր դասագրքերի, այսպես կոչված, զուգահեռ գործածությունը:
Գր. Ջանիկյան – Իրողությունը ո՞րն է` մի դպրոցում մի՛ դասագիրք են անցնում, մյուսում մեկ ա՞յլ դասագիրք:
Դ. Գ. – Ո՛չ: Այդպիսի բան չկա: Ավագ դպրոցում կա երկու հոսք` հումանիտար և բնագիտական, ինչպես և երկու հոսքի դասագրքեր: Բայց դրանք տարբեր դասա­գրքեր են և տարբեր հեղինակային խմբեր:
Վ. Ս. – Օրինակ, տարրական դասարանների համար ասեմ, որ բոլոր դասա­գրքերը երկու հեղինակային խմբերի դասագրքեր են: Դպրոցների մի մասն անցնում է մի՛ դասագրքով, մյուս մասը` ուրիշ:
Պ. Դ. – Ո՞րն է նպատակը:
Վ. Ս. – …
Ղ. Սիրունյան – Մի հարց՝ Դավիթ Գասպարյանին` 7-9-րդ դասարանների դասագրքերում Պռոշյան ինչո՞ւ չկա:
Դ. Գ. – Ուրեմն, Երվանդ Օտյան ինչո՞ւ չկա, էլի շատ անուններ կարող եմ տալ: Ասեմ, որ Պռոշյանի վերաբերյալ անցյալ տարի` գրողի հոբելյանի առիթով, Լևոն Անանյանի առաջարկով, նամակ ենք ուղարկել, որ ծրագրերի առաջիկա վերանայման ժամանակ Պռոշյանի «Հացի խնդիրը» ներառվի, որովհետև ճիշտ այսօրվա խնդիրներ է արծարծում:
Ղ. Ս. – Ես շատ կարևոր եմ համարում նաև դասագրքերի նյութերի, այսպես ասենք, գրագիտությունը: Օրինակ, տարրական դասարանների դասագրքերում կան բանաստեղծություններ, որոնք ուղղակի հայերեն չեն, մեղանչումներ կան լեզվի դեմ: Նման գործերը պիտի հանվեն, անկախ նրանից, թե ով է գրել: Նշեմ, օրինակ, գուսան Համազասպի Զորավար Անդրանիկին նվիրված իսկապես անգրագետ գործը: Զորավար Անդրանիկի մասին պետք է հրամցնել երեխային, բայց, իմ կարծիքով, ուրիշ կերպ, թեկուզ հենց իր ասույթներով, իր մասին պատմություններով, որն հազար անգամ ավելի շահեկան կլինի: Սիրելի՛ բարեկամներ, գրականու­թյունը պետք է ներկայացնեն այն հեղինակները, որոնք վաստակ ունեն, ինչ-որ ճանապարհ են անցել, որ նրանց լուսա­նկարն էլ տպվի մանկան հիշողության մեջ, որ հետո քայլի նրա հետ: Բայց, ահա, Գևունց անունով մեկը կա և շատ անհաջող լուսանկարով:
Դ. Գ. – Բայց Գևունցն ի՞նչ կապ ունի, գրող պիտի լինի, չէ՞, գրական չափանիշներին պիտի համապատասխանի:
Վ. Ս. – Ես ասեմ, թե ինչու է Գևունցի «Հայրը» բանաստեղծությունը մտել դասագրքի մեջ: Որովհետև մոր մասին հսկայական թվով բանաստեղծություններ կան, իսկ հոր մասին ոչ ոք չի գրել:
Շ. Մկրտչյան – Ինչպե՞ս թե չկա: Հայ դասական հեղինակների անթոլոգիա կա հրատարակված, որ ես եմ կազմել: Բաց արեք, տեսեք: Հովհաննես Շիրազ և ուրիշներ…
Վ. Ս. – Բայց 2-3-րդ դասարանի մակարդակով պետք է լինի…
Պ. Դ. – Քանի որ խոսեցինք նաև տեսական խնդիրների մասին, մի հարց ևս. դասագրքերում գրականության պատմու­թյունը բաժանվել է շրջափուլերի: Ընդ որում` նորագույն շրջանը ընդգրկում է 20-րդ դարասկզբից մինչև մեր օրերը: Բայց 1990 թվականից հետո արդյոք նոր փուլ չի՞ սկսվում մեր գրականության մեջ, երբ գաղափարախոսությունից մինչև աշխարհայացք ու հոգեբանություն փոխվել է ամեն ինչ:
Դ. Գ. – 12-րդ դասարանի դասագրքում կա մի բաժին, որտեղ այդ բացատրությունները կան, և որի հեղինակը Ժենյա Քալանթարյանն է:
Պ. Դ. – Բայց ավելի ճիշտ չի՞ լինի այդ ամենը տալ հենց 7-րդ դասարանում, որտեղից սկսվում է այդ շրջանը:
Դ. Գ. – 5-ի, 6-ի դասագրքերը եթե փոխվեն, «Մայրենին» դառնա լեզու և գրականություն, գրականության այդ երկու դասագրքերը կարելի է լավ կազմել: Ամեն ինչ այդտեղից է գալիս:
Ն. Տ. – Շատ ճիշտ է: Օրինակ, 5-րդ դասարանից երեխան թևակոխում է նոր փուլ, միջին փուլ: Երկու տարի երեխան գրականություն է սովորում, բայց Թումանյանի անունն անգամ չկա…
Վ. Ս. – Լուրջ խնդիր է նաև լեզուն: Պիտի նայենք, թե ինչ ենք սովորեցնում: Սովորեցնում ենք լեզվաբանությո՞ւն, քերականությո՞ւն, թե՞ այն, որ երեխան կարողանա իր մտքերն արտահայտել: Այդ երկուսի միավորումը դրանով էր պայմանավորված: Բայց մի բան պարզ է, որ լեզու, քերականություն սովորեցնելը շատ ավելի հեշտ է, դրա համար էլ գրականության դասագրքերը լցնում են լեզվական նյութերով, քերականախեղդ են անում երեխային, որից գրականությունը տուժում է:
Պ. Դ. – Մի ուրիշ օրինակ ասեմ. միջին դասարանների դասագրքերում գործեր կան, որ տրվում են հին ու նոր ուղղա­գրությամբ, բայց մինչ այդ երեխան որտե՞ղ է սովորում գրաբար, միջին հայերեն, ոչ մի տեղ, չէ՞:
Դ. Գ. – Նախ, գրաբար տեքստերը պարտադիր դրվում են աշխարհաբարի կողքին: Անգամ Սայաթ-Նովան փոխա­դրվել է աշխարհաբարի: Թվում է՝ սխալ է, բայց հետո, երբ մտածում ես, ուսումնական նպատակներով շատ կարևոր բաներ են: Որովհետև Սայաթ-Նովայի մեկ տողում երբեմն չորս օտար բառ կա: Դրա համար տալիս ես բնագիրը և աշխարհաբարը, որ ամեն անգամ բառարաններ չնայի:
Պ. Դ. – Բայց դա, թերևս, ճիշտ կլիներ անել ավելի բարձր դասարաններում: Մի ուրիշ օրինակ բերեմ. հեղինակների կոլեկտիվի կազմած 9-րդ դասարանի դասա­գրքերից մեկում առաջադրանք է տրվում աշակերտին` համեմատել «Սասունցի Դավիթ» էպոսի Հովհ. Թումանյանի մշակումը ժողովրդական համահավաք տեքստերի տարբերակի հետ: Սա մի ամբողջ գիտական աշխատանք է ենթադրում:
Գր. Ջ. – Նախ` ես հիացած եմ մեր դասագրքերով, այն առումով, որ վերջապես ներկայացնում են արևմտահայ, սփյուռքահայ գրականությունը ևս: Բայց կան նաև խնդիրներ: Այս դասագրքերը ստեղծված են մեր երեխաների համար, սակայն ի՞նչ արդյունք են տալիս: Ավելի լավ հայելի, քան մեր բանակն է, չի կարող լինել: Երկու տարին մեկ մի քանի տասնյակ հազար հայ երիտասարդներ բանակ են գնում: Բայց, սիրելի՛ բարեկամներ, շրջաններից եկած մեր շրջանավարտները շատ քիչ պատկերացում ունեն հայ գրականության մասին: Ես ձեզ հիմա հարց եմ տալիս` սահմաններում ո՞վ է պահում Հայաստանը, իսկ մեր շրջանավարտներից քանի՞սն են կարդացել «Ես իմ անուշ Հայաստանին»:
Դ. Գ. – Բայց դասագիրքն ի՞նչ մեղք ունի, ուսուցչին ասա, որ չի սովորեցնում:
Գր. Ջ. – Շարունակեմ միտքս` մեր շրջանավարտը որևէ բան գիտի՞ Ղարաբաղյան պատերազմի մասին: Պատերազմի ժամանակ հայ տղան առաջ էր նետվում, պաշտպանում էր իր կյանքով հայրենիքն ու իր ընկերոջը, իսկ հիմա արտագաղթում է: Ինչո՞ւ: Որովհետև նա չգիտի, թե ինչ բան է հայ ոգին… Ես առաջարկում եմ, որ մեր դասագրքերում անպայման նյութեր լինեն Ղարաբաղյան ազատամարտի մասին: Մանավանդ բազմաթիվ հրաշալի գործեր կան ժամանակակից հեղինակների մոտ:
Դ. Գ. – Ժամանակակից հեղինակների նյութեր կան 12-րդ դասարանի դասագրքում, որի խմբագիրը Վազգեն Գաբրիելյանն է:
Վ. Գ. – Բայց նախ պետք է դասագրքերի կառուցվածքը իմանանք: Մինչև 7-րդ դասարան ներկայացվում են առանձին գործեր` բանա­ստեղծություն, պատմվածք, որոնց մեջ կարող են լինել նաև Ձեր ասած նյութերը:
Պ. Դ. – Բայց կա՞ն, թե՞ չկան:
Վ. Գ. – Կարծես թե չկան: Իսկ 7-9-րդ` միջին, դասարաններում կա հայ գրականության ծրագիրը` սկզբից մինչև ժամանակակիցը, տարբեր դասական հեղինակներից գործեր են դրված: Հիմա մենք կարո՞ղ ենք բերել նաև ժամանակակից հեղինակներից նյութեր, կենսագրություններ դնել: Չենք կարող, որովհետև ահավոր մեծ ծրագիր է: Իսկ ինչ վերաբերում է 10-12-րդ դասարաններին, որն արդեն ավագ դպրոցն է երկու հոսքերով, այդտեղ ծրագրով նախատեսված են հեղինակներ մինչև մեր ժամանակակիցները: Օրինակ, 11-րդ դասարանում մինչև 30-40 էջ կա գրված արդի հեղինակների մասին` մինչև Հենրիկ Էդոյան և մյուսներ: Եթե ուսուցիչը ժամանակ գտնի, կարող է այդ նյութի շրջանակներում նաև հրավիրել ու ներկայացնել այսօրվա գրողներին, ինչը արվում էր ժամանակին:
Դ. Գ. – Դասագիրքը նեղ է նաև դասականների համար: Քիչ առաջ ասացինք, ինչո՞ւ չկա, ասենք, Երվանդ Օտյան, ինչո՞ւ չկա Պռոշյան, Հակոբ Օշական, Վահան Թեքեյան… Տեղի, ծավալի հարց է: Ի դեպ, սա առաջին քննարկումը չէ, և լավ է, որ Գրողների միությունը այս հսկողությունը մշտապես ունենա: Բայց «Ժամանակակից գրականություն և դպրոց» խնդրի մասին ուզում եմ մի բան ասել: Առաջարկությունս հետևյալն է` ես շատ եմ մտածել այդ մասին և եկել եմ համոզման, որ լավ կլինի ունենալ ժամանակակից գրողների քրեստոմատիա: Ընդ որում` երկու գրքով` պոեզիա և արձակ: Գրողի նկարը, կենսագրությունը, մատենագիտությունը և մի լավ, նրան բնորոշ գործ… Դա կնպաստի, որ ժամանակակից գրականությունը մտնի դպրոց:
Վ. Գ. – Ընդհանրապես, ես առաջներում էլ եմ լսել, թե ինչու ժամանակակից այս կամ այն գրողը չկա դպրոցական դասագրքերում: Նախ` որովհետև ժամանակակից գրողները չեն կարող լինել դպրոցական ծրագրերում, որտեղ ներկայացված են դասականները` մինչև Հրանտ Մաթևոսյան: Դպրոցի պահանջներն ուրիշ են: Ցածր դասարաններում կա նյութի, բովանդակային խնդիր` ասենք, հայրենասիրությունը և այլն, բայց բարձր դասարաններում խնդիրներն ուրիշ են:
Լ. Կարապետյան – Վերջին դասա­գրքերում մանկապատանեկան գրականության ընդգրկման հարցում, իհարկե, տեղաշարժ կա: Հիշենք Պատվական Խաչատրյանի, Սիլվա Կապուտիկյանի և մյուսների գործերը, որոնք կան: Կարևոր եմ համարում նաև դասագրքերին ուղեկցող քրեստոմատիկ ժողովածուների ստեղծումը: Կարծում եմ, մեր մանկագիրները պետք է ավելի մեծ մասնակցություն ունենան հատկապես տարրական դասարանների դասագրքերի կազմման գործում:
Կարևոր խնդիր է այսօրվա դպրոցի, դպրոցականի առօրյայի, մտածողության ու հոգեբանության արտացոլումը գրականության մեջ, ինչը դեռ շատ հեռու է բավարար լինելուց: Առաջարկում եմ այդ բացը լրացնելու համար հայտարարել մրցույթ և լավագույն գործերը ներառել ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Սփյուռքի համար ստեղծվող դասագրքերում և քրեստոմատիաներում:
Պ.Դ. – Իհարկե, պետք է ուշադրության կենտրոնում պահենք նաև սփյուռքահայ, արևմտահայ գրականության խնդիրը: Դասագրքերից մեկում խոսվում է սիմվոլիզմի մասին, որպես նշանավոր հեղինակներ հիշատակվում են Տերյանը, Չարենցը, որոնց, ի դեպ, միայն առաջին շրջանն է սիմվոլիստական, բայց չեն հիշատակվում Ինտրան և Վահան Թեքեյանը, որոնք առաջիններից էին այդ ուղղության մեջ: Ես հասկանում եմ, որ այստեղ դեր է խաղում նախկին մտայնության իներցիան, բայց, կարծում եմ, այսօր ժամանակն է, որ մենք դասագրքերում ընդգրկենք նաև այն դասական հեղինակներին, որոնք հանիրավի մոռացված են եղել տարբեր պատճառներով:
Իսկ հիմա տեսնենք, թե ինչ խնդիրներ կան հենց դպրոցում:
Հ. Դավթյան – Տարիների իմ փորձից ելնելով՝ կարող եմ ասել, որ ուսուցման դժվարություններից մեկը դասագրքերում դրված գրական ծավալուն բնագրերն են, երբեմն անհասկանալի բարբառային, որոնք նույնիսկ երեխաներին վանում են գրականությունից և ընթերցանությունից: Այդ նյութերը պետք է լինեն փոքր` պատմվածք, բանաստեղծություն, որպեսզի երեխան կարողանա ընթերցել ու ըմբռնել մինչև վերջ: Եվ հետո` նույն հեղինակները անցնում ենք ամեն տարի: Ես մի քանի անգամ, օրինակ, հարց եմ բարձրացրել, թե ինչո՞ւ է Վահագն Դավթյանը հանված դասագրքերից: Մի փոքրիկ բանաստեղ­ծություն է ներկայացված միայն 6-րդ դասարանում:
Վ. Գ. – Դուք խոսեցիք գրական նյութերի ծավալների մասին, բայց այդ նյութերը նախատեսված են ոչ թե դպրոցում, այլ տանը ընթերցանության համար:
Պ. Դ. – Այդ դեպքում ինչո՞ւ ծավալուն` 15-20 էջանոց այդ նյութերը տեղադրել դասագրքերի մեջ, երբ կարող են պարզապես հանձնարարել ընթերցելու համար:
Դ. Գ. – Այդ դասագրքերը, ըստ էու­թյան, քրեստոմատիական բնույթ ունեն:
Վ. Ալեքսանյան – Ես էլ գտնում եմ, որ բոլորը, ովքեր զբաղվում են դասագրքերի ստեղծմամբ, կարևոր գործ են անում մեր երեխաների համար: Եվ եթե ինչ-որ բան ճշտելու կարիք կա, ուրեմն պիտի ասենք, առաջարկենք` եղածն ավելի լավացնելու համար: Ես ևս կարծում եմ, որ ինչպես արդեն ասվեց, եթե դասագրքերի հրատարակման գործը կապվում է բիզնեսի հետ, ապա բիզնեսը անհամատեղելի է երեխաների դաստիարակության գործի հետ: Ուզում եմ շարունակել նաև Ղուկաս Սիրունյանի խոսքը և հաստատել, որ լեզվական սխալներով գործերը չպետք է մուտք գործեն դասագրքեր: Խոսքը վերաբերում է քերականորեն սխալ այսպիսի տողերի` «այլոց չճկես» (չճկվեսի փոխարեն), «քո բաժին ճամփադ» և այլն: Նման ձևերը պետք է հանել, որովհետև երեխան կընդունի, որ ճիշտ ձևերը դրանք են, և այդպես էլ կսովորի: Կրկնում եմ, որ խնդիրը այս կամ այն հեղինակից գործեր ընտրել-չընտրելուն չի վերաբերում, այլ լեզվական անթերիությանը:
Վ. Ս. – Իհարկե, այստեղ ինչ-որ ասվեց միանգամայն օգտակար կլինի բոլորիս համար: Բայց երբեմն առանձին թեմաների վերաբերյալ չկան կամ պատվիրելուց հետո էլ չեն ստեղծվում բարձրորակ գործեր:
Պ. Դ. – Դրա համար էլ ճիշտ է ասվում, որ գրողները պետք է հնարավորինս լայն մասնակցություն ունենան դասագրքերի ստեղծմանը:
Վ. Ս. – Ի դեպ, մեր այսօրվա կարևոր խնդիրներից մեկն էլ տարբեր միջոցներով դասագրքերը երեխաների համար հետաքրքիր դարձնելն է:
Պ. Դ. – Խնդիրները, իհարկե, շատ են: Ես ունեմ մեկ-երկու դիտարկում ևս. արդեն խոսվեց ժամանակակից գրականության քրեստոմատիայի մասին, բայց, կարծում եմ, լավ կլիներ ստեղծել նաև արտասահմանյան գրականության քրեստոմատիա` ամեն դասագրքում համաշխարհային գրականությունից մեկ հեղինակ ներկայացնելու փոխարեն: Նույնիսկ արևմտահայ, սփյուռքահայ գրականությունը կարելի է ներկայացնել առանձին քրեստոմատիաներով, քանի որ շատ հեղինակներ ներկա դասագրքերում, իրոք, դուրս են մնում: 7-րդ դասարանի դասագրքում չի տրվում նախնական պատկերացում ազգային-հասարակական հեղաբեկումների մասին, բայց խոսվում է Չարենցի նոր արվեստի շուրջ:
Դ. Գ. – Ես, իհարկե, համաձայն չեմ այդ տեսակետին:
Պ. Դ. – Մի բան էլ ուզում եմ հասցեա­գրել Վաչագան Սարգսյանին` կարծում եմ, հատկապես տարրական դասարանների դասագրքերում հնարավորինս պետք է ավելացնել դասական ու ժամանակակից ճանաչված գրողների չափաբաժինը` գրքերը կազմողների ինքնուրույն նյութերի հաշվին, որովհետև, ըստ էության, այդտեղից է սկսվում երեխայի առաջին ծանոթությունը բուն գրականության ու գրողների հետ:
Վ. Ս. – Ընդունում եմ, բայց ասեմ նաև, որ կազմողների նյութերի առատությունը բացատրվում է մեթոդական, ուսուցողական բնույթի խնդիրներով: Բայց եկեք խոսենք նաև մի այլ կարևոր բանի մասին` տարրական դասարաններից հետո պատանիներն այլևս չեն ուզում ընթերցել, ինչը շատ մտահոգիչ է:
Պ. Դ. – Դրանում նրանց պիտի օգնեն ուսուցիչները…
Վ. Գ. – Ի վերջո, ընթերցանության պակասը գալիս է նաև ժամանակից` հիմա ամեն աշակերտի ձեռքին մի բջջային կա, էլ չեմ ասում համակարգիչը, որը գրավում է նրա ժամանակի մեծ մասը: Ուրեմն, ժամանակ պիտի գտնի՜, որ գիրք կարդա:
Պ. Դ. – Ես կարծում եմ, որ եթե մենք անընդհատ պատճառներ նշենք և ոչինչ չանենք երևույթի դեմն առնելու համար, բնականաբար, ոչ մի բան չի ստացվի:
Ամփոփելով, ուզում եմ նշել, որ այսօրվա մեր մտքերի փոխանակությունը շատ օգտակար էր: Արվեցին կարևոր դիտարկումներ և առաջարկություններ, մասնավորապես՝ դասագրքերի ստեղծմանը գրողների ավելի լայն մասնակցության, քրեստոմատիաների կազմման, դասա­գրքերում ժամանակակից գրականության և հատկապես Արցախյան ազատամարտին նվիրված նյութերի ընդգրկման, դպրոցականների մեջ ընթերցանության սերը խթանելու և այլ հարցերի վերաբերյալ: Տպագրվելուց հետո, համոզված եմ, այդ ամենը անպայման շարունակություն կունենա: