Ապրիլի 2-ին տեղի ունեցավ ՀԳՄ “«Բանավեճի ակումբի» անդրանիկ նիստը: Գրական հերոսի թեմայի ընտրությունը պատահական չէր՝ նկատի ունենալով, որ ապրիլի վերջին նախատեսվում է հրավիրել ՀԳՄ վարչության պլենում՝ գեղարվեստական արձակի արդի վիճակին և զարգացման միտումներին նվիրված օրակարգով:
Նիստը վարեց ակումբի ղեկավար, ՀԳՄ վարչության քարտուղար Պետրոս Դեմիրճյանը:
Քննարկումներին մասնակցեցին արձակագիր Ալիս Հովհաննիսյանը, արձակագիր, կինոգետ Դավիթ Մուրադյանը, գրականագետ, թատերագետ Լևոն Մութաֆյանը, բանաստեղծներ Արևշատ Ավագյանը, Վառլեն Ալեքսանյանը, Գոհար Գալստյանը, բանաստեղծ, գրականագետ Թադևոս Տոնոյանը, գրականագետներ Սուրեն Աբրահամյանը, Արմեն Ավանեսյանը, Արքմենիկ Նիկողոսյանը, սոցիոլոգ Մանուկ Հարությունյանը:
Պետրոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ – Սա «Բանավեճի ակումբի» առաջին գործնական նիստն է, որտեղ քննարկվելու է գրական հերոսի հիմնախնդիրը, այսինքն՝ թե ինչպիսի՞ն է գրականության և իրականության մեջ այսօրվա մարդը, հերոսը՝ իր ամենատարբեր դրսևորումներով: Կփորձենք հասկանալ, թե հերոսները բեմից, էկրանից, գրքերից ինչ են խոսում մեզ հետ, ինչ արժեքներ են բերում և ինչ արժեքներ են ուզում փոխանցել իրենցից հետո եկողներին, թե ինչ համամասնության մեջ է գրականության հերոսը իրականության մեջ ապրող և գործող մարդկանց կամ հերոսների հետ:
Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ – Ես կուզենայի խոսել նախ այն մասին, թե ինչպիսին է հերոսը գրական ընթացքի մեջ, ինչպիսին է եղել երեկ կամ նախորդ տասնամյակներում: Հարցադրումն ավելի հստակ լինելու համար, ասեմ, որ բանավեճն սկսվել է դեռևս անցյալ դարի 60-ական թվականներին, այն պարզաբանելու համար առաջադրվել է միջին ազգային կերպարի խնդիրը, որին հետևեց Հրանտ Մաթևոսյանի պատասխանը՝ այսպես կոչված, գյուղագրության մասին: 80-ականներին այդ խնդիրն արդեն իր ավարտական շրջանն էր ապրում, իսկ վերջին փուլը Հր. Մաթևոսյանի «Տաշքենդ» վեպն էր, որովհետև հերոսի կերպարի որոնման բանավեճերը կապված էին հենց այդ վեպի հետ: 80-ականներից, սակայն, վերափոխվում է իրավիճակը: 90-ականներին գրականության մեջ սկսված նոր փուլում առաջին հարվածը ընդունեց հենց գրական հերոսը: Եթե ժամանակին Ֆլոբերը կարող էր ասել, թե իմ գրական հերոսը ես եմ, այդ հասկացությունը վերացավ: Կազմալուծվում է և՛ հերոսը, և՛ հերոսի ամբողջականությունը, ձևավորվում է նոր տիպ, որը կապված է արդեն գրողի կամ նոր շրջանի ընկալումների հետ: Բանավեճը տանում է հետևյալին՝ եթե հերոսը, իբրև այդպիսին, ամբողջական չկա, պետք է ստեղծել նոր, պատմության բնագիրը, կյանքի բնագիրը և փորձել գրականացված տեքստը կազմալուծել, հերոսի ամբողջականությունը կազմալուծել: Սա առաջին հերթին կազմալուծում էր նաև գրականության լեզուն, հերոսի լեզուն: Արդյունքում, մի կողմից՝ ունենք կյանքի՛ բնագիրը ստեղծող գրողներ, որոնք փորձում են հերոսի տիպը ստեղծել՝ նաև նրա կենսափորձը, հոգեկան աշխարհը բերել գրականություն, մյուս կողմից՝ լեզվի այնպիսի բնագիր ստեղծել, որով գրական ավանդույթները շարունակվեն:
Դավիթ Մուրադյան – Օրինակ, ինչպիսի՞ հերոսներ ստեղծել…
Ս. Ա. – Ասենք, այնպիսի հերոսներ, ինչպիսիք էին 90-ականներին Գ.Խանջյանի, Լ. Խեչոյանի վեպերի հերոսները: Վերջին հաշվով, չենք կարող ասել, թե Օնանը այսօրվա հերոսն է: Օնանը ստեղծում է միֆական լեզուն, փորձում է կազմալուծել կյանքի բնագիրը, բայց մի կողմից՝ իր կենսափորձն է, մյուս դեպքում՝ ինքը պատմության ենթատեքստում է: Եվ այս երկուսի միջև բախում է լինում: Այդպիսին են և՛ Լ. Խեչոյանի հերոսները, և՛ Աղ. Այվազյանի, Գ. Խանջյանի, Ռ. Նահապետյանի հերոսները: Եվ, իհարկե, մեր գրականության մեջ այս երկու ճանապարհը առկա է: Նույնիսկ Վ. Գրիգորյանը «Ժամանակի գետը» վեպով, Ռ. Հովսեփյանը, Ն. Ադալյանը 90-ական թվականներին բանավեճի մեջ էին նախորդ շրջանի իրենց տեքստերի հետ և փորձեցին ստեղծել նոր շրջան: Գրական հերոսը կարծես թե գրականության տեսությունից, այսպես ասենք, վերացարկվել է, քանի որ նրա մեջ նախկինում եղած գաղափարականացված հերոսի վախը ավարտվել է, և սկսվել է օտարացված հերոսի ժամանակը: Այսօրվա հերոսը պետք է գա համադրելու այս ամենը և ստեղծելու ի՛ր ժամանակը:
Արքմենիկ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ – Անկախացումից հետո գրական հերոսը, իհարկե, փոփոխություններ կրել է: Բայց անկախ մեր դիտարկումներից, թե որտեղ ինչ է փոխվում, իմ կարծիքով, այսօր գրականությունն իր ներսում և գրողն իր ստեղծագործական գործընթացի մեջ չունեն առանձնացող, այսինքն՝ ձևակերպվող ինչ-որ հերոս ստեղծելու խնդիր: Նախորդ շրջաններում մեր գրականության մեջ ստեղծվել են հերոսի այնպիսի տեսակներ, որոնք ընկալվել են որպես իդեալական կամ իդեալին մոտ կերպարներ: Այսօր գրականությունը իր առջև նման խնդիր չի դնում:
Պ. Դ. – Բայց պե՞տք է դնի, թե՞ ոչ:
Ա. Ն. – Պե՛տք է դնի, բայց, ցավոք, այսօր դա դեռ հնարավոր չէ: Մենք հիմա ապրում ենք այնպիսի աշխարհում, որտեղ անհնար է ստել: Սուտը գրականությունը զարդարող բաղկացուցիչներից մեկն է, որի շնորհիվ էր, որ ստեղծվում էին որոշակի իդեալներ, որոշակի գաղափարներ: Բայց այսօր մենք տեսնում ենք, որ մեր իրականության մեջ հնարավոր չէ իդեալներ ունենալ: Հետևապես, դնել գրական հերոսի տիպաբանության խնդիր ժամանակակից արձակի մեջ անհնար է:
Պ. Դ. – Համաձա՞յն եք, որ այսօր մեր գրականությունը չունի հերոսներ, որոնք իրենց մեջ կրող իդեալներով, որոշակի արժեքներով չեն կարող իրենց հետևից տանել մարդկանց, ընթերցողներին: Բայց այդ դեպքում ո՞րն է գրականության նպատակը…
Մանուկ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ – Սկսենք նրանից, որ գոյություն ունի հակասական, բարդ կյանք: Բայց գրականությունն արտացոլո՞ւմ է այդ կյանքը, թե՞ ոչ: Ինչ վերաբերում է հերոսին, երկու նկատառում անեմ. առաջին՝ հերոսը ինչ-որ արժեքների կրող է, իսկ ինչպիսի՞ն է իրականությունը: Նկատում ենք արժեքային կողմնորոշիչների բացակայություն կան տարբեր շերտեր: Օրինակ, սոցիալական կառուցվածքը. վերին շերտը՝ 5-7 տոկոսը, օլիգարխիական ընտրանին է, միջին շերտը՝ 10-12 տոկոսը, բյուրոկրատներն են, բարձր աշխատավարձ ստացողները, հիմնական շերտը մենք ենք՝ գրողներ, գիտնականներ, դասախոսներ, ուսուցիչներ և այլն՝ 65 տոկոսը, ընդ որում՝ հասարակության 30 տոկոսից ավելին, պաշտոնական տվյալներով, աղքատության շեմից այն կողմն է: Այսինքն՝ դուք խոսում եք հերոսների մասին, մինչդեռ այսօր հակահերոսների ժամանակաշրջանն է եկել, մարդիկ չեն կարող դառնալ գրական արժեքների տիպարներ: Խնդիրն այն է, որ այդ արժեքները չկան, չկա արժեքների համակարգ: Այդ արժեքների համակարգը ինչպիսի տեսք կստանա, ոչ մեկը նախապես չի կարող կանխատեսել: Հետևաբար, արժեքային այս խճանկարը նաև հենց տալիս է խճանկարային գրականություն: Այսօրվա գրողը պետք է գնա նաև բոմժերի հետ ապրի, տեսնի կյանքի հատակը:
Պ. Դ. – Բայց, օրինակ, Արմեն Շեկոյանի վերջին տասնամյակում ստեղծած արձակը հենց ձեր ասածն է՝ և՛ բոմժերի մասին, և՛ տարբեր շերտերի մարդկանց, և՛ նույնիսկ իր գործընկեր – գրող Լևոն Ջավախյանի մասին, թե ինչպես լինելով գրող, դարձավ արծաթավաճառ և շարունակեց ստեղծագործել՝ ինքն իր վաստակած միջոցներով հրատարակելով իր գրքերը: Ես կարծում եմ, թե՛ այստեղ ներկա և թե՛ բացակա տարբեր սերնդի մեր գրողները, այնուամենայնիվ, ստեղծում են այն գրականությունն ու հերոսներին, որոնք կրում են որոշակի արժեքներ, բան ունեն ասելու ընթերցողին: Այո՛, կա նաև իրականության մեծ հեղաբեկումների առջև գրողի, գրական հերոսի որոշակի շփոթվածության երևույթը…
Ա. Ն. – Իհարկե, գրական հերոսները բերում են որոշակի արժեքներ, բայց ես համաձայն չեմ, որ արժեք ասվածը համաբանվի իդեալական հերոսների հետ:
Պ. Դ. – Խոսքը բոլոր դեպքերում ոչ թե իդեալական հերոսի, այլ իդեալներ կրող հերոսի մասին է:
Մ. Հ. – Շատ լավ, դնենք հերոսի հարցը, բայց հերոս ասելով ի՞նչ, ո՞ւմ հասկանանք: Բոմժը հերոս կարո՞ղ է դառնալ: Իհարկե կարող է: Կա՞ն հասարակության մեջ իդեալներ: Իհարկե կան՝ դրամապաշտությունը իդեալ չի՞…
Պ. Դ. – Խոսքը դրական արժեքների մասին է:
Մ. Հ. – Այդպիսի հակադրություն գոյություն չունի՝ դրական կամ բացասական: Գտեք մարդ, որ սուրբ է…
Պ. Դ. – Ըստ ձեզ, դրամապաշտությա՞ն իդեալով մենք պետք է սերունդներին դաստիարակենք:
Դ. Մ. – Ես կարծում եմ, մեր այսօրվա խնդիրը նախ և առաջ դիագնոստիկ է: Փորձենք հասկանալ, թե ինչ ներքին շարժումներ կան գրականության մեջ, որոնք, ըստ իս, պայմանավորվում են նաև սոցիալ-հասարակական, քաղաքական, պատմա-հոգեբանական կողմնորոշումներով: Քանի որ գեղարվեստական խոսքը միասնական է՝ լինի դա թատրոն, կինո թե գրականություն, ինչպես որ միասնական են հասարակական գործընթացները, Սուրեն Աբրահամյանի հիշատակած 60-ականները ձևակերպելու համար, այդ ժամանակի ընդհանրական բանաձևը գտնելու համար ես պիտի հիշեմ Ֆրունզե Դովլաթյանի մի կարևոր ֆիլմը՝ «Բարև, ես եմ»: Ուշադրություն դարձնենք, որ ֆիլմի հենց վերնագրում ընդգծված է եսը: Այսինքն՝ ինքն իրեն ճանաչող, ինքն իրեն գիտակցող, իր արժեքային համակարգը ունեցող մարդը իր ժամանակի մեջ: Եթե վերցնենք անցյալ տարվա գլխավոր մրցանակակիր ֆիլմը երիտասարդ ռեժիսորի, որն արդեն այս սերնդի խոսքն է, ապա այդ ֆիլմը կոչվում է «Այդ ես չեմ»: Այս երկու վերնագրերի մեջ կա ժամանակի բնութագիրը: Առաջինում՝ 60-70-ական թվականներին, եթե կուզեք, 20-րդ դարում ապրող հայի ինքնագիտակցության կայացումն էր: Մյուս վերնագրի մեջ այս նոր ժամանակում շփոթված, իր չափորոշիչները կորցրած, իր ինքնությունը ինչ-որ տեղ դրանից օտարված սահմանագծային վիճակի մեջ գտնվող հերոսն է: Եվ եթե էլի վերադառնանք 60-ական թվականները, ապա հաջորդ ֆիլմը կոչվում է «Մենք ենք, մեր սարերը»: Այստեղ նույնպես կա հստակ ազգային գիտակցություն: Ի վերջո, Հրանտ Մաթևոսյանի հովիվները այդ ֆիլմում մի ամբողջ ժողովրդական դիմանկար են ամփոփում: Պատահական չէ, որ այս վերջին տասնամյակում կամ քսանամյակում եսի ֆենոմենը հարցականի տակ է: Այդ իսկ պատճառով կարծում եմ, որ 60-80-ական թվականների մեր գրականությունը, ամբողջ մշակութային արվեստը կարելի է բնորոշել որպես կենտրոնաձիգ ժամանակների գրականություն, իսկ այս վերջին տարիները՝ առավելապես կենտրոնախույս: Սա ո՛չ վատ է, ո՛չ լավ: Մենք չպետք է դրական կամ բացասական գնահատականներ տանք, այլ պարզապես հասկանանք, որ գրականությունը, ամբողջ մշակույթը մտել է մի ժամանակ, երբ մի ամբողջ կյանք ավարտվել է, և նորը դեռ ձևավորման ընթացքի մեջ է, իր եսն ու մենքը դեռ չի գտել, և մենք գտնվում ենք այդ ինտերմեդիայի կենտրոնում, երբ աշխարհը վերաձևվում է, տեղի է ունենում սեփական եսի ու մենքի նոր իմաստավորում, սեփական տեղի նոր գիտակցություն՝ իր բոլոր, նաև հիվանդագին դրսևորումներով և անցյալի ու ներկայի միջև կապերի որոնումներով:
Մեր այսօրվա՝ վերջին տասնամյակի գրականության հերոսի մեջ նկատվել են երկու գծեր. մեկը՝ նպատակներից ազատված, պատրանքները կորցրած մարդն է, որն առկա է և՛ Գ. Խանջյանի գրականության մեջ, և՛ ժամանակակից սերնդի բանաստեղծական դրսևորումներում: Մյուսը՝ հիշողությունը պահպանելու ձգտում ունեցող մարդը: Օրինակ, Վահագն Գրիգորյանի գրականությունը: Եթե նկատում եք, Գ. Խանջյանի հերոսները ընդհանրապես չեն հիշում, նրանց համար կարևոր է այսօրն ու այստեղը, կարծես անկենսագրություն մարդիկ են: Իսկ Վ. Գրիգորյանի հերոսը անընդհատ պատմության, հիշողության գործընթացների մեջ է: Երկուսն էլ առկա են մեր իրականության մեջ: Եվ երկու դեպքում էլ գրողը ազնիվ է նայում իրականությանը: Մյուսը Լևոն Խեչոյանի գրականությունն է, որը իր վերջին վեպով գալիս-միանում է հիշողություն-անցյալ-ապագա կապի մեջ ազգի և մարդու մետաֆիզիկական ընկալման որոնումներին: Գուցե ես գիտակցաբար եմ սա վերածում սխեմայի, բայց այսպես եմ տեսնում այն հիմնական երեք (կամ երկուսուկես) ուղղությունները, որոնք բնորոշում են այսօրվա մեր գրականությունը և այդ գրականության մեջ ապրող մարդկանց: Կարծում եմ, որ այս ժամանակը դժվար թե իր միջից դուրս բերի դասական իմաստով այն գրական հերոսին, որն իդեալակիր է: Դրա պահն էլ կգա: Եվ կա մի ուրիշ բան էլ, որ դրսևորվեց 20-րդ դարում և առավելագույնս դրսևորվում է հիմա: Այն, որ մենք, ի վերջո, դասական գրականությունը հիշում ենք նախ և առաջ հերոսներով և հետո միայն հեղինակներով: 20-րդ դարում արդեն հեղինակն է դարձել իր գործի հերոսը: Հիշենք Կաֆկային, Պրուստին, Հեմինգուեյին… Մեր իրականության մեջ առավելագույնս դա երևաց Հր.Մաթևոսյանի գրականության մեջ:
Արմեն ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ – Ես շատ ուշադիր լսում էի բոլորին և նախ ուզում եմ արձագանքել հերոսի եսի հետ կապված խնդրին: Այսօրվա հերոսը և երեկվա հերոսը նույնն է, ես եմ: Եսի ընկալումը և եսի զգացողությունը, որ անցյալ շրջանի եվրոպական գրականության մեջ դարձավ, այսպես կոչված, աբսուրդ մարդը, չի փոխվել, ի վերջո, դա նույն եսն է, որ անընդհատ որոնումների և փնտրտուքների մեջ է: Ինչպես միշտ, մենք ուշացումով ենք արձագանքում աշխարհի արժեքներին, և պետք է ասեմ, որ 90-ականներից անընդհատ փնտրտուքների մեջ գտնվող եսը դարձավ այսօրվա մեր գրականության մեջ գերակշռող տիպ:
Ա. Ն. – Հիմա այլևս չպիտի գործածենք տիպ բառը…
Ա. Ա. – Չգործածենք, բայց դա էական չէ: Եսի անընդհատ որոնումները հատկապես ցայտուն են բանաստեղծության մեջ: Ինքնակենսագրությանն են դիմում, որպեսզի եսը գտնեն Հովհ. Գրիգորյանը, Ղ.Սիրունյանը, Ա. Մարտիրոսյանը, Ա. Հարությունյանը: Արձակում՝ Վ. Գրիգորյանի, Լ. Խեչոյանի, Գ. Խանջյանի, Ա. Հովհաննիսյանի և ուրիշների գրականության մեջ ևս դա նկատելի է. նրանք ամբողջովին եսից են գալիս: Բայց կարևորն այն է, որ գրողի առաջադրած խնդիրը որքան փոքրանում է, հերոսն էլ իր հետ փոքրանում է: Իսկ երբ գրողը կարողանում է մեծ խնդիր դնել, հերոսն էլ իր հետ մեծանում է:
Ա. Ն. – Այն, ինչ հիշատակվում է եսի հետ կապված, ոչ թե եսի ձևակերպված ընդհանրացման նշան է, այլ հասարակության, ընթերցողի վստահությունը չկորցնելու նշան: Սրանք, իմ կարծիքով, տարբեր բաներ են, որովհետև պոեզիայում կամ արձակում գրողի անհատականությունը, իր անունը շեշտելը տաղանդի արտահայտություն է: Սրանով գրականության նյութն է ինչ-որ տեղ փոխվում, այսօր մենք գործ ունենք ուրիշ գրականության հետ, ուզենք դա, թե չուզենք: Եվ հետևությունները, որ պետք է անենք այս խնդիրների շուրջ, պետք է թելադրված լինեն փոխված գրականության ըմբռնումից:
Ա. Ա. – Բայց այստեղ խոսքը քնարական եսի մասին չէ:
Ս. Ա. – Իրական, ինքն իրեն համապատասխանող եսի մասին է խոսքը: Եսը ինքն իրեն համապատասխանելու, իր պատմությանը համապատասխանելու խնդիր ունի:
Ա. Ն. – Այսօր գրողի մեջ ավելի շատ նստած է ընթերցողին բավարարելու ներքին ձգտումը. սա գրականության տեսակը փոխել է:
Պ. Դ. – Բայց այդ դեպքում ինչ է ստացվում. մի կողմից՝ գրողը կամ հերոսը հիմնականում շփոթված են բարդ իրականության մեջ, մյուս կողմից՝ գրողներն ուզում են, որ ընթերցողն ավելի շատ զբաղվի իրենցով, իրենց կարդա: Իսկ ի՞նչ են տալու այդ ընթերցողին…
Արևշատ ԱՎԱԳՅԱՆ – Ինձ թվում է՝ մենք շփոթում ենք երկու բան՝ գրողի արածը և նրանց պահանջածը, որոնք ոչ թե ընթերցողներ են, այլ այսօրվա աշխարհի գաղափարախոսները: Այսօրվա աշխարհը զգալիորեն տարբերվում է այն աշխարհից, որ մեզ ծանոթ է պատմությունից, մշակութաբանությունից, գրականագիտությունից և մնացած գիտություններից, որովհետև այսօր փողի իշխանությունը հակամարդկային է և պահանջում է հակամշակույթ: Պատահական չէ, որ գրվում ու եթեր են գնում անտիպոեզիաները, անտիգրականությունը, անտիհաղորդումները: Բայց դա չի նշանակում, որ ընթերցողները սիրում են այդ գրականությունը, այդ արվեստը: Ճիշտ հակառակը: Ընթերցողները չեն սիրում, և լուրջ գրողը, իսկական արվեստագետը չի նայում, թե իրեն ինչ են պարտադրում, որ գրի, նկարի կամ քանդակի: Ես կարծում եմ, մենք այսօր ունենք բարձրագույն պոեզիա, որն անտեսվում է, և որից վախենում են այսօրվա գաղափարախոսները: Մի ժամանակ մենք ասում էինք քնարական հերոս, 60-ական թվականներին ստեղծում էինք այդ հերոսին, որը բերում էր ազատության, արդարության, ճշմարտության գաղափարներ: Այդ հերոսը այսօր էլ կա՝ իր ազգային, հասարակական, նույնիսկ տիեզերական չափումներ ընդգրկող նկարագրով, պարզապես պետք է կարողանալ տեսնել ու գնահատել: Ընթերցողն ինքը չի կարող գնահատել, դա պիտի անի տեսական միտքը:
Պ. Դ. – Ես կարծում եմ, մեր գրականության մեջ, թեև փոքրաթիվ, բայց կան այն հերոսները, որոնց վրա հենվելով ընթերցողները պետք է «մարսեն» այսօրվա բարդ իրականությունը և առաջ գնան: Ինձ թվում է, օրինակ, Ալիս Հովհաննիսյանի «Ճյուղեր, տերևներ» վեպը այդպիսի հարցերից մեկի պատասխանը տվող գործերից է:
Ալիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ – Նախ ես պիտի գոհունակությունս հայտնեմ այսօրվա մեր հավաքից, քանի որ, իրոք, շատ լուրջ, պրոֆեսիոնալ խոսակցություն է ստացվում: Ինչ վերաբերում է գրականությանն ու հերոսին, ապա կարծում եմ, որ գրելիս գրողը երբեք չի մտածում, թե իր հերոսը ինչպիսին պետք է լինի: Եթե մտածի, դա կնշանակի, որ, իրոք, գնում է գեղեցիկ ստի ստեղծման ճանապարհով: Գրականությունը, ընդհանրապես արվեստը հենց նրա համար է, որ կյանքը ավելի լավը դարձնի: Եվ ամեն մի մարդո՛ւ կոչումն է դա, որ թեկուզ մի փոքրիկ չափով ավելի գեղեցկացնի այս աշխարհը: Իսկ ինչ վերաբերում է գրողին, նկարչին, արվեստագետին, դա ի սկզբանե այդպես է եղել: Այո՛, հերոսը իրականությունից պիտի գա, նա կույր չի, այլմոլորակային չի, ապրում է այս միջավայրում և, բնականաբար, շատ լավ պատկերացում պետք է ունենա, թե ինքը որտեղ է գտնվում: Դա պարզելուց հետո, արդեն պիտի փորձի հասկանալ, թե ինչի է կոչված, ինչ պիտի անի, որ ավելի լուսավոր մի ճանապարհ բացի մարդու համար:
Լևոն ՄՈՒԹԱՖՅԱՆ – Նախ ես ուզում եմ անդրադառնալ հարգելի սոցիոլոգի կողմից այստեղ արդեն հիշատակված հակահերոսի կամ հակահերոսականության խնդրին: Փոխվում են ժամանակները, փոխվում են արժեքային համակարգերը, գրականության թիրախ է փոխվում: Հետևաբար, որևէ տարօրինակ բան չկա, երբ հակահերոսը դառնում է հերոս: Հակահերոսը այս կամ այն սոցիալական միջավայրի էական խնդիրների կրողն է: Ինչպիսին սոցիալական դեկորացիան է, ինչպիսին միջավայրն է, այնպիսին էլ հերոսի տեսակն է: Եվ շատ հաճախ, այո՛, մեր կողմից ընդունված սովետական գաղափարաբանության հակահերոսը դառնում է հերոս: Դրա լավագույն օրինակը թատերգության մեջ Պերճ Զեյթունցյանի «Անավարտ մենախոսությունն» է: «Ավերված քաղաքի առասպելը» պիեսում Արշակավանը կառուցելու համար Արշակն ասում է՝ ինչ ճանապարհով ուզում է լինի, պետք է կառուցենք, երկիրը կառուցենք: Ահա այդ հակաթեզի խնդիրը, որը վերածվում է թեզի: Այստեղ խոսվեց բոմժերի մասին, ես դա չեմ ընկալում իբրև բոմժ, այլ որպես սոցիալական միջավայրի, սոցիալական փիլիսոփայության խճողումների մեջ հայտնված մարդ, որը գալիս է իր եսի որոնմանը: Գ. Խանջյանի գրականության մեջ լուծվեց այս կարևորագույն հարցը՝ ինչո՞ւ այս բոմժը, ինչո՞ւ սոցիալական կռվանները կորցրած մարդը: Որովհետև առաջին հերթին նա գտնում է իր ազատությունը: Ուրեմն, այսօրվա մեր հերոսի կարևորագույն ձեռքբերումներից մեկը իր եսի, իր գոյի, իր ինքնության հաստատման խնդիրն է, որ որոշակիորեն լուծվեց մեր թատերգության մեջ: Որքան էլ մեր գրականագիտության, թատերագիտության մեջ անդրադարձ չի կատարվել, և մենք ավելի շատ գնացել ենք դեպի անտիդրաման կամ աբսուդի դրաման՝ կարծելով, թե մեր թատերգության այսօրվա նկարագիրը գալիս է այդտեղից, բայց ճիշտ հակառակն է՝ գալիս է հենց զայրացած երիտասարդներից: Որովհետև անընդհատ պատեպատ զարնվող, անընդհատ ինքնության ուղիները փնտրող մարդու պրոբլեմը դարձավ կարևորագույնը մեր դրամատուրգիայի մեջ: Ահա սա ձևավորեց հերոսների եռարժեքությունը՝ սոցիալական, հոգեբանական, բարոյական-փիլիսոփայական, ինչը ես համարում եմ կարևորագույն ձեռքբերում: Ովքե՞ր են այսօր մեր դրամայի հերոսները՝ այո՛, կյանքի հատակն ընկած մարդիկ, որոնց համար այդ հատակը և՛ ազատություն է, և՛ բանտ: Երկրորդը՝ մտավորականն է, որն այսօր կորցրել է իր սոցիալական, բարոյական կռվանները, հենարանները. օրինակ, Դավիթ Մուրադյանի՝ դաշնամուրի մասին պիեսը: Փոխվում է սոցիալական դեկորացիան, բայց մենք դեռ չենք կարողացել գտնել հերոսի նոր մոդելը, աստիճանաբար մոտենում ենք դրան:
Գրականության ազդակը, շարժիչ ուժը ձևավորված հասարակությունն է: Այսօր չկա այդ ձևավորված հասարակությունը: Հետևապես, ինչպիսին դեգրադացված հասարակությունն է, այդպիսին էլ հերոսներն են: Բայց, ի վերջո, նրանք դառնում են իդեալ կրող հերոսներ: Ինչո՞ւ. որովհետև բոլորը մեկ նպատակ ունեն՝ կռվելու այս ամենի դեմ, ուզում են գալ մեկ ճշմարտության հաստատմանը:
Պ. Դ. – Այդ նույն երևույթի մեկ այլ կողմը չէ՞, երբ գրողներն այսօրվա հերոսի ինքնության հաստատման ճանապարհին գնում են դեպի անցյալ, դեպի առասպելներ ու միֆեր:
Լ. Մ. – Իհարկե: Բայց ես քանի որ անդրադարձա ավելի դրամատուրգիային, չխոսեցի այդ հարցերի շուրջ, որոնք, անշուշտ, կան գեղարվեստական արձակում: Այնուամենայնիվ, ուզում եմ մի դիտարկում էլ անել: Ես փոքր-ինչ համաձայն չեմ Արևշատ Ավագյանի հարցադրմանը՝ անտիգրականության ձևակերպման վերաբերյալ: Այսօր չկա անտիգրականություն: Այսօր կա անտիկյանք, անտիիրականություն, և գրականության մեջ կա այդ անտիիրականության գրական կերպարը, տեսակը:
Թադևոս Տոնոյան – Ինձ թվում է՝ գրականության մեջ և արվեստում վաղուց սկսված տեղաշարժը դեպի անհատը, դեպի եսը, մի հետևանքի է բերում, ըստ որի՝ որքան գրականությունը մոտենում է եսին, այնքան ախտաբանական է դառնում: Որովհետև եթե դու ստեղծում ես գրականություն քո մասին, դա կարող է շատ լավը լինել, բայց արդյո՞ք այդ գրականությունը կծառայի այն բանին, որ հասարակություն կոչվածը ավելի լավը դառնա: Ես կարծում եմ, գրողների հերոսները նման են իրենց, այսինքն՝ գրողը ում մասին որ գրում է, ինքը հենց դա է: Դ. Մուրադյանը շատ լավ հիշատակեց որոշ ֆիլմեր, ես ուզում եմ «Մենք ենք, մեր սարերից» հետո հիշել նաև «Տերը»: Նախ, իմ խորին համոզմամբ, մեր վերջին հերոսը հենց Ռոստոմն է եղել, դրանից հետո մենք չգիտենք, թե հերոսը ով է, ինչպիսին պետք է լինի: Եզրակացությունն այն է, որ այսօր մեր գրականությունը, հիմնականում արձակը, խարխափում է հերոսի որոնումներում: Որովհետև անընդհատ պտտվում ու ինքը իր մասին է գրում: Այդպիսի գրականություն կարող է լինել, բայց դրանով չի կարող ստեղծվել այն հերոսը, ով ծառայելու է մեր երկրի, մեր հայրենիքի ապագային: Իմ համոզմամբ, մեր պոեզիան իր համար այդ խնդիրը վաղուց լուծել է՝ մեծարենցյան անանձնականությամբ, այսինքն՝ գրականության սլաքն ուղղելով դեպի անանձնականությունը:
Ա. Հ. – Եսի խնդիրը փոքր-ինչ այլ է: Օրինակ, Լևոն Խեչոյանի եսը երբեմն այնքան ինքնաբացահայտումներ է ունենում, որ նույնիսկ սոսկում ես այդ եսից:
Ս. Ա. – Բանավեճը եսի խնդրի շուրջ, ես կարծում եմ, ծագում է հարցադրման նեղացումից, որովհետև այնպես չի, որ մեր գրականությունը դնում է եսի խնդիր. իհարկե, կենսաբանական եսի խնդիրը կա, և պատմական եսի խնդիրը կա, և անձի ազատության ներքին պրոբլեմը, որը դուրս է գալիս անձի կենսաբանական շրջանակներից: Բանավեճը գալիս է հենց այս հերոսի օտարման վիճակը ժխտելու, բանավեճի միջոցով այն զարգացման տանելու նպատակին:
Վառլեն ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ – Ընդհանրապես, հնագույն ժամանակներից՝ ժայռապատկերներից սկսած, եղել է հերոսի երկու տեսակ՝ դրական և բացասական: Այսինքն՝ դրանք հակադրվում էին:
Թ. Տ. – Բայց ժամանակները գնալով բարդացել են:
Վ. Ա. – Հասկանալի է: Ժամանակները բարդանում են, որովհետև բարդացնում ենք: Եթե մենք տուրք չենք տալիս ժամանակի բարդացումներին, կարող ենք ինչ-որ շտկումներ անել: Այն, ինչ այսօր կա գրականության, թատրոնի մեջ, ամբողջը մեր կյանքի արտացոլումն է: Եթե չլինի սովետական տարիների նման գաղափարախոսական կեղծ նոտան, ամեն ինչ տեղը կընկնի: Երբ մենք գրում ենք Արշակ 2-րդի ժամանակի մասին, այդ ժամանակից դուրս ընթերցողը համոզվում է, իսկ երբ գրում ենք մեր ժամանակի մասին, անհասկանալի է դառնում: Սա էլ մեր պատմությունն է, մեր ժամանակն է, չէ՞, որ պիտի հասկանանք: Բայց եթե մի սերունդ է եկել, որ իր ժամանակը չի ճանաչում, դա մեր մեղքը չի. նա իր սոցիալական խնդիրները չի լուծել, ժամանակի պրոբլեմները չի ճանաչում:
Ասածս այն է, որ ցանկացած ժամանակի հերոսի մեջ միշտ էլ կան դրականն ու բացասականը: Խնդիրը այդ երկու ծայրերը գտնելն ու պատկերելն է:
Ար. ԱՎԱԳՅԱՆ – Երբ մենք փորձում ենք այսօրվա հերոսի նախատիպը գտնել անցյալ պատմության մեջ, նրա միջոցով սրբագրել այսօրվա խնդիրները, ապա նա տեղափոխվում է ներկայի մեջ և մտահոգվում ապագայի մասին: Ընդհանրապես, գրականության հերոսները լինում են անցյալում, ներկայում և ապագայի համար:
Գոհար ԳԱԼՍՏՅԱՆ – Մեր ժամանակի մասին խոսելիս մի այսպիսի ձևակերպում եմ ուզում անել՝ գետանցի պահին մենք ձիերին արձակեցինք: Բնականաբար, յուրաքանչյուր անհատ ինքը իր ձևով փորձեց հաղթահարել իր առջև կանգնած սոցիալական իրականության տարատեսակ խնդիրները: Այո՛, պատրանքներից զերծ ժամանակներ եղան, բայց պատրանքներից ազատվելու պարագան ձևակերպվեց պատրանքաթափ և ափսոսանքով: Թվում է, թե այսօր հերոսի ժամանակներ չեն, բայց հերոսացման ժամանակներ են: Որովհետև սոցիալական խառնակ վիճակում մարդը շատ դժվարությամբ է գլուխ հանում իր առջև անվերջորեն ծառայող խնդիրներից: Եվ յուրաքանչյուր ստեղծագործող, ուզի թե չուզի, իր եսի պարագան անպայման դրսևորում է իր գրականության մեջ: Ես կարծում եմ, յուրաքանչյուր բանաստեղծ իր պոեզիայում և՛ ինքն է, և՛ ինքը չէ՝ այնքանով, որ շատ անգամ իրեն դնում է իր հերոսների մաշկի տակ:
Պ. Դ. – Ամփոփելով ամբողջ ասվածը, կարծում եմ, հիմնականում եղավ շահագրգիռ խոսակցություն գրականության և իրականության հերոսի շուրջ, որը կարող է հետագա շարունակություն ունենալ ՀԳՄ պլենումում, «Գրական թերթի» էջերում կամ այլ ձևաչափերով: Բոլորս էլ, թերևս, համաձայն ենք, որ խոսքը ոչ թե իդեալական հերոսի, այլ որոշակի իդեալներ ունեցող, իր մեջ ազգային, քաղաքացիական, անհատական-ներաշխարհային ու նաև անանձնական -համամարդկային արժեքներ կրող հերոսի մասին է: Այսօր մենք ունենք տարբեր սերունդների ջանքերով ստեղծվող հետաքրքիր և բազմազան գրականություն, որում ապրող հերոսները ներկայացնում են ժամանակակից մարդու կյանքի ընթացքի մի դրսևորում, մի ճանապարհ, մի հնարավորություն: Յուրաքանչյուր գրող իր եսի տեսանկյունից բերում է մի արժեք, որը պետք է քննարկենք, գնահատենք, նաև քարոզենք ու տարածենք՝ մամուլով, հեռուստատեսությամբ, էլեկտրոնային այլ միջոցներով, և, ի վերջո, դարձնենք ժողովրդի, հասարակության սեփականությունը: Այդ դեպքում արդեն այդ հերոսները իրենց բերած արժեքային համակարգով ձեռք կբերեն նաև հանրության գիտակցության, նկարագրի ու վարքի վրա ներգործելու ուժ և հնարավորություն:
