Նիկոլայ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ – Ո՞րն է Ձեր պոեզիայի էությունը, ինչո՞վ է այն էականորեն առանձնանում:
Թադևոս ՏՈՆՈՅԱՆ – Իմ բանաստեղծության գլխավոր յուրահատկությունը նրա «աշխարհագրությունն» է, «Երկնքից առաջ» ժողովածուին նախորդել էր «Երկրից հետո» բանաստեղծությունների գիրքը: Երկուսի «աշխարհագրությունն» էլ երկրի և երկնքի միջև է, առաջինը՝ մի փոքր ավելի մոտ երկրին, երկրորդը՝ մի քիչ ավելի մոտ երկնքին: Երկրից երկինք ճամփան, ի վերջո, բոլորն են անցնելու, և Աստծո հետ խոսում են բոլոր իսկական բանաստեղծները, մեր բանաստեղծությունում էլ Աստծո հետ խոսքը գլխավոր տեղերից մեկն է զբաղեցնում (Նարեկացի, Մեծարենց, Թումանյան…), սակայն կարծում եմ, որ, այդուհանդերձ, իմ բանաստեղծությունը այդ առումով չտարբերվելով մեր դասական գրից` փորձում է ոչ միայն խոսել Աստծո հետ, այլև կոնկրետ, իրական ճանապարհ կառուցել դեպի Նա, դեպի Երկինք: Իմ բանաստեղծության նորությունը երկրից երկինք ընկած ճանապարհը մարդուն իրական ու տեսանելի դարձնելն է:
Մի օր ինձ բռնեցի այն փաստի վրա, որ կարծես թե իմ ամբողջ կյանքում ոչ թե ապրում եմ, այլ պատրաստվում եմ ապրելու: Հետո նկատեցի, որ այս կյանքում լավ ապրելու հույսը շատերին է ապրեցնում: Բայց մենք պետք է ապրենք նաև ԱՊՐԵԼՈՒ պատրաստվելով: Դրա համար ԱՊՐԵԼ է պետք նաև այստեղ: Ինձ դա այնքան էլ չի հաջողվում, միայն, թերևս, գրելիս…
Ն. Շ. – 2012-ին Ձեր «Երկնքից առաջ» գիրքը ներկայացված էր պետական մրցանակի և այն հինգ լավագույնների մեջ էր, որոնցից վերջնական ընտրություն պետք է կատարեր հանձնաժողովը: Դուք մրցանակ չստացաք, նաև չբողոքեցիք…
Թ. Տ. – Ինձ, ճիշտն ասած, բավարարում էր հինգ լավագույնների մեջ լինելը (ինչն ավելի հավատընծա է), քան թե լավագույնը (ինչը միշտ կասկած է հարուցում, որովհետև գրականության մեջ լավագույն չի լինում):
Ն. Շ. – Այդ դեպքում ո՞րն է պոեզիայի (ընդհանրապես գրականության)՝ որպես հոգևոր, մշակութային պահանջմունքի, Ձեր ըմբռնումը: Որո՞նք են պոետի և պոեզիայի Ձեր չափորոշիչները:
Թ. Տ. – Հիմա սիրում են ասել՝ պոեզիան այն է, ինչը պոեզիա չէ: Ես սա հասկանում եմ, բայց ինձ համար նախ պոեզիան այն է, ինչը պոեզիա է: Իհա՛րկե, պոեզիան չես սահմանի: Չափանիշը կամ չափորոշիչը այն է, որ ինչպիսին դու ես, այնպիսին էլ գիրդ լինի, թե չէ՝ մի ձեռքով «բանաստեղծություն» են գրում, մյուսով…
Ն. Շ. – Մերօրյա հասարակությունը, եթե կարելի է այսպես ասել, ի՞նչ հերոսի, ի՞նչ առաջամարտիկի, ի՞նչ քաղաքացու «կարիք» ունի:
Թ. Տ. – Ընդհանրապես, չեմ սիրում այն ժամանակները, երբ հերոսի կարիք կա, ինձ համար խնդիր է քաղաքացու ստեղծումը, այսօր խնդիր է հենց հերոսներին պաշտպանելը: Ինչքա՜ն անպաշտպան են մեր Արցախյան ազատամարտի հերոսներից շատերը, նրանց ընտանիքները: Զոհված տղերքի ընտանիքները, եթե մենք մեզ հարգում ենք, որևէ խնդիր չպետք է ունենան:
Ն. Շ. – Ձեր կյանքի մի մեծ մասը նվիրել եք «Աղբյուրին», որն այսօր 90 տարեկան է: Տարիների հեռվից ինչքա՞ն է փոխվել ամսագիրը, և ինչքա՞ն՝ դուք…
Թ. Տ. – Արդեն գրեթե երեսուն տարի աշխատում եմ «Աղբյուրում», որ նախկին «Պիոներն» է: «Աղբյուրում» բոլորն ինձ պես «հնաբնակներ» են, մենք անկեղծորեն մտածում ենք «ժառանգներ» գտնելու մասին, ուզում ենք, որ գան երեխաների համար աշխատել սիրող երիտասարդներ, բայց, ցավոք, առայժմ կարծես թե դա քիչ է հնարավոր: Պատճառը, թերևս, այն է, որ աշխատավարձերը, մեղմ ասած, ցածր են, ոչ մի երիտասարդ նման աշխատավարձով չի ուզենա աշխատել: Ամսագիրն, իհարկե, փոխվել է, գլխավոր փոփոխությունն այն է, որ եթե նախկինում ավելի շատ էջեր հատկացվում էին գրողներին, երեխաների համար գրված ստեղծագործություններին, այժմ ծավալի գերակշիռ մասը տրամադրվում է հենց երեխաներին և նրանց ստեղծագործություններին:
Ն. Շ. – Ովքե՞ր են եղել «Աղբյուրի» ակունքներում, ովքե՞ր են աճել, բարձրացել «Աղբյուրի» արահետներով:
Թ. Տ. – Ակունքներում Եղիշե Չարենցն է, Ստեփան Զորյանը, իր առաջին քայլերն «Աղբյուրում» է արել Վիկտոր Համբարձումյանը, մեր ամսագրին իրենց ստեղծագործություններով պատվել են Ավետիք Իսահակյանը, Հովհաննես Շիրազը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Անահիտ Սահինյանը, Վախթանգ Անանյանը, Վազգեն Տալյանը, Հայրապետ Հայրապետյանը, Մկրտիչ Կորյունը, Մինասը, Սուրեն Ստեփանյանը, Վահագն Դավթյանը, Գևորգ Էմինը, Հրանտ Մաթևոսյանը, Գրիգոր Խանջյանը, Պերճ Զեյթունցյանը, Լևոն Հախվերդյանը, Հայկ Խաչատրյանը, Ռաֆայել Իշխանյանը, Հայկազ Պողոսյանը, Վալտեր Արամյանը, Կալենցները, Ֆելիքս Գուլանյանը, Հակոբ Հակոբյանը, թող ներվի, եթե ինչ-որ մեկին մոռացա…
Ն. Շ. – Իսկ Ձեր ակունքնե՞րը…
Թ. Տ. – Իմ ակունքները Մշո դաշտում են. ես ծնվել, մեծացել եմ Երևանում, բայց այդպես էլ ինձ երևանցի չեմ զգում: Ես ինձ մշեցի եմ համարում, բայց սկզբունքորեն դեմ եմ այն մտածողությանը, երբ «Էրգի՜ր… էրգի՜ր» ասելով՝ մոռանում են այս հողը, որի վրա կանգնած ենք: Մեր այսօրվա պետության քաղաքականության մի կարևոր թևը ուղղված է դեպի կորուսյալ հայրենիքը, Եղեռնի միջազգային ճանաչման խնդիրը, բայց շատ կուզեի, որ կրկնակի ուժով քաղաքականության մյուս թևը աշխատեր փրկված մեր այս մի կտոր քարուհողը որպես հայրենիք զգալու և ծաղկեցնելու համար: Մեկ-մեկ ինձ թվում է, թե իշխանությունների համար սա միայն պետություն է, ու հայրենիք է միայն հասարակ մարդկանց համար, ում երեխաները սահմանին են: Մեր մտավորականության խնդիրը և իշխանությունների պետական քաղաքականությունը պետք է լինի պետականությունն ու հայրենիքը մոտեցնելը, հայրենիքն ու պետությունը համատեղելը, դրանք միասին ընկալելու համար ատաղձ ստեղծելը:
Ն. Շ. – Ձեր ո՞ր գործերը (հոդվածներ, շարքեր), ո՞ր հրապարակումներն եք հատկապես կարևորում, ինչու՞…
Թ. Տ. – Բանաստեղծություններիս ժողովածուները, հատկապես «Երկրից հետո»-ն, «Մայրերու հրեշտակները», «Երկնքից առաջ»-ը, ուսումնասիրություններից՝ «Կորյունի տեքստը և հայ գրի առեղծվածը», քանի որ և՛ ասելիքի, և՛ մեթոդաբանական առումով, կարծում եմ, նորություն է, կարևորում եմ նաև տեքստի և հայերենի լեզվամտածողական համակարգի վերաբերյալ հոդվածներս:
Ն. Շ. -Գրող և հասարակություն. գրական ասպարեզի վերափոխման-վերարժեքավորման համար ի՞նչ նախադրյալներ, նախապայմաններ եք տեսնում: Գրողը կարո՞ղ է մասնակցել մեր հասարակության ձևավորմանը, ժողովրդավարության հաստատմանը:
Թ. Տ. – Գրականությանը, մշակույթին ընդհանրապես պետական մոտեցում, հովանավորություն է պետք: Պետությունը գրական մամուլին, գրականությանը, նկարչությանը, երաժշտությանը պետք է տա և, ներեցեք, երբեք չպահանջի, որովհետև պահանջելու դեպքում էլ ոչինչ չի փոխվի, կփոխվի տալու դեպքում. եթե լինի լավ գրականություն, նկարչություն, երաժշտություն, դրանք իրենց ավելի լավ կզգան, եթե տվյալ պահին չլինեն, միևնույն է, կընթանա պրոցեսը. սա ևս անչափ կարևոր է: Ասպարեզը վերափոխելը ես չեմ հասկանում, բայց վերարժևորելու հրամայական կա: Կարծում եմ՝ մինչև օրս էլ դեռևս ճիշտ գնահատականներ չեն տրվել մեր պատմության շատ կարևոր հարցերի, դեմքերի, շատ գրական երկեր նորից ընթերցվելու, նոր կերպ, նոր դիտակետից ընթերցվելու կարիք ունեն: Իմ համոզմամբ՝ այսօր գրականությունը (և՛ դասական, և՛ արդի) մշակութաբանական համատեքստում և ենթատեքստում ընթերցելու հրամայական կա, որպեսզի ամեն օրագիր-օրատետր տպագրող իրեն գրող չկարծի և իրեն հատուկ, ինչպես սովորաբար նման անձնավորություններին բնորոշ է, մարտնչող «քաղաքացիական» ակտիվությամբ բաղեղի նման չփաթաթվի իրական գրականությանն ու չխեղդի իսկական գրողին՝ հանրության երեսին թռչելով, երեսից կախվելով, խաղալով գրողի, մտավորականի անվան հետ: Գրողը ակտիվ հասարակական, քաղաքացիական դիրքորոշում պետք է ունենա նախ իր գրականության մեջ, և նրան քարկոծել, թե ինչու միտինգի չի մասնակցում, ճիշտ չէ: Նա, որպես քաղաքացի, փողոց դուրս գալ կարող է, բայց, որպես գրող, ավելի կարևոր է, որ մնա տանը:
Գրական ասպարեզում դեռևս իշխում են օտար գրականություններին կապկելու գործընթացները: Պոեզիայում դեռևս Բարաբբային ենք ընտրում, Քրիստոսին պաշտում ենք խաչվելուց հետո միայն: Եթե հեռուստատեսությանը պետք է մի որևէ ժամանակակից բանաստեղծի խոսք լսել, «աշխարհագրությունը» երկու կինարմատից այն կողմ չի անցնում. այսօր տեսնում ենք, չէ՞, բոլոր հեռուստահաղորդումներին հյուր են նույն անձինք, ովքեր, երևի, լրագրող կամ առավելապես հրապարակախոս պետք է լինեին: Ժողովուրդն էլ նայում, ասում է՝ սա՞ է բանաստեղծը: Նրանք ժողովրդավարության անվան տակ օգնում են «միջազգային», անհայրենիք գաղափարներ տարածելուն, իսկ ես կարծում եմ, որ նման ժողովրդավարությունը մեզ պետք չէ, մեզ պետք է ուժեղ պետականություն, բանակ, գիտություն և մշակութային ինքնաճանաչում, կրկնում եմ, մշակութային ինքնաճանաչում. վերջինս մեզ կօգնի ապրել՝ ինքներս մեզ հարազատ մնալով: Ժողովրդականությունը մասսայի իշխանության գաղափարն է, բայց չէ՞ որ այդ մասսայի մեջ խելոքներն ու իմաստունները թվով ավելի քիչ են, հազարից մեկը, երկուսն են, իսկ երկրի ճանապարհը որոշում են այդ հազարները: Ես կարծում եմ՝ ամեն մարդ քվեարկելու իրավունք չպետք է ունենա: Եթե մարդն ուզում է քվեի իրավունք ձեռք բերել, ասենք, պետք է գոնե բարձրագույն կրթություն ունենա, կամ ցենզը կարելի է ավելի խստացնել: Թե չէ դոկտորը մեկ քվե ունի, և մեկ քվե ունի մի կիսահարբեցող, որ ութերորդ դասարանը հազիվ է ավարտել: Դեմոկրատիան կամ ժողովրդավարությունը այս դեպքում, փաստորեն, միջոց ու զենք է, որ մասսայի վրա իշխող մեկը կարողանա իշխել երկրի վրա:
Ն. Շ. – Ձեր կարծիքով, ի՞նչը կարող է Հայաստանի համար դառնալ (լինել) ազգային գաղափար: Կա՞ իդեալ, որին անվերապահորեն հավատում եք:
Թ. Տ. – Հայերեն խոսքը չկեղծելը, հայոց լեզվով միայն ճշմարտություն ասելը, այսինքն՝ մեր մտածողությունն ու հոգեբանությունը չփչացնելը: Եվ գիտությունը: Հայաստանը մեկ օրում կարթնանա, եթե բոլորս սկսենք միայն ճիշտ խոսել, չկեղծել: Ոչ թե գեղեցիկ խոսել, այլ՝ ճիշտ. մեզ անընդհատ խաբում են գեղեցիկ խոսքերով: Մենք մտածում ենք լեզուն գեղեցիկ պահելու, բայց չենք մտածում լեզուն կեղծիքից հեռու պահելու մասին: Թող հասարակ հայերը, մեր պետական այրերը, բարձր պաշտոններ զբաղեցնողները չկեղծեն մեր լեզուն, և Հայաստանը կծաղկի. պարզ միջոցներ, հսկա ներդրումներ չպահանջող ուղի եմ ցույց տալիս…
Հայաստանն այս վիճակից հանել կարող են հայերենն ու գիտությունը: Ես հավատում եմ դրան, ինչքան էլ ինձ հուսահատեցնեն Հայաստանից հեռացողները: Թեև… իմ համոզմամբ՝ հայերը ապրում են Հայաստանում, ով Հայաստանում չէ, նա հայ չէ. իսկական հայը միշտ Հայաստանում է, նա ուր էլ լինի, միշտ Հայաստանում է…
Հարցազրույցը վարեց
Նիկոլայ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆԸ
