ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ՕՐԵՐԸ

Տպագրվել է 21 մարտի 2008 թ., Գրական թերթ

Թումանյանի ողջ կյանքը ընթացել է պատմական, հասարակական¬քաղաքական չափազանց լարված, անհանգիստ, թեժ իրադարձություններով հագեցած ժամանակահատվածում:
Երեսուն տարին չբոլորած, արդեն ալեհեր, վաղաժամ ծերացած մարդու տեսք ուներ: Դարաշրջանը ողջակիզվում էր վիթխարի խարույկի նման, օրհասական, ճակատագրական իրադարձությունները սրընթաց հետևում էին մեկը մյուսին: Թումանյանին վիճակված զրկանքներն ու տառապանքները լիուլի կբավականացնեին բազում մարդկային կյանքերի: Առաջին ռուսական հեղափոխությունը Արևելյան Հայաստանում դրսևորվեց հայ¬թաթարական ազգամիջյան բախումների տեսքով: Կովկասի թաթարները, որոնց ավելի ուշ կանվանեն թուրք¬ազերիներ, հայկական ջարդեր ձեռնարկեցին Բաքվում, Գանձակում, Շուշիում, Ղազախում… Ազգամիջյան պատերազմի բոցը շարունակում էր տարածվել, նորանոր տարածքներ էր նվաճում և հասավ Լոռի, Թիֆլիս… Տարակուսած, շփոթված ժողովըրդին առաջնորդ էր հարկավոր, նահապետ, իմաստուն ղեկավար: Եվ այդ կարեվորագույն առաքելության ծանր բեռը իր փխրուն ուսերի վրա վերցրեց երեսունվեցամյա Հովհաննես Թումանյանը: Արդեն իսկ այն ժամանակ նա լուրջ խնդիրներ ուներ՝ կապված առողջության հետ: Նրա թոքերը թույլ էին. բավական հաճախ էր հիվանդանում, բարձր ջերմությունը, տենդը հաճախ էին նրան օրերով ու շաբաթներով գամում անկողնուն:
1905¬1906 թթ. հետևեցին Թիֆլիսի պահնորդական բաժնի հալածանքները, խուզարկություններ, ձերբակալություններ, բանտարկություն, Մետեխի բանտում ուժասպառ անող անվերջ հարցաքննություններ, երկարատև դատավարություն հեռավոր Պետերբուրգում (այսպես կոչված «Դաշնակցական գործը»): Իսկ որքա՛ն նյարդեր, եռանդ, անգին ժամանակ և նույնքան անգին կենսական ուժ խլեցին բանաստեղծից բացարձակ անհիմն ու անհեթեթ հրապարակային բանավեճերը: Ավելացնենք տիտանական ծանրաբեռնվածությունը, որը կապված էր տասնյակ հասարակական կազմակերպություններ միաժամանակ ղեկավարելու հետ, որոնց թվում էին Հայ գրողների կովկասյան ընկերությունը, Հայ արվեստի տունը, Հայ որբախնամ ընկերությունը, Հայաստանի Օգնության Կոմիտեն և այլն:
Ինչ խոսք, բոլոր վերը թվարկված փորձությունները, արհավիրքներն ու ճակատագրի հարվածները իրենց կործանարար ազդեցությամբ չեն կարող համեմատվել Առաջին համաշխարհային պատերազմի ու Օսմանյան կայսրությունում հայերի ցեղասպանության ու բռնի տեղահանման հետ: Այդ տարիներին Թումանյանը կորցրեց իր երկու եղբայրներին, իսկ ամենամեծ կորուստը դարձավ որդու՝ Արտավազդի սպանությունը 1918 թ… Անփարատ վիշտը անշրջանցելի դարձրեց անողոք հիվանդությունը:
Ճակատագրական ու ողբերգական 1915 թվականին Թումանյանը ակտիվ ու գործունյա մասնակցություն էր ունենում եղեռնից հրաշքով փրկված գաղթականներին ու որբերին օգնելու գործում: Այն մասին, թե ինչպես է այդ ամենը անդրադառնում նրա առողջության վրա, տեղեկանում ենք բանաստեղծի 1916 թ. մարտին գրած նամակից. «Մանավանդ ֆիզիկապես էլ շատ եմ թուլացել: Գրեթե երկու տարի է էս կոշմարի մեջ պտտվում եմ, ամառն էլ ամառանոցի փոխարեն Էջմիածնի դժոխքն ընկա, նրանից հետո էլ երեք ամսից ավելի հիվանդացա»: Նույն նամակում նշում է նաև, որ նյարդերը «բոլորովին քայքայվել են», որ «սիրտս թուլացել է, դատարկ պարկի պես կախ ընկել»:
1921 թ. դեկտեմբերից Թումանյանի առողջությունը շեշտակի վատանում է: Բժիշկները դեղնախտ են կասկածում, սակայն որոշ ժամանակ անց առաջարկում են վիրահատություն կատարել լյարդի և լեղապարկի շրջանում: Բժիշկ Տեր¬Ներսիսյանը պնդում է, որ հիվանդին անհապաղ Բեռլին ուղարկեն, սակայն 1922 թ. փետրվարի 26¬ին կայացած բժիշկների ընդլայնված խորհրդակցությունը որոշում է վիրահատությունը կատարել Թիֆլիսում: 1922 թ. մարտի 9¬ին կատարված վիրահատությունը՝ Թիֆլիսի Ռտիշչևսկայա փողոցում գտնվող Շահպարոնյանի հիվանդանոցում, բացահայտում է լեղածորանի բարորակ ուռուցք՝ տասներկումատնյա աղիքի հետին հատվածում: Վիրահատության սենյակ տանելիս Թումանյանը առակներ էր պատմում լարված ու լուրջ անհանգստացած բժիշկներին՝ զարմացնելով նրանց իր հոգեկան հանդարտությամբ: Վիրահատում էր պրոֆեսոր Մարկևիչը՝ Տեր¬Ներսիսյանի և Ճաճիկյանի օգնությամբ: Ուռուցքը, նրանց համոզմամբ, չնայած իր բարորակ բնույթին, ենթակա չէր հեռացման: Որոշ, ավա՜ղ, բավական կարճ ժամանակով, բանաստեղծի ինքնազգացողությունը լավանում է:
1922 թ. ամռանը Թումանյանի առողջական վիճակը կրկին սկսում է հետզհետե վատանալ: Եվ նորից հրատապ ու արդիական է դառնում գրողին Բեռլին ուղարկելու խնդիրը:
Բանաստեղծի դուստը՝ Նվարդը, աջակցության համար դիմում է Հայաստանի լուսժողկոմի նախարար Պողոս Մակինցյանին, սակայն վերջինս մերժում է, պատճառաբանելով, որ Թումանյանը «առանց այն էլ չափազանց թանկ է նստում մեր վրա»: «Չափազանց թանկ էր նստում» մի մարդ, որն ընդամենը մի քանի ամիս առաջ ՀՕԿ¬ի նախագահի պաշտոնում կազմակերպել էր Հայաստանին միջազգային ֆինանսական և մարդասիրական օգնություն ցուցաբերելու գործը, այդ նպատակով ուղևորվելով Կոստանդնուպոլիս: Այդ ճամփորդությունը ավելի էր վատթարացրել նրա վիճակը: Մկրտիչ Ջանանի հետ զրույցի ընթացքում արդեն ծանր հիվանդ բանաստեղծը ակնարկել էր. «Երևի Պոլսում մրսեցի»: Աջակցության մեջ մերժվեց մի մարդ, որը, գտնըվելով նյութապես ծայրաստիճան նեղ վիճակում, վաճառեց իր հրատարակությունների հեղինակային իրավունքը և ստացված գումարից երեսուն հազար ռուբլի նվիրեց հայ որբերին, Գորիի երկրաշարժից տուժածներին և Ռուսաստանի սովյալներին…
Այդ ընթացքում նրա վիճակը գնալով վատթարանում էր: 1922 թ. նոյեմբերի երկրորդ կեսին հրավիրվեց բժիշկների հերթական խորհրդակցությունը: Տասը բժիշկներից ինը նշանակեցին ցեխի տաք վաննաներ, որին վճռականորեն դեմ էր միայն մեկը՝ Մկրտիչ Մելիքյանը: Նա ոչ միայն առարկում էր, այլև առաջինը այն կարծիքը հայտնեց, որ ուժգնացող ցավերի պատճառը այն նույն չարաբաստիկ ուռուցքն է, որը, ամենայն հավանականությամբ, վերածվել է չարորակի: Ինչպես ցույց տվեց իրադարձությունների հետագա զարգացումը, այդպես էլ կար:
Ցեխի տաք վաննաները միայն ավելի վատացրեցին հիվանդի վիճակը, բացասաբար ազդեցին նրա առանց այն էլ շատ թույլ սրտի վրա: Այնուամենայնիվ, խորհրդային իշխանությունները աջակցում են Թումանյանին և որոշում են նրան Բեռլին ուղարկել:
1922 թ. դեկտեմբերի 23¬ին Թումանյանը որդու՝ Արեգի և դստրեր Աշխենի, Նվարդի և բժիշկ Սաղյանի հետ գնացքով ուղևորվում է Մոսկվա, որպեսզի որոշ չափով կազդուրվի, ամրապնդի առողջական վիճակը Բեռլին մեկնելու համար: Ճանապարհին, ինչպես նշում է իր հուշերում Նվարդը, բանաստեղծը իրեն «լավ էր զգում, տրամադրությունը մի քիչ բարձրացավ, հուսով էր, որ գնում է բուժվելու և պիտի վերադառնա առողջ»:
Գնացքը Մոսկվա ժամանեց դեկտեմբերի 29¬ին, առավոտյան ժամը 11¬ին: Բանաստեղծին շտապօգնության մեքենայով տեղափոխում են պրոֆեսոր Սպիժարնովի կլինիկան, որտեղ պրոֆեսորներ Ս.Ֆեոդորովը, Մարտինովը և Պլետնևը ախտորոշում են՝ չարորակ ուռուցք: Նրանց կարծիքով, վիճակն անհույս էր, ուստի տեղափոխումը Բեռլին նպատակահարմար չէր:
1923 թ. հունվարի 1¬ին Թումանյանին տեղափոխում են Օստրոումովի անվան հիվանդանոց, որտեղ ճառագայթային բուժում է նշանակվում: Այնտեղ էլ վերջնականապես հաստատվում է անբուժելի հիվանդության՝ ստամոքսի քաղցկեղի ախտորոշումը: Եվ կրկին՝ արդեն որերորդ անգամ՝ երկարատև քննարկումներից ու բանավեճերից հետո որոշում է ընդունվում հիվանդին Բեռլին տեղափոխելու մասին: Դա հիրավի դժվար որոշում էր, քանի որ բանաստեղծի սիրտը այնքան թույլ էր, որ կարող էր պարզապես չդիմանալ հինգ օր տևող ուղևորությանը: Բացի այդ, Գերմանիայում ամենուր գործադուլ էր, էլ չենք խոսում Բեռլինից Թիֆլիս վերադառնալու հետ կապված լրացուցիչ դժվարությունների մասին: Այնուամենայնիվ, Բեռլին մեկնելու հեռանկարը ուրախացնում, ոգևորում է Թումանյանին. «Զատկին երևի տանը լինեմ, առողջ, երեխաների հետ, սեղանի շուրջը միասին նստած»: Ցավոք, ոչ այդ ուղևորությունը, ոչ էլ բաղձալի ապաքինումը այդպես էլ չիրականացան:
Թումանյանը հատկապես շատ էր կարոտում գրական աշխատանքը, հիվանդության ժամանակահատվածը համարում էր կորած տարիներ: Հունվարի 5¬ին հառաչանքով ասել է. «Կյանքիցս երկու տարի դուրս հանվեց… Ինչքա՜ն բան կանեի, ինչքա՜ն քառյակ կգրեի էս երկու տարում…»: Ուղիղ մեկ ամիս անց մեծ կարոտով ու երազանքով աում է. «Ա՛խ, մի լավանայի՜… Հիմա որ լավացա, էլ ոչ ոք չի պոկի ինձ իմ գրասեղանից: Գարունքի հետ հենց որ աչքերս բացվեն՝ ինչե՜ր եմ թափելու, ինչե՜ր եմ թափելու՝ հեքիաթների, լեգենդների հեղեղ…»: Այդ պահերին թախիծ, ցավ ու ափսոսանք էր զգում. «Ինչքա՜ն ժամանակ եմ կորցրել ես, քանի՜¬քանի՜ տարիներ եմ գողացել ինքս ինձանից ու շռայլորեն վատնել: Եղել եմ բանաստեղծ, գրող, բայց իմ կոչումը թողած… մերթ թերթի խմբագիր… առաջնորդողներ, հոդվածնե՜ր, բանակռիվնե՜ր, մերթ հասարակական գործիչ, կռիվներ, ղալմաղալ…»:
Գրականագետ Լուսիկ Կարապետյանը, որը ընդարձակ հոդված է գրել Թումանյանի հիվանդության ու մահվան մասին («Գարուն», 1994, # 7), նշում է, որ 1923 թ. մարտի կեսերին բանաստեղծը վերջնականապես հուսահատվեց, կորցրեց առողջանալու, ապաքինվելու վերջին հույսը: Մինչ այդ ինչ¬որ հույս էր փայփայում, կառչում էր Բեռլին գնալու գաղափարից, պատրանքներ էր փայփայում՝ կապված հրաշագործ ռենտգենաբուժության հետ: Սակայն այնքան թույլ էր, որ մոսկովյան բժիշկները կտրականապես հրաժարվեցին թույլ տալ այդ ուղևորությունը: Հոգու խորքում բանաստեղծը համակերպվել էր, համաձայն էր նրանց հետ: «Էս դրությամբ ո՞նց գնամ Բեռլին, ճամփին կմեռնեմ, երեխիս գրկում… Չէ՛, չեմ գնա»: «Երեխան» Արեգն էր, որն այդ ժամանակ Բեռլին էր մեկնել ու անհամբեր սպասում էր հոր ժամանելուն:
Մարտի 17¬ին Թումանյանը Աշխենին ու Նվարդին ասում է. «Ինձ թվում է, վերջին ուժերս թողնում են ինձ…»: Իսկ հաջորդ օրը մերթընդմերթ հիշում էր երջանիկ մանկության օրերը, հորը, հարազատ Լոռին…
Մարտի 18¬ը գարնանային պայծառ ու արևոտ օր էր: Թումանյանը կրկին ու կրկին կարոտախտով հիշում էր անցած օրերը, Լոռին: Հանկարծ դիմում է Աշխենին. «Մի բան հարցնեմ քեզ. ի՞նչ ես կարծում, հո՞ր կորուստն է ծանր, թե՞ որդու»: Եվ լսելով դստեր պատասխանը, թե նայած ի՛նչ հայր և ի՛նչ որդի, ասում է. «Չէ, սխալվում ես. ես հորս շատ էի սիրում, շատ… Շատ մեծ վիշտ պատճառեց նրա մահը ինձ, բայց Արտիկինն ավելի մեծ էր…»:
Նույն օրը, մարտի 18¬ին, բժիշկների ընդլայնված խորհրդակցության մասնակիցների կարծիքով, իրավիճակը լրիվ անհույս էր, բժշկությունն անզոր էր փրկել բանաստեղծի կյանքը: Հիվանդի հյուծված, թուլացած սիրտը ուղղակի չէր կարող դիմանալ նոր վիրահատության: Բժիշկները նպատակահարմար չէին գտնում հիվանդի հետագա մնալը հիվանդանոցում և հուսադրելու նպատակով խորհուրդ են տվել վերադառնալ հայրենիք, հավատացնելով, ինչպես Նվարդն է նշում, որ «հարազատ բնության ծոցում հեշտ կվերականգնվեն ուժերը»: Թումանյանն, անկասկած, հասկանում էր, որ կյանքը մոտեցել է ավարտին, որ հաշված օրեր են մնացել, սակայն մարդու բնությունը երբեք չի համակերպվում մահվան մտքի հետ, և տուն վերադառնալու լուրը ընդունեց ուրախությամբ, ոգևորվեց, սկսեց պատրաստվել և բոլորին շտապեցնել, կրկնելով. «Մի տուն գնամ, երեխաներիս տեսնեմ…»:
Իր իրավունքները հաստատող գարունը նույնպես ցրում, հեռացնում էր մտորումները մոտալուտ մահվան մասին, ապրելու մեծ ցանկություն ու հույս էր ներշնչում: «Հիմի մեր Լոռվա ձորերը շունչ են առնում, չե՛ն ասում՝ էն շնչիցը մի քիչ ինձ ղարգեն… ես էլ շունչ առնեմ…»:
Մարտի 21¬ի առավոտյան Թումանյանը խնդրում է` մահճակալը տեղադրեն սենյակի մեջտեղը՝ այնպես, որ երկինքը երևա: Ժամանակին նա այդպես էր վարվում ամենուր՝ տանը թե ամառանոցում գտնվելիս՝ սիրում էր պատուհանից զմայլվել բնության տեսարաններով, նայել երկնքին… «Էսօր գարուն է իմ աշխարհում, մեր երկրում… Մեր պատշգամբում երեխաներս արևի տակ, աչքերը ճամփին սպասում են իրենց հայրիկին, իսկ ես վերջին շունչս եմ քաշում… գետինը մարմինս քաշում է… չեք տեսնում ինչպես եմ ընկնում, դուք էլ չեք հավատում…»: Իսկ որոշ ժամանակ անց, ճըշտում է ամսաթիվը. «Վերջին գիշերն է… Մարտը չեմ վերջացնի»: Սա Թումանյանի վերջին կանխազգացումն էր, որն իրականացավ մեկ օր ուշացումով:
Վերջինը դարձավ ոչ թե այդ, այլ հաջորդ գիշերը: Մարտի 23¬ին, դեռ լույսը չբացված, սկսեց ձյուն գալ: Նրա կյանքի վերջին ձյունը: Արեգը եկավ ժամը 12.30¬ին և իր հետ ինչ¬որ հեքիմ բերեց, որը, ինչպես ասում էին, քաղցկեղով հիվանդ շուրջ տասը անհույս հիվանդ էր բժշկել: Թումանյանը կարճ ժամանակով որոշ թեթևություն զգաց, ասաց. «Դուք ինձ կենդանացրիք ու մի քանի ժամվա կյանք տվեցիք»: Հետո հարցրեց բժշկին. «Ի՞նչ է մարդ ասածը»: Բժիշկը, ցանկանալով գուշակել իրենից սպասվող պատասխանը, ասաց. «Ոչինչ»: Սակայն Թումանյանը ուղղեց նրան. «Մարդն ամեն ինչ է…» («ճպսՏՉպՍ – ֆՑՏ Չրպ…»): Դա ասում էր մահամերձ բանաստեղծը, որը մահվան աչքերի մեջ իր արտացոլումն էր տեսնում և որը կես քայլի վրա էր գտնվում անէության անհունից: Ցերեկվա ժամը մեկին բոլորին հրաժեշտ տվեց, համբուրեց երեխաներին, ասելով. («Ղոչա՛ղ կացեք»): Այնուհետև լեզուն կապվեց: Բանաստեղծի այդ վերջին ժամերի մասին այսպես է պատմում Արեգը. «Մոտեցա, գրկեցի, ասեցի՝ հայրիկ ջան, էստեղ եմ, ղոչաղ կաց, դեղ եմ բերել, էն մարդը գալիս ա: Ոչինչ չպատասխանեց, աչքերը լայնացան, մահվան ապակու նման խորը և մեղադրողի հայացքով խորը նայեց ինձ վրա, մի հայացք, որը ես երբեք չեմ մոռանա…»:
Սկսվեց հոգեվարքը: Սիրտը դադարել էր բաբախելուց, սակայն շնչառությունը դեռ կար: «Ձախ աչքից, ¬ շարունակում է Արեգը, ¬ բարձի վրա կաթեց երկու արցունք: Գուցե չասած խոսքերն էին…»:
Մահը վրա հասավ երեկոյան ինն անց տասը րոպեին: Օրացույցի վրա 1923 թ. մարտի 23¬ն էր:
…Բանաստեղծի դին Թիֆլիս տեղափոխելու համար պահանջվեց ամբողջ մեկ շաբաթ: Սգավոր գնացքը Մոսկվայից դուրս եկավ մարտի վերջին օրը: Ճանապարհին գրեթե բոլոր կայարաններում հայ բնակչության պահանջով գնացքը կարճատև կանգնում էր: Ավելի երկար էին կանգառները Խարկովում, Ռոստովում, Արմավիրում, Դերբենտում, Բաքվում: Այդ քաղաքներում հոգեհանգստի արարողություն էր կատարվում: Հայությունը հրաժեշտ էր տալիս իր սիրելի բանաստեղծին: Եվ ոչ միայն հայությունը: «Ես չեմ հիշում, ¬ վկայում է վրացի ժամանակակիցը, ¬ որ տարբեր ժողովուրդների բանաստեղծները այդպիսի անկեղծությամբ ճանապարհ դնեին որևէ մեկին»:
Գնացքը Թիֆլիս ժամանեց ապրիլի 7¬ին: Թումանյանի թաղումը կատարվեց ապրիլի 15¬ին, Խոջիվանքի գերեզմանատանը, Րաֆֆու շիրիմի կողքին:

ՍՈՒՍԱՆՆԱ  ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ