ՇԵՔՍՊԻՐ-ՐԱՖՖԻ ԵՎ ԶՈՒԳԱՀԵՌ ՄԻ ՔԱՆԻ ՀԱՐՑ / Նորայր ԱԴԱԼՅԱՆ

Նրանց դարեր են բաժանում, բայց և միացնում ստեղծագործության, թվում է, մի կարևոր ընդհանրությամբ, որին կանդրադառնամ քիչ հետո։ Հասկանալի է, հանճարեղ Շեքսպիրը չիմացավ, որ աշխարհում հայ գրականության մեծ դասական Րաֆֆի գոյություն ունի, իսկ Րաֆֆին անգլիացուն, համոզված եմ, բավական լավ գիտեր։ Նրա օրոք և դրանից առաջ Շեքսպիրի որոշ գործեր հատվածաբար կամ ամբողջովին արդեն թարգմանվել էին հայերեն ու տպագրվել 1792-ից ի վեր։ Հովսեփ Էմինը մեր շեքսպիրականի նախակարապետն է։ 1822-ին Կալկաթայի «Շտեմարան» հանդեսում հիշատակություն կա «Համլետ»-ի մասին և ոչ ընդարձակ պատկերներ՝ ողբերգությունից։ Կ. Տետեյանը 1866-ին «Համլետ»-ի ոչ լրիվ թարգմանությունը զետեղել է «Դիմակ» պարբերականի մեջ։ Ս. Արծրունին «Համլետ»-ի բեմական տեքստը լույս աշխարհ հանեց 1880-ին, երբ Րաֆֆին քառասունհինգ տարեկան էր և երկնում էր իր ու հայոց պատմավիպասանության գլուխգործոց «Սամվել» վեպը։ Նույն թվականին Թիֆլիսի նորաստեղծ հայ դրամատիկական թատրոնում Պետրոս Ադամյանը խաղաց Համլետ, այդ ժամանակ Րաֆֆին Թիֆլիսում էր ապրում, և բնավ չեմ կասկածում, որ նրա «անմահ հոգին» (Հովհաննես Թումանյան) տեսել է մեծ արտիստի ներկայացումը։ Այդ ժամանակաշրջանում և այնուհետև համաշխարհային գրականության ուրիշ ոչ մի պայծառանուն գրող այնքան չի հայացվել, որքան Շեքսպիրը։ Այս երևույթը շուտով էլ ավելի ծաղկեց Հովհաննես Մասեհյանի ընտիր թարգմանությունների շնորհիվ։ Եվ շարունակում է զարգանալ առ այսօր գրական ու թատերական ասպարեզներում։ Բավական է նշել մեր ակադեմիայի Արվեստի ինստիտուտի «Շեքսպիրական կենտրոնի» գիտական գործունեությունը, ինչպես նաև Երևանի Հ. Ղափլանյանի անվան Դրամատիկական թատրոնի յոթանուն բեմադրությունները, որոնցից չորսը՝ Արմեն Խանդիկյանի հեղինակությամբ։ Շեքսպիրը «ներխուժել է» հայոց աշխարհ, դարձել հայ գրականության և թատրոնի ու կերպարվեստի մի անբաժանելի մասը, մեզ այնքան հարազատ, որ կարծես հայ լինի և ոչ անգլիացի կամ անգլիացի՝ հայկական արմատներով։
Ընդհանուր և առանձնակի գրական-մշակութային առնչությունները չի կարելի թերագնահատել, դրանք հետաքրքիր և կարևոր են հասկանալու՝ ով ով է, բնիկ որտեղացի, ազգությունը, մանավանդ գեն և արյան գույն ու բաղադրություն ունեցող ազգերի դեպքում, նայում են նո՞ւյն ուղղությամբ, թե՞ տարաբնույթ կողմեր, ի՞նչ են ուզում աշխարհից, ի՞նչ են տալիս նրան։ Հարցերը շատ են, քանզի գեղարվեստական մշակույթն ավելի բազմանկյուն երևույթ է, քան կյանքն ու հասարակությունը, և նրանցից վեր է կանգնած իր զգացմունքներով ու մտածողությամբ։ Բազա ու բազիս չէ, այլ՝ վերնատուն ու վերնաշենք, թեև գռեհիկ մտածողության կրողները ոչ առանց հաջողության փորձում են հակառակը ցույց տալ թե՛ գործնականում և թե՛ տեսականորեն։ Ինչպե՞ս կարող է, օրինակ, սիրային բանաստեղծությունը բազիս լինել և ոչ երջանիկ հոգու երաժշտություն։ Ո՞րն է, օրինակ, «Ջոկոնդայի» ժպիտի ու երգող ձեռքերի բազիսը, չեմ հասկանում, դուք հասկանո՞ւմ եք։ Ասացեք խնդրեմ, Երվանդ Քոչարի ձիավոր Սասունցի Դավիթը բազիս ունի՞։ Հիմա կասեք՝ ունի, մեր էպոսն է։ Ախր մեր էպոսն ինքնին վերնաշենք է, բազիս չէ, մեր ժողովրդի հազարամյա զգացմունքն ու մտածողությունն է վերին մակարդակում։
Մշակութային առնչությունների բովանդակությունը մեզանում հաճախ ի ցույց է դրվում նրա որոշ արտաքին հատկանիշներով, երանի դեպքից դեպք կամ երբեմն լիներ՝ այն հանգեցնելով անգամ բառի, տողի, գույնի ու գծի ընդհանրության, սա մակերես է և ոչ մակարդակ։ Կարծում եմ՝ այս կամ այն իզմ-ին պատկանելությունը ևս չի կարող լուրջ առնչությունների հիմք ու հիմնաքար դառնալ։ Ռեալիզմի, ռոմանտիզմի, էքսպրեսիոնիզմի, աբստրակցիոնիզմի և այլ իզմերի որքան հետևորդներ կան, որոնք միմյանց հետ ոչ մի առնչություն չունեն։ Չե՞ք կարծում, որ իզմերը գեղեցիկ, բայց արհեստածին երևույթներ են՝ ստեղծված նրանց կողմից, ովքեր ցանկացան մշակութային պատմությունը համակարգողի իրենց դերը հեշտացնել։ Իրականում ամեն լրջմիտ մշակույթ և անհատականություն իր իզմն ունի, որը իզմ չէ, այլ՝ իր բարձրակարգ եսականությունը։ Արձանագրված է, չէ՞, «իմ գիրն ուրիշ գրեն է»։ Բավական է մեկն ասի, օրինակ, Հոմերոս, որ նրան մարդկության առաջին հանճարի ստորագրությամբ ու կնիքով կնքված ծննդական տանք։ Սա կլիներ ծիծաղելի, եթե շատ ավելի տխուր չլիներ։
Առնչությունները, տարբեր մշակույթների ու ստեղծագործող մարդկանց հոգեմտավոր «կապանքները» գտնվում են ծովի խորքում, ոչ այնքան երևացող լեռն է, որքան լեռան արմատները, հետևաբար պետք է թափանցենք այնտեղ, ոչ թե զգեստ, այլ մարմին, այո, ոչ թե մակերես, այլ մակարդակ։ Ի դեպ, այս հակադրությունը մեկ ուրիշ առիթով արել է Պարույր Սևակը։ Լավ կլինի այս զգացողությունն ամեն դեպքում գիտակցություն դառնա։ Ինչու չէ, մակերեսն էլ կարող է մեզ հիացնել, հնարավոր է նաև սիրահարվենք նրան, սակայն գլխապտույտ սիրո էություն է առավելապես մակարդակը։
Այժմ փորձեմ «Շեքսպիր և Րաֆֆի» խնդիրը լուծել մակարդակի չափանիշով, ոչ մակերեսի՝ որպես փաստաբան այստեղ բերելով ընդամենը մեկ ապացուցիչ փաստարկ, չգիտեմ՝ որքանով կհավատաք ինձ։ Եթե նույնիսկ չհավատաք, ներողամիտ եղեք, չէ՞ որ ես էլ հո մարդ չսպանեցի, աշխարհ չթալանեցի, իրավունք ունեմ օգտվելու անմեղության կանխավարկածից։
Շեքսպիրի բոլոր ողբերգությունների ու քրոնիկների, նաև սոնետների ու վիպերգական պոեմների տարածքով կարմիր թելի նման անցնում է մի գերագույն գաղափարամիտք՝ պայքար մարդկության և մարդու գոյության համար ինքնահաստատման գործողությամբ։ Մի քանի հերոսներ, ինչպես, օրինակ, Ռիչարդ Երրորդը, Մակբեթը, Բրուտոսը և իր համախոհները, այդ պայքարում հաղթելու ճանապարհին դիմում են ամեն միջոցի, սպանում են, լող տալիս իրենց զոհերի արյան մեջ։ Ռոմեոն և Ջուլիետը մեռնելուց հետո էլ չեն մեռնում, այլ՝ շարունակում են ապրել իրենց անօրինակ սերը։ (Ես եղել եմ Վերոնայում, նրանց սիրո քաղաքում, որն Իտալիայում է, երկար կանգնել Ջուլիետի տան խառնամբոխ բակում, նայել երկրորդ հարկի պատշգամբին, որտեղից օրիորդը զրուցել է պատանի Ռոմեոյի հետ։ Ահա քանի դար ամբողջ աշխարհից գալիս են այստեղ՝ լսելու նրանց զրույցը, ինքնամաքրվելու, մի քիչ նմանվելու նրանց։ Գոյության պայքարում նրանք հաղթեցին իրենց սիրով)։ Յագոն, «օ՜, ազնիվ Յագո», Օթելլոյին թունավորում է խանդի թույնով, այսպես հաստատում իր գոյությունը։ Օթելլոն հաստատվում է ինքնասպանությամբ, Դեզդեմոնան իր լուսե անմեղության շնորհիվ է հաղթում գոյության այս ահեղ ճակատամարտում։
Ահա և հասա Համլետին։ Նա ասաց երկուսուկես բառ՝ «լինե՞լ, թե՞ չլինել», որ գոյապահպանության ասես բարձրագույն մաթեմատիկական բանաձև լինի մեր հավերժական ժամանակի ու տարածության մեջ։ Ոչ միայն Շեքսպիրի ողբերգության ծիրում ու «Գլոբուս» թատրոնի բեմի վրա, այլև այս անպարագիծ աշխարհում նա իր կյանքով ու ճակատագրով ցույց տվեց, որ չլինելու համար պետք է լինել։ Եվ սպանեց իր հարազատ հորն սպանող հորեղբորը՝ դրանով իսկ հաստատելով իր լինելությունը։ Սա էկզիստենցիալ՝ գոյութենական գործողություն էր, երբ էկզիստենցիալիզմն իբրև փիլիսոփայական ուղղություն դեռևս գիտակցված չէր, պիտի գար շատ ավելի ուշ, թեև գոյութենական զգացողությունները ենթագիտակցորեն առկա էին ի սկզբանե։ Մարդիկ իրենց արևածագին ևս ապրելու համար պայքարում էին թե՛ բնության արհավիրքների և թե՛ միմյանց դեմ։ Նաև վայրի կենդանիներն ու սողուններն՝ առ այսօր։ Նմանապես բուսական աշխարհի տեսակները։ Անտառներում, դաշտ ու սարերում, ծովերում ևս գոյատևման պայքար կա։ Այս փիլիսոփայության հայրը Կիերկեգորն է։ Ըստ նրա հետևորդ Յասպերսի՝ «սահմանային իրավիճակներն»՝ ի դեմս վախի ու մահվան, մարդուն կանգնեցնում են գոյաբանական անլուծելի խնդրի առջև՝ ո՞ւր գնալ, ի՞նչ անել, մի՞թե անվերջորեն շարունակվող կյանքը մի օր էլ վերջանում է։ Դու կաս, սակայն չկաս այլևս։ Կամյուն և Սարտրը, որոնց միտքն ու զգացմունքները տեսան ու զգացին մարդկության վրա համաշխարհային երկու պատերազմների թողած հոգեբարոյական աղետները, այս փիլիսոփայության սերմերը ցանեցին գրականության դաշտում՝ գաղափարականին զուգահեռ նրան զգալապես դարձնելով նաև գեղագիտական։ Կարծում եմ՝ նոր ժամանակների հոգևոր մշակույթի պատմության մեջ սա մի ծանրակշիռ հեղաշրջում է, որ կարող է երկար շարունակություն ունենալ՝ անկախ բնական թե քաղաքական ողբերգություններից։ Վիլյամ Շեքսպիրը «էկզիստենցիալիզմ» (լատիներեն՝ exsistentia) բառն ու բառիմաստը չգիտեր, սակայն զգում էր, որ աշխարհում «ինչ-որ տեղ մի բան սխալ է» (Վիլյամ Սարոյան), և Համլետին թելադրեց գոյաբանական հավերժող հարց տալ իրեն ու աշխարհին՝ «լինե՞լ, թե՞ չլինել»։ Նրա երկերում այսքան խորն ու ընդհանրական բառակապակցություն հազիվ թե գտնեք, սակայն այս կաթիլն էլ լիուլի բավական եղավ, որ տակնուվրա փոթորկվի նրա անափ գրականության օվկիանոսը։
Այժմ էլ մոտեցա Րաֆֆուն՝ «անմահ հոգի, որ ոգևորեցիր վհատներին, որ տկարներիս համարձակություն ներշնչեցիր ու ղրկեցիր հզորների դեմ նահատակության արյունով լվանալու և սրբելու ստրկության արտասուքը և ուղղեցիր նրան դեպի ազատագրության ճանապարհը»։ Ադամանդի նման գերխիտ ու շողուն այս խոսքով Թումանյանը մեզ ներկայացրեց Րաֆֆու գրականության ճանապարհային քարտեզը, որի գերագույն-գլխավոր բովանդակությունը հայ ազգի շարունակականության ապահովումն է ևս հազար ու հազար տարիներ։ Ինչպե՞ս հասնել դրան, ինչպիսի՞ զենքերով ժողովրդին ազատել դարավոր բռնության երկաթե շղթաներից։ Րաֆֆու հուշումով Թումանյանը տալիս է գերհզոր զենքի մի անուն՝ Ազատություն, միայն ազատագրության ճանապարհով ընթանալու դեպքում կարող ես ապահովել քո գոյութենականությունը, միայն երբ դուրս գաս ստրկության մահացու ճահճից։ Սա ռոմանտիզմ չէ, թեև Րաֆֆին հայկական ռոմանտիզմի ամենախոշոր դեմքն է, կարծում եմ, սա իրապաշտական գաղափարաբանություն է ըստ էության։ Մարդկության պատմությունը բազմիցս ապացուցել է, որ ստրուկը դատապարտված է մահվան, միայն ազատ հոգին է անմահ։ (Ի դեպ, սա վերաբերում է նաև գրականությանն ու արվեստներին. նրանք, ովքեր եղան գլխիկոր ստրուկ և սոցիալիզմ երգեցին, բեմադրեցին ու նկարեցին՝ արժանանալով շքանշանների ու կոչումների, վաղուց չկան, մեռել են, իսկ, օրինակ, ազատության ասպետ Չարենցը և իր որդեգիր Սևակն ապրում են և շարունակում մեծ քայլերով քայլել դեպի ապագա։ (Ի ուրախություն մեր գրականության ու արվեստների, ուրիշներ էլ կան)։
Եվ ինչպես համաշխարհային-ընդհանրական մարդու գոյի շեքսպիրյան ըմբռնումը, այնպես էլ ազգային գոյութենականության րաֆֆիական մտածմունքը էկզիստենցիալիզմ են, ինչպես ասացի, ոչ փիլիսոփայության սահմանադրությամբ կամ արվեստի տեսությունների հիմքով, այլ՝ հաստատապես ավելի բարձր ու խորքային՝ մարդագիտության։ Այս գաղափարաբանությունն իբրև սևեռուն հայացք արտահայտվել է Րաֆֆու բոլոր գեղարվեստական երկերում, նաև պատմագիտական ու հրապարակախոսական։ Սակայն փորձեմ մի պահ մտնել «Սամվել» վեպի մեջ, որտեղ ինձ համար շատ կարևոր գրականության արվեստը՝ բառի, հարաբերությունների ու գործողության, պատկերների ու զգացմունքների գեղարվեստականությունը գտնվում է մյուսների համեմատ ավելի վերին մակարդակի վրա։
Անեմ մի մեջբերում, որը, համոզված եմ, ձեզ էլ կհուզի։
«Այժմ կասեմ քեզ, սիրելի Աշխեն, թե ինչու համար եկա կամ ուր եմ գնում։ Երկու սիրելիներ դրած են իմ առջև. մեկը վտանգի մեջ գտնվող հայրենիքը, մյուսը վտանգի մեջ գտնվող կինը՝ դու… Երկար ես տանջվում էի այն մտքով, թե դեպի ո՞րը դիմեմ։ Երկուսի համար ևս ուխտել եմ անկեղծ անձնազոհություն։ Բայց իմ զգացմունքները դժվարացնում են ինձ վճռել, թե որի՞ն պետք է նվիրել առաջին զոհը… Դու ցույց տուր ինձ այն ճանապարհը, թե դեպի ո՞րը գնամ»։
Սա ինձ հիշեցրեց Համլետի մենախոսությունը՝ «Լինե՞լ, թե՞ չլինել, այս է խնդիրը»։ Առիթ եմ ունեցել մեկ-երկու անգամ գրելու, այժմ կրկնեմ, կրկնությունն ավելի ճշմարտության, քան գիտության մայրն է, մանավանդ մեր ներկա հումանիտար գիտությունների, հատկապես՝ պատմագրության, որը շատ դեպքերում, օրինակ՝ հայ-ռուսական հարաբերությունները ներկայացրեց ծուռ հայելու մեջ, որին նայելիս միայն բարեկամություն ու եղբայրություն ենք տեսնում, երբ իրականում «մեծ եղբոր» կողմից «փոքրի» հանդեպ դարավոր խաբեություն, թալան, գաղութացում, թշնամանք, դավաճանություն է եղել 1828 թվականից ի վեր և առ այսօր ու ամեն ժամ։ Սամվելը հայերիս գրականության Համլետն է, նրանք հարազատ ճամփորդներ են գոյի որոնումներում։ Չեմ ուզում Րաֆֆուն հանճար ասել, համաշխարհային գրականության ու արվեստների տիրույթում այս բառը հարաբերում է շատ քչերին. մի Հոմերոս, Նարեկացի, Շեքսպիր, Միքելանջելո, Բախ… Չխաղանք բառի հետ, դա վտանգավոր խաղ է, չէժանացնենք այն, ինչպես հաճախ մեզանում անում ենք՝ հանճար որակելով նույնիսկ ֆուտբոլիստներին։ Գոնե թաքցնենք մեր տգիտությունը։ Սակայն ուրիշ բառ էլ չեմ գտնում, հետևաբար դարձյալ օգտվեմ Հովհաննես Թումանյանի բառից՝ «Անմահ հոգի»։
Ինչպես բանավոր ու գրավոր բազմիցս ասել եմ, ես քաղաքագետ, քաղաքական գործիչ չեմ, ոչ էլ՝ կուսակցական, իմը գրական-գեղարվեստական ամենօրյա աշխատանքն է, բայց իբրև հայ մարդ ու քաղաքացի, ինչպես շատեր, ես չեմ կարող այստեղ և այլ գրվածքներում չխոսել Հայաստան աշխարհին սպառնացող մահացու հիվանդությունների մասին, որոնք մեր հայրենիքն արդեն կանգնեցրել են գոյութենական վտանգի առջև։
Ստալինյան ողբերգական տարիներին Րաֆֆին արգելվեց ու մտավ սև ցուցակ՝ «նացիոնալիզմ» մեղադրանքով, այնինչ բացառիկ հայրենասեր էր, ինքնին մի հզոր բանակ, և, ինչպես գուցե ոչ ոք, հայ ժողովրդի էկզիստենցիալ, լինելու իրավունքն էր պաշտպանում։ Նաև Րաֆֆու շնորհիվ մենք շարունակում ենք ապրել։ Հետո կիսատ-պռատ ձնհալից օգտվելով՝ նրա անմահ հոգին դարձյալ բարձրաձայն խոսեց՝ եղել ենք, կանք ու կլինենք։ Բայց… Սա շատ ողբերգական «բայց» է… Հիմա էլ, 21-րդ դարում, Րաֆֆին հեռացվեց դպրոցական դասագրքից։ Նաև՝ «Սամվել» վեպը։ Մի՞թե ստալինականության ուրվականը ետ է գալիս, արդեն այստեղ է, ընկեր Ազգային ժողով և կառավարություն։ Ո՞վ մտահղացավ և իրագործեց այս դավաճան հանցագործությունը, ո՞վ… Ամոթ ու ամոթ քեզ, հայ ժողովուրդը քեզ չի ներելու։ Ամոթ և ինձ ու մեր անմիաբան մտավորականությանը, որն ընդդիմացավ դավաճաններին և պարտվեց։ Չասաց մահ կամ ազատություն։ Քաղաքացիական ստրկամիտ հասարակություն, քեզ ևս մեծ ամոթ։ Սա թուրքի դեմ վերջին պատերազմում մեր կրած պարտություններից ոչ պակաս պարտություն է, ժողովուրդ։
Ցավալի է՝ մեր միջի վատերը միավորվում են, մի ընդհանուր ճակատ կազմում, լավերն են ապրում միմյանցից անկախ ու մեկուսի։ Ահա թե ինչու՝ պարտվում ենք գոյի շատ ասպարեզներում՝ գիտելիք, սոցիալական կյանք, կեղծ դատարան՝ «տմարդի, կաշառակեր, իրավունքը չպաշտպանող դատավորներով» (Խորենացի)։ Հիվանդ-թավիշ-վախեցած պետական համակարգ։ Ազգի հիշողության, նրա բարոյական ու հոգևոր ավանդական արժեքների անտեսում, որը շուտով մեզ դարձնելու է մանկուրտ։ Շուռ տված դպրոց։ Դավաճան, բայց ավելի տգետ ռազմագիտություն։ Խոնարհում թշնամի բարեկամին։ Մի զգալի չափով դատարկամիտ, բայց մարտնչող, հանցագործ, «գողերին գողակից» (Խորենացի) կուսակցությունների շղթա։ Ֆրանսիայի կայսր Նապոլեոն Բոնապարտն ասում է մեզ՝ զինվորի բերանից հաց գողացողներիս՝ «Ով չի կերակրում իր բանակը, նա շուտով կկերակրի ուրիշներին»։ Նկարված ընտրություններ։ Անցյալ թե ժամանակակից իրական արվեստների ու գրականության նկատմամբ կատարյալ անտարբերություն պետական մակարդակով, սրա փոխարեն հասարակությանը կերակրում ենք կեղծ-թունավոր խաղերով ու խաղալիքներով՝ ստեղծելով մշակութային պատրանք։ (Միայն մեկ օրինակ. օրերս բոլորեց հայ ժողովուրդ, հայ պետություն պահող Պարույր Սևակի ծննդյան 100-ամյակը… Այս հոգևոր երևույթին նվիրված և ոչ մի պետական հանդիսություն… Լավ, նա մի բռնցքամարտիկի չա՞փ էլ չկա։ Իշխանությունը օր-գիշեր կոկորդ է պատռում՝ ժողովուրդ ջան, տե՛ս, հպարտացի՛ր, սպորտ ունես, որ աշխարհը չունի։ Երբ Սևակը մահացավ, իշխանությունը, որի գլուխն այն ժամանակ Անտոն Ադամանդովիչն էր, նրան չտարավ Կոմիտասի անվան պանթեոն, ասաց՝ ինչ անենք, որ Կոմիտաս ես երգել, այր մի Մաշտոց անուն, Եռաձայն պատարագ, հո կրակը չընկա՞նք, գնա քո Չանախչի գյուղը։ Էլ չեմ խոսում, բայց ինչպե՞ս չասեմ, ավելի վաղ սպանվեց Չարենցը և անգամ գերեզման չունեցավ։ Իսկապե՞ս մենք ուրիշ ենք։ Երևի։ Եթե ուրիշ ենք, ապա նաև հանցագործ հատկանիշներով)։ Մի քանի դրամով իրենց ձայնը վաճառողների ամբոխ։ Հներ, որոնք իրենց պաշտոններում եղան օրենքով գողեր, դատվեցին, բայց չպատժվեցին՝ «անմեղության կանխավարկածի», «վաղեմության ժամկետի», «նրբացուցիչ դեպք հանցանացի» անտրամաբանական տրամաբանությամբ, որը ծաղրել է դեռևս Հակոբ Պարոնյանը։ Նրանք այժմ, մասնակի դրամական հատուցում անելով, ազատորեն վայելում են իրենց թալանն ու շքեղ առանձնատներն այստեղ ու այնտեղ և փորձում նորանալ ու վերագործադրել իրենց գողապետության թափանիվը։ (Պաշտելի հանճար Դոստոևսկի, ի՞նչ «Ոճիր և պատիժ», քո վեպի բովանդակությունն անհարիր է ներկայիս Հայաստանի թավիշ իշխանության դատարաններին, չգիտե՞ս, ախր, մենք ուրիշ ենք, առանձնահատուկ, իշխանություն ունենք, որ աշխարհը չունի, տիեզերքում էլ չկա։ Եվ սա մեր թանկ պետականության տակ դրված մահացու ականներից մեկն է, որ կարող է պայթել ամեն պահ)։ Մայր Աթոռ, որի որոշ հակապետական կրոնավորներ «կեղծավոր են, ցուցամոլ, սնափառ, պատվասեր, քան աստվածասեր» (Խորենացի)։
Շուրջ հազար հինգ հարյուր տարի վաղեմությամբ Խորենացու «Ողբը» ներկայումս էլ համահունչ է մեր կյանքին, որտեղ «սերն ու ամոթը ամենքից վերացած են»։ Չզլանանք դարձյալ կարդալ ու կարդալ և անգիր անել պատմաարդիական այս ողբասացությունը։ Գուցե խելքի գանք և չասենք, թե Արարատը՝ հայ ժողովրդի տիեզերական խորհրդանիշն ու խորհուրդը, մերը չէ, պարոն վարչապետ, խելք հավաքենք՝ առողջացնելու մեր հիվանդ պետականությունը, առանց որի չի կարող լինել լուսավոր գոյություն մեր երեխաների, ժողովրդի և հայրենիքի համար։ Հավատամ, պարոն վարչապետ, Աստված չանի սխալվեմ, որ ձեր քայլերն ու գործողությունները ներկա վճռորոշ պահին բարի կլինեն, և մեր տառապած ժողովուրդը վերջապես կազատագրվի հյուսիսային մահաբեր քամիներից։ Այժմ, այո, լինե՞լ, թե՞ չլինել, այս է ամենագլխավոր խնդիրը։ Երբ կա ազգի ու նրա պետության այսքան էկզիստենցիալ խնդիր, հավատացեք, պարոն վարչապետ, բնավ կարևոր չէ, թե հանրակրթական դպրոցի հանդերձարանի կախիչը որակյալ է, թե անորակ… Մենք պարտավոր ենք ազգովին դառնալ որակյալ։
Վերջ։ Թեև իմ այս մտահոգ դատողություններն անվերջանալի են։

2024 թվական, հունվար