Քանի օր է, որ մածնավաճառը չկա, ու ես կարոտում եմ նրա ձայնին: Առաջ, երբ գալիս էր առավոտ վաղ և ձայն էր տալիս, նյարդայնանում էի: Հիմա կարոտում եմ: Ճմռթած դեմքով մարդ էր, հնամաշ, վրան մի քիչ մեծ շորերով: Այնքան էր քարշ տվել մածունի ու թթվասերի բանկաներով լի տոպրակները, որ թևերն, ասես, երկարել, հասել էին ծնկներին: Վերցնում էր ծանր տոպրակները, գնում մի հիսուն մետր և երբ հոգնում էր, վեր էր դնում ու զրնգուն ձայնով կանչում էր.
– Մածո՜ւն, սմետա՜ն…
Նրա զնգուն ձայնը օրվաս մեջ բազմազանություն էր մտցնում: Ախր իմ օրերը երկար ու ձգվող են սարի ծամոնի նման: Սարի ծամոնի նման դառն ու տտիպ են, և ես որքան էլ որ թքում եմ, դարձյալ իմն են դրանք, ու դառնությունն է իմը: Ես աշխարհին նայում եմ պատուհանի ետևից: Արդեն քանի տարի է` ցավում է գլուխս: Թե դուրս գամ ու սառն օդն առնի դեմքիս, երկար ու տառապալից ցավից մի քանի օր աչք չեմ բացի: Արդեն քանի տարի է կռվում ենք ես ու ցավը:Կռվում ենք ու իրար հաղթել չենք կարողանում: Ցավին ի՞նչ, նա անլեզու է, բայց ինձ խոսեցնում, լացացնում է ու վերջ չունի: Ես հիմա մի քիչ վարժվել եմ նրան:
Ես չգիտեմ` ինչու հիվանդացա: Ո՞վ գիտե, բախտն ում առաջ ինչ է պահել: Միայն Աստված գիտե, թե ինչ պիտի լինի և երբ պիտի լինի: Մենք միայն տանող-տառապողն ենք:
Հիմա իմ ուզածը մեծ բան չէ: Ուզում եմ, որ մածնավաճառ ծերունին այսօր նորից գա: Վախենում եմ` մեռած լինի: Նրա ո՛չ անունը գիտեմ, ո՛չ կենսագրությունը: Բայց չեմ ուզում, որ ինքը չլինի: Ախր մեր օրերում մարդիկ այնքան հեշտ ու սովորական են մեռնում, որ չես հասցնում մի կարգին վշտանալ: Ինչո՞ւ եմ ուզում, որ մածնավաճառը գա: Ախր ես դրսի կարոտն առնում եմ նրա ձայնից: Նա ձայն է տալիս, իսկ ես լսում ու չլսելու եմ տալիս սկեսրոջս փնթփնթոցը, արդեն մեծացած, բայց էլի փոքր մնացած երեխաներիս թնկթնկոցը:
Մեկ-մեկ, երբ կյանքս շատ է դառնանում և Ռուսաստան գնացած ամուսնուս եմ հիշում, լացս գալիս է: Լացը գալիս, փակում է կոկորդս, բայց ես չեմ լալիս: Ինչո՞ւ լամ: Մարդն ուրախությունից պիտի լաց լինի, որ արցունքի համն զգա, իսկ տխրության արցունքը մի քանի օրվա կերակրի թերմացք է հիշեցնում: Երբ շատ տխուր եմ լինում, մեկ-մեկ երգում եմ: Հորինում եմ ու երգում: Մի ժամանակ նույնիսկ գրի էի առնում երգերը, կիթառով ծնգծնգացնում, բայց հիմա… Հիմա հասկացել եմ, որ երգը ազատ պիտի լինի, ու չարժե նրա թռիչքը բանտել բառերի ու նոտաների մեջ: Դրա համար Աստծո տված երգն այնպես եմ երգում, ինչպես հոգիս է ուզում: Եվ երգն ինչպես հանկարծակի գալիս, այնպես էլ հանկարծակի գնում, հեռանում է: Երբ երգը գրի էի առնում, հանկարծ գլխի էի ընկնում, որ նրա տարածքը սահմանափակվել է, և այն կորցրել է իր համը:
Ես երգում եմ, երբ տխրությունը գալիս, չոքում է բկիս, և դրսի կարոտը խեղդում է ինձ: Առաջ նախանձում էի թռչուններին, կատուներին, փողոցի անտեր շներին: Նախանձում էի, որ նրանք ազատ-արձակ ման են գալիս: Ուզում են` դուրս են գալիս, ուզում են` մտնում են մի տաք տեղ: Հիմա մեջս նախանձ չկա: Հոգուս խորքում երգ կա, որ որքան անսպասելի ծնվում, նույնքան աննկատ հեռանում, գնում է: Ես չեմ ասում` մեռնում է, որովհետև երգերը չեն մեռնում: Իսկ այս վերջերս մի հիմար միտք պտտվում ու հանգիստ չի տալիս ինձ: Չգիտես ինչու, ինձ թվում է, թե ես իմ նախորդ կյանքում վանական եմ եղել. մենությունը խախտած, ճգնակեցության կանոնները խախտած վանական, որ փոխանակ խցի անձուկ կիսախավարի մեջ աղոթք աներ Աստծուն, լույս է երազել: Թողել, փախել է խցից ու հիմա տառապում է դրա համար: Իհարկե, ես լավ գիտեմ, որ դա հիմարություն է, բայց մարդն իր օրվա մեծ մասը հիմարություններին է տալիս:
Ամուսինս առաջ շուտ-շուտ զանգում, հարցնում էր առողջությանս մասին, իսկ հետո դադարեց: Իբր Ռուսաստան գնաց, որ փող ուղարկեր, գնայի բուժման: Հետո, ո՞վ գիտե մարդ արարածին… Գուցե իր կյանքն էլ քաղցր չէ կամ, երևի, մի սիրուն հանդիպեց, ու նա ցավագար կնոջից ձանձրացած` գլուխը դրեց նրա գրկի մեջ: Չէ, չեմ խանդում: Աշխարհում ամեն ոք իր ճակատագիրն ունի: Միայն ուզում եմ, որ մածնավաճառ ծերունին նորից հետ գա: Հետո ի՞նչ, որ սկեսուրս կսրտնեղի, կողբա, թե մի բանկա մածուն առնելու փող էլ չունենք, որ իր տղան իմ պատճառով է գնացել աշխարհեաշխարհ:
Հետո ի՞նչ: Ով-ով, ես հո լավ գիտեմ, որ նա իր երկար կյանքի ընթացքում որևէ էական ու կարևոր գործ չի կատարել: Նրա կյանքի ամենակարևոր գործը գեներալ Անդրանիկին տեսնելն է եղել: Ինքը` փոքր աղջիկ, կանգնած է եղել, ու Անդրանիկը զորքով եկել, անցել է գյուղի միջով: Գյուղացիները խեղճացած մոտեցել, ասել են. «Փաշա, ախր թուրքը գալիս է, ի՞նչ անենք»: Անդրանիկն այսքան անճար խեղճությունից զայրացած` ասել է.
– Գնացեք, լցվեք Սևանա ծովը…
Հաց չի կտրել գյուղում, ձին քշել, հեռացել է: Գնացել է՝ իր բախտից խռոված. մարդ է՞լ էսքան խեղճ ու կրակ լինի, որ մի հրացան չպահի տանը: Ինքը հազար թշնամի ունենա, հազար հարամիով շրջապատված լինի ու մի խանչալ չունենա՞: Մարդ է՞լ այս խեղճ ժողովրդի զորավարը լինի:
– Փաշա, ի՞նչ անենք:
Էսքան խեղճությունը Սևանա ծովն էլ կուլ չի տա: Էսքան խեղճությունը դուրս կգա ջրի երես ու հազար մղոն հեռվից ձեռքով կանի թշնամուն. «Արի, էստեղ հենց քո ուզած անշուն գեղն է»…
Ես ի՞նչ ասեմ ութսուն տարեկան այս կնոջը, որի կյանքի ամենանշանավոր գործը Անդրանիկին տեսնելն է եղել: Ծնվել, մեծացել է ծովի ափին, ամուսինը ձկնորս է եղել, իսկ ինքը ձկից զզվում ու ձեռք չի տալիս: Չի ուտում.
– Օձի նման կեղտոտ բան է: Մարդ էլ դա ուտի՞:
Ասում է, քիթը կնճռոտում ու քաշվում է մի կողմ: Դե արի հասկացրու, որ էս էրկու ձուկը ձկնորս հարևանն է ուղարկել, և ուտելու ուրիշ բան չկա:
Շուրջը՝ ցուրտ ձմեռ, ես` դրսի կարոտ, իսկ մածնավաճառ ծերունին չի գալիս: Նրա ձայնի մեջ դրսի օդի թարմությունը կա, ձմեռվա ցրտի դաղող հաճույքը:
– Մածո՜ւն, սը-մետա՜ն …
Երանի մեռնողներին: Լավ-վատ, տանում, դնում են հողի մեջ: Մի երկու բաժակ օղորմաթաս են խմում ու ապրում են` ասես ոչինչ էլ չի պատահել: Ասես իրենք չեն մեռնելու, կարծես կյանքն անվերջ ու անսահման է: Տեսնես մածնավաճառ ծերունին մեռե՞լ է, հիվանդացե՞լ… Ո՞վ իմանա, գուցե ռուսաստաններից փող է ստացել ու հիմա մածուն ծախելու կարիք չունի:
Ուզում էի կիթառն ուղարկել ծախելու: Ասացի` պատից իջեցնեմ, տամ, տղաս տանի շուկա: Ի՞նչ իմանաս` գուցե մեկն ուզենա գնել: Թե ինձնով լինի, ես ամեն պատահած մարդու չեմ ծախի: Կտեսնեմ` ո՞վ է լինելու նոր տերը: Ախր քանի՜ անգամ եմ գրկել ու թախիծս պատմել նրան: Քանի՞ անգամ եմ նրա հետ կիսել երգս, կսկիծս, ծիծաղս…
Ասացի` քանի տարի է՝ լուռ է, պատից կախ: Կիթառը կենդանի էակի պես է, թե երկար ժամանակ հետը չխոսես, սրտի լարը կկտրվի: Իջեցրի պատից, հանեցի պատյանից, և տխուր զնգաց: Այնպես տնքաց, ասես կենդանի մարդ լիներ: Մրմնջաց, ու մրմուռն ընկավ սիրտս: Նստեցի հատակին, առա գիրկս ու կամացուկ ասացի, որ հիմա շատ ժամանակ մտքիս մեջ եմ երգում, որ չեմ ուզում իրեն տխուր երգերով վշտացնել: Ախր ինքն էլ արդեն քանի՜ տարեկան է և կարող է չդիմանալ: Ես նրան կյանքիս ամենատխուր օրվա մասին պատմեցի: Այն ժամանակ ես կիթառ նվագել չգիտեի: Հարս էի, գյուղի հարս: Էդ հետո քաղաք տեղափոխվեցինք: Եկանք, թառեցինք բետոնե շենքի չորրորդ հարկում, ու աշխարհը դարձավ քառակուսի, փակ վանդակ: Ինչ որ է…
Հարս էի, ջահել, սիրուն, երկար մազերս հյուսում, գցում էի թիկունքիս: Իսկ ամուսինս բանակում էր: Հարսանիքից հետո իրար հետ ապրել էինք երկու ամիս, ու բանակ էին զորակոչել: Ապրում էինք հացատանը: Սկեսուրս տեղի-անտեղի խոսում էր, նույնն անում էին տալերս… Առավոտ վաղ գնում էի դաշտ ու կեսօրին գալիս էի երեխային կուրծք տալու: Այդ օրն էլ եկա, հասա հևասպառ, երեխային գիրկս առա ու տալերս սկսեցին… Ո՞վ իմանա` ումից ինչ էին լսել: Ասացին ու ասացին, անիծեցին ու գոռացին: Սիրտս անզոր թպրտաց, կրծքիս տակ կուչ եկավ, քարացավ, բայց աչքերս չոր մնացին: Միայն մի գունդ բարձրացավ կոկորդովս, եկավ, փակեց ամեն ինչ: Երեխային գրկիցս վար դրեցի: Վեր կացա, ասացի` գնամ, վերջ տամ կյանքիս ու միանգամից ազատվեմ չար լեզուներից, չար խոսքերից, չար հայացքներից: Գնացի մի քիչ, բայց ականջիս հասավ երեխայի լացը: Ետ դարձա, կերակրեցի նրան ու առանց հաց ուտելու գնացի դաշտ: Դաշտում ամեն ինչ լավ էր. հովը շոյում էր այրվող երեսդ, չորացնում էր արցունքներդ: Թե հանկարծ աչքերդ լցվեին, ու աղջիկները հարցնեին, կասեիր` աչքս բան ընկավ…
Ասացի, որ կիթառն այդ մասին հետո իմացավ: Այդ ժամանակ ես կիթառ նվագել չգիտեի: Հետո, երբ քաղաք եկանք, հարևանուհին սովորեցրեց: Սովորեցի միանգամից, ասես ամբողջ կյանքում կիթառից բացի ուրիշ բան չէի տեսել:
Զարմանալի էակ է մարդը: Հիմա նույնիսկ այդ տխուր օրը հիշելիս սիրտս չի ցավում: Մի տեսակ մղկտում է գոլ: Մղկտում է անցած տարիների համար: Ես կատվի նման շոյեցի կիթառի մեջքը:
– Ծըլը՜նգ,- սրտառուչ զնգաց նա, և ես հասկացա, որ նրանից բաժանվել չեմ կարողանա:
Հետո սկեսուրս մտավ սենյակ ու ինձ կիթառը գրկիս, հատակին նստած տեսնելով` ուսերը թոթվեց. «Էրնեկ քեզ»…
Իսկ կիթառը խուտուտ էր տալիս սիրտս: Եվ նրան շոյելով մի նոր երգ հորինեցի գարնան ու գարնանային ծաղիկների մասին: Չուզեցի կիթառին ցավ պատճառել: Նա արդեն քանի՜ տարեկան է: Կարող է պատահել, որ չդիմանա, կարող է պատահել, որ…
Ամեն մարդու ցավը միայն իրենն է: Ամեն ոք ինքն է իր ցավի ընկերը: Դրա համար էլ հորինած երգս գարնան, ծաղիկների ու սիրո մասին էր: Հորինեցի ու բաց թողեցի ձմեռվա մեջ: Թող գնա: Մինչև գարուն թե ապրեց, գարնան մեջ անպայման բույն կհյուսի մի սիրահար զույգի սրտի տակ:
…Քանի օր է` մածնավաճառ ծերունին չի գալիս, և ես մի տեսակ կարոտում եմ նրա ձայնին:
