Արթնացավ լուսումութին: Արդեն տևական ժամանակ չէր կարողանում չորս ժամից ավելի աչք փակել: Ողջ գիշերը մղձավանջ էր` խառնիխուռն երազների շքահանդես: Երազում տեսած հանգուցյալների կամ շրջապատի մարդկանց դեմքերն ու պատկերները թեև փոքրիշատե տպավորվել էին, սակայն, ինչպես անցյալում, նա չկարողացավ իմաստավորել դրանք ու դատողություններ անել: «Երևի խառն օր է սպասվում»,- մտածեց Աղունը:
– Աղուն մայրի՛կ, աղս վերջացել է: Մի երկու գդալ աղ տուր, մինչև…- կիսաբաց դռան ետևից լսվեց կանացի ծանոթ բարակ ու ռնգային ձայնը:
Աղունը թեյի բաժակը դրեց ափսեի մեջ, փոքր-ինչ առաջ թեքվեց, նայեց դռան կողմն ու նվաղկոտ ձայնով արձագանքեց.
– Արի, ներս արի, Փառանձեմ ջան, խոհանոցում եմ:
Երկրորդ հարկի հարևանուհին էր, որ հաճախ էր այցելում մենակյաց կնոջը: Նա սիրում էր դեսից-դենից լսած նորությունները ոգևորությամբ պատմել, եզրակացություններ անել դրանց մասին: Թեև նրա պատմածները երբեմն Աղունին անհավանական կամ սուտ էին թվում, սակայն ակամա բարձրացնում էին մենակյաց կնոջ տրամադրությունը: Այդ իմաստով հարևանուհու ստերն ու անվնաս շատախոսությունը երբեմն նույնիսկ սպասված էին ու ցանկալի:
– Չէ՛, դու պատկերացնո՞ւմ ես, Աղուն մայրիկ,- մտնելով խոհանոց` վրա տվեց Փառանձեմը:- Քիչ առաջ մեր Հովսեփը զանգահարեց: Ասում է` ընդմիջմանը տուն եմ գալու, ուտելու բան պատրաստիր: Զարմացած եմ: Ախր նա ե՞րբ է ընդմիջմանը տուն եկել, որ հիմա գար… Մոլորվել եմ՝ չգիտեմ ինչ պատրաստեմ, Աղուն մայրիկ ջան…
Աղունի համար սովորական բան էր` մանր-մունր կենցաղային հարցերով սրան-նրան օգնելը, հատկապես՝ մանկամարդ այդ կնոջը` Փառանձեմին: Աղունը պահարանի վերին դարակից հանեց աղի ապակյա անոթն ու դրեց սեղանին:
– Որքան պետք է, լցրու, Փառանձեմ ջան, մի քաշվիր,- ասաց Աղունը:
Փառանձեմը մի երկու գդալ աղ լցրեց ձեռքի ափսեի մեջ, «Անչափ շնորհակալ եմ, Աղուն մայրիկ» ասաց ու կրակված փամփուշտի պես դուրս թռավ խոհանոցից:
Նրա գնալուց հետո ինչ-որ մեկը թակեց մուտքի կիսաբաց դուռն ու դարձյալ առանց պատասխանի սպասելու, հողաթափերը քստքստացնելով` խոհանոց մտավ:
– Բարի օր, Աղավնի մայրիկ ջան: Էն տվածդ թթվի համը մինչև էսօր բերանիցս դուրս չի գալիս, գիտե՞ս: Թե մնացել է, շատ եմ խնդրում, մի աման տուր, ի՞նչ կլինի: Կարտոֆիլ եմ տապակել: Չգիտեմ ինչու, սիրտս քո դրած թթվից ուզեց: Համ էլ պիտի խնդրեմ, որ դու էլ գաս ու էսօր միասին ճաշենք:
Աղավնին պահարանի վարի դարակից հանեց թթվի տարան, վարունգ ու լոլիկ լցրեց հարևանուհու բերած ափսեի մեջ ու ասաց. «Բարի ախորժակ, Սիրան ջան: Հրավերիդ համար անչափ շնորհակալ եմ: Որ չգամ, չնեղանաս, ես էս ժամերին հաց չեմ ուտում, ցավդ տանեմ»:
– Դուռդ միշտ բաց է, Աղուն մայրիկ: Հիշո՞ւմ ես, որ խոստացար… Էն կծու ծիծակի սերմերից տալ… Հատուկ կավե ծաղկաման եմ գնել, սև հող եմ ճարել, որ հենց էդ ծիծակից աճեցնեմ: Մեր Գեղամը շատ է հավանել,- գլուխը խոնարհելով ասաց անարգել ներս խուժած երրորդ հարևանուհին:
– Աղավնի մայրիկ, փոքրիկիս կոկորդը ցավում է, քիթն էլ թաց է: Բժշկի նշանակած դեղերն օգտագործում ենք, բայց արդյունք չի տալիս: Ասեցի, երևի Աղուն մայրիկը գուցե մի հնար գտնի,- դեռ նախորդ հարևանուհու թիկունքից ներկայացավ հաջորդը:
– Խաշած սոխ տուր, թող ուտի, Անգին ջան, մեկ էլ, թե տանը մեղր ունես, թեյի հետ մի քանի գդալ մեղր:
– Աստված պահապան, Աղավնի քույրիկ, դու որդուդ հետ Երուսաղեմ էլ հասար ու մահտեսի դարձար, չէ՞: Դե ասա` Մեծ պահքը երբ է սկսվում, և ի՞նչ պետք է անենք, որ Տիրոջ ողորմածությանն արժանանանք:- Շենքի էլեկտրիկն էր, որ միջանցքում բաշխիչ տուփի մոտ ինչ-որ գործ էր անում…
Աղունը գրեթե չէր հասցնում սեփական կենցաղային հարցերը կարգավորել: Իսկ ժամանակն աննկատ թռչում էր: Ասում էր. «Ժամանակը թռչում է, ինչպես ցրտից փախչող աշունքվա հավքերի երամ»: Նա կամ հարևաններին օգնելով ու խորհուրդ-խրատ տալով էր զբաղված, կամ էլ ձեռքն ընկած միրգն ու բանջարեղենը պահածոյացնում էր, որ ուղարկի որդու ընտանիքին` Մոսկվա:
Շատերին թվում էր, թե Աղունը անհոգ և, մեծ հաշվով, ոչ մի բանի կարիք չունեցող կին է: Դե, լսել էին, որ որդին մոսկվաներում լավ գործի է, մտածում էին` հավանաբար փող-մող է ուղարկում: Սակայն նրան մոտիկից ճանաչողները գիտեին, որ Աղունն ինքն է իր սուղ միջոցներով հոգում իր հոգսը: Նրա ձեռքից ամեն ինչ էլ գալիս էր: Իր առօրյա գործերի հետ սրան-նրան օգնում էր, բուրդ էր լվանում, վերմակ էր կարում… Ոմանց էլ թվում էր, թե մեկուճար որդու շնորքն է, որ մայրն այդպես «անհոգ» ապրում է: Մինչդեռ Աղունն ամեն ինչ իր ձեռքով ու իր հմտությունների շնորհիվ էր գլուխ բերում, ինչ է թե` որդուն մի ավելորդ անգամ չանհանգստացնի: Աղունն ապրում էր իր ստացած կենսաթոշակի և խնայողությունների հաշվին: Չափազանց պատրաստակամ էր դիմողների և, առհասարակ, բոլոր մարդկանց հանդեպ: Ունենար, չունենար՝ լավություն կաներ ու կգոհանար Աստծուց, փառք կտար Տիրոջը: Անփորձին խորհուրդ-խրատ կտար, փորձառուի հետ երկար կզրուցեր, կմտերմանար: Ջահելներին «ուսուցանում» էր ճիշտ ապրելու օրինական և ինքնահնար բազում կանոններ, օրինակներ բերում իր փորձից ու կարդացած գրքերից: Աղունի օրն սկսվում էր տերունական աղոթքով և ավարտվում Տիրոջ երկրպագությամբ: Իր բնակարանի նախամուտքն այնպես էր կահավորել, ձևավորել, որ ներս մտնողին թվում էր՝ ոչ թե բնակարան, այլ՝ մատուռ կամ սրբատեղի է մտել: Տան պատերին սրբապատկերներ էին կախված, իսկ կենտրոնում իր ու վաղամեռիկ ամուսնու լուսանկարն էր: Սենյակի անկյուններից մեկում, փոքրիկ սեղանիկին, դրված էին հնամաշ Աստվածաշունչն ու կիսայրված մոմերով տարբեր չափի ու ձևի մոմակալներ:
Մեկուճար որդին, որ դեռ դպրոցական տարիներից աչքի էր ընկել բարձր առաջադիմությամբ, մասնակցել պատանեկան մի շարք մրցույթների ու օլիմպիադաների, համալսարանն ավարտելով, մոր հորդորով մեկնել էր Մոսկվա` ասպիրանտուրա ավարտելու նպատակով: Մայրը մեծ ապագա էր գուշակել նրան: Մոսկվայում, հենց երկրորդ տարվա մեջ, տղան ամուսնացել էր բարձրաստիճան մի ռուս պաշտոնյայի աղջկա հետ ու դարձել տնփեսա: Հետո աշխատանքի էր անցել ինչ-որ ռազմական գիտահետազոտական ինստիտուտում և կարճ ժամանակում դարձել հայտնի ու պահանջված մասնագետ: Հեռվից հեռու մայրը հպարտանում էր նրա հաջողություններով, իրենց կարճատև հանդիպումների ժամանակ կամ հեռախոսով խոսելիս ոգևորում էր նրան ու հիշեցնում, որ շատ-շատ է կարոտել: Սրտատրոփ սպասում էր որդու վերադարձին: Աստվածավախ այդ կինը երբևէ որևէ մեկին չէր պատմում կամ դժգոհում որդու անտարբերության և իրեն միայնակ թողելու մասին: «Վերջին հաշվով, ես եմ եղել պատճառը…»,- խոստովանում էր ինքն իրեն: Մենակյացի իր խաչը նա կրում էր լուռ ու անտրտունջ: Հոգու խորքում միշտ փայփայում էր այն իղձը, որ օրերից մի օր իր սիրասուն որդին ետ` տուն պիտի գա: Իրեն վերաբերող հարցերն ու խնդիրները Աղունն անտրտունջ ինքն էր լուծում: Լինեին անձնական բնույթի, բնակարանային, հարկային, թե կենցաղային: Արդեն տևական ժամանակ որդուց լուր չուներ ու դարձյալ ինքն իրեն էր մեղադրում, արդարացնում սիրելի որդուն: Պատճառը տեսնում էր կապի ակամա ընդհատումների մեջ: Հետո ասում էր. «Ինքը, իր ընտանիքը, երբ կուզենան, թող զանգահարի, կանչի: Կմեկնեմ, անպայման կմեկնեմ: Չէ, ես չեմ կարող, իրավունք չունեմ խառնվել նրանց ընտանեկան ու աշխատանքային գործերին…»: Վերջին անգամ գիտնական որդին մորն այցելել էր վեց տարի առաջ, Երևանում ինչ-որ գիտաժողովի մասնակցելու նպատակով: Հանդիպումը ջերմ էր, անչափ սպասված: Եկավ, փաթաթվեց, համբուրեց մորը, երկար զրուցեցին, բայց նույն օրն էլ թռավ Մոսկվա: Խոստացավ մյուս գալուց անպայման թոռներին էլ բերել: Սակայն տարիներն անցնում էին, իսկ ինքն այդպես էլ սպասում էր ու կարոտախեղդ լռում: Որդին մորը լավ էր ճանաչում, գիտեր նրա խնայողություններով ապրելու և ամեն պայմանի հարմարվելու կարողությունը: Նյութական ու ֆինանսական սուղ միջոցներով Աղունն, այնուամենայնիվ, կարողանում էր ունենալ անհրաժեշտը, տնտեսել անգամ չնչին միջոցներից: Գիտեր նաև, որ մայրը կարող էր «սարեր շուռ տալ», հրաշքներ գործել` կուտակել մի ամբողջ ձմեռվա պաշար չնչին միջոցներով: Որդու «խիղճը» հանգիստ էր, և մտքով անգամ չէր անցնում, թե մայրը կարող է երբևէ ուժասպառ լինել կամ փողի կարիք ունենալ: Ընդհակառակը, Աղունն ինքն էր շարունակ որդուն օգնում` ձեռքն ընկածը կամ իր փակած պահածոներն ուղարկելով Մոսկվա: Իսկ ավելացած փողը սրբորեն պահում էր` թոռների գալստյան առթիվ նվերներ գնելու համար: Չգիտես ինչու, շուտով դադարեցին անգամ որդու` տոնից տոն հնչող հեռախոսազանգերը: Աղունի մտքով հազար բան էր անցնում: «Երևի զանգերով սկսել էի շատ միջամտել նրանց ընտանեկան գործերին: Թող իրենց համար հաշտ ու խաղաղ ապրեն` իրենց սրտի ուզածի պես… »,- միտք էր անում մայրը: Հետո աստիճանաբար հաշտվեց նաև այդ լռության հետ: Հավատում էր, որ, մեկ է, տարեմուտին անպայման որդին կգա կամ, ամենաքիչը, կզանգահարի ու կշնորհավորի իր Ամանորը: Սակայն ժամանակն անցնում էր, տոները գալիս, անցնում էին, իսկ որդին այդպես էլ չկար ու չէր արձագանքում: Աղունն, այնուամենայնիվ, զանգահարել էր: Լսափողը ռուս կինն էր վերցրել ու չոր-չոր ասել, թե ամուսինը խիստ զբաղված է, երբ իրեն հարմար կլինի, կզանգահարի…
Այդ օրը հարևանները նկատել էին, որ սովորականի պես Աղունի տան դուռը կիսաբաց չէ: Երբ փորձել էին ներս մտնել, նկատել էին, որ դուռը ներսից է կողպած: Թակել էին, ձայն տվել, արձագանք չէր եղել: Մտածել էին` գուցե Աղունը հիվանդացել է ու անկարող է մոտենալ դռանը…
Երբ արտակարգ իրավիճակների աշխատակիցները բացել էին բնակարանի դուռը, Աղունին անկողնում մեռած էին գտել: Հարևանները հին Աստվածաշնչի էջերի մեջ գտել էին որդու լուսանկարն ու նրա մոսկովյան հեռախոսահամարները: Զանգահարել էին: Ասել էր` շտապ գալիս եմ: Սակայն ուշանում էր: Մինչ նա տեղ կհասներ, հարևանները համատեղ ուժերով կազմակերպել էին հանգուցյալի հոգեհանգստի արարողությունը:
Որդին թաղման թափորին միացել էր միայն այն պահին, երբ հուղարկավորները սգո սրահից դուրս էին բերում մոր դին: Ոչ ոք չճանաչեց տասը-տասնմեկ տարեկան երեխայի ձեռքը բռնած, օպտիկական ակնոց կրող, թավ մորուքով այն մարդուն, որ սուսուփուս միացել էր թափորին:
Հուղարկավորությունից հետո, երբ վարձակալած հոգեհացի սրահը դատարկվեց, պատրաստակամ հարևաններից մի քանիսը մոտեցան, հպանցիկ սեղմեցին գիտնական որդու ձեռքն ու հրաժեշտ տվեցին: Երեկոյան գիտնականը որդու հետ վերջապես հայրական տուն մտավ: Սենյակներում իրերն այնքան խնամքով էին դասավորված, տունն այնքան մաքուր ու փոշեզուրկ էր, որ գիտնականին թվաց, թե մայրն ինչ-որ տեղ է գնացել և ուր որ է կվերադառնա: Նա մերթընդմերթ վառում էր ծխախոտն ու ծխում: Հիշում էր այդ տանն ապրած իր մանկության ու պատանեկության օրերը: Երբեմն էլ շրջվում ու հետաքրքրությամբ նայում էր մոր նվիրական իրերը տնտղող որդուն: Հանկարծ մի կարևոր բան հիշածի պես վեր թռավ տեղից ու մոտեցավ պահարանին: Բացեց ապակեպատ դռներն, ու մինչ որդին հետաքրքրությամբ տատի մոմակալներն ու սրբապատկերներն էր զննում, սկսեց ինչ-որ բան փնտրել: Հետո անցավ վարի դարակներին, հետո մոտեցավ գրապահարանին… Մինչև ուշ գիշեր նա պատշգամբում լուռ ծխում էր, ժամանակ առ ժամանակ վերադառնում ու շարունակում փնտրել: Վերջապես որդին հարցրեց, թե ինչ է շարունակ փնտրում: «Տատիկդ ինձ համար պետք է որ որոշ բաներ թողած լիներ, չեմ գտնում,- ասաց հայրը,- պարզապես չհասցրեց ինձ դրանց տեղն ասել: Չեմ կարողանում գտնել, հասկանո՞ւմ ես»: Որդին էլ միացավ հոր որոնումներին, սակայն ապարդյուն: Գիտնականի հայացքը մի պահ ընկավ մոր ու հոր ամուսնական լուսանկարին: Մայրը կարծես աչքերը հառել էր իրենց ամուսնական մահճին ու ինչ-որ բան էր հուշում: «Քնահատ եմ երևի…»,- մտածեց գիտնականը: Կեսգիշերին մոտ էր, երբ մոտեցավ անձեռնմխելի անկողնուն: Ներքնակի մեջ ինչ-որ բան շոշափեց: Տղան բազմոցին կծկվել-քնել էր: Նա մեկ անգամ էլ շոշափեց գտածոն, ապա մկրատի ծայրով քանդեց ներքնակի քարկապը: Ստվարաթղթե փաթեթ էր: Փաթեթի մեջ միջին չափի կաշվե դրամապանակ ու նոր ծրար կար: Դրամապանակի մեջ իրեն լավ ծանոթ՝ մոր ոսկյա երկու մատանիներն էին և ռեզինե կապով թղթադրամների ոչ մեծ տրցակ: Այդ ամենը դրեց պահարանի վերին դարակն ու ձեռքն առավ ծրարը: Նա իսկույն ճանաչեց մոր գեղեցիկ ձեռագիրը:
Մոր նամակը.
Ես գիտեի, որ դու կգտնես… կամ ինձ, կամ, գոնե, նամակս…
Եթե չհասցնեմ այն քեզ փոխանցել, եթե դու չգտնես, ես երազ կգամ ու կասեմ նամակիս տեղը, միակս, հարազատս: Այս նամակը կամենում էի քեզ անձամբ հանձնել, բայց չգիտեի` կստացվի՞ արդյոք մեր հաջորդ հանդիպումը: Որոշեցի ո՛չ փոստով ուղարկել, ո՛չ էլ ինչ-որ մեկի միջոցով: Հավատա, մեծ հույս ունեի, որ դեռ կհասնես, ու մենք կրկին կտեսնվենք: Թե աչքերս փակ էլ լինեն, ես կզգամ քո գալուստը, որդիս: Շատ էի ուզում, որ մի վերջին անգամ գոնե տեսնեի քեզ, գրկեի, համբուրեի և եղած-չեղածը անձամբ հանձնեի քեզ: Այնքան բան կար քեզ ասելու: Իմացիր, ես այս նամակը շարունակ պահել եմ կրծքիս տակ, տաքացրել իմ սրտիս ջերմությամբ: Որդի՛ս, դու գիտես, որ ինձ ոչինչ պետք չէ: Դու քո միջոցներն ու խնայողություններն օգտագործիր ընտանիքիդ ու երեխաներիդ բարեկեցության համար: Ձեր առողջ ու լավ լինելն ինձ համար ամեն ինչից վեր է: Երեխաներիդ` իմ աննման թոռնիկներին, լավ պահիր: Ամեն ինչ արա, որ նրանք առաջին հերթին լավ մարդիկ մեծանան ու երբեք չմոռանան իրենց հայ լինելը: Ինչպես ես ու հայրդ արեցինք, դու էլ երբեք չանտեսես նրանց կրթության գործը: Հիշի՛ր, կրթությունը մարդուս կայացման մեծագույն միջոցն է: Նրանց հետ հաճախ խոսիր հայերեն: Ինչ լեզու էլ իմանան, թող երբեք չմոռանան իրենց պապերի լեզուն: Մի օր այդ լեզուն նրանց թև կտա, օգտակար կլինի: Դու գիտես, որ մենք անչափ կարևորում ենք մեր լեզուն ու հավատը: Հորդ երազանքը քեզանով, քո ստացած բարձր կրթությամբ մասամբ իրականություն դարձավ: Դու այսօր փնտրված ու պահանջված գիտնական ես, բայց… Ներիր, հուզվում եմ: Ինքդ էլ ջանա, որ քո որդիները նույն ճանապարհն անցնեն: Բայց նրանց մեջ սերմանիր` իբրև գերագույն նպատակ, հայրենիքին ծառայելը: Վերադարձրու նրանց իրենց սրբազան երկիրը, երբ էլ կարողանաս: Եղի՛ր հետևողական: Ես նրանց մտավոր կարողությունների վերաբերյալ կասկած չունեմ: Թող նրանք երբեք զրկանքներ չտեսնեն: Եվ դարձյալ մեր լեզվի մասին: Չմոռանաս, մեզ` հայերիս համար հայերեն խոսելը զորություն բերող ներշնչանք է, այն նաև մարմնի, հոգու և մտքի մշտատև վարժանք է, արարման պայման ու պատվիրան: Հիմա չասես, թե մայրս` այդ երբեմնի ուսուցչուհին, շարունակում է իր կիսատ թողած դասը: Եթե դաս է, ապա քո և թոռներիս կյանքում թող այն հաճախ ու առանց դասամիջոցի հնչի, որդի՛ս: Կուզենայի, որ այս նամակը մշտապես քո ծոցագրպանում լինի, քո սրտին մոտիկ: Գուցե այս նամակի միջոցով քեզ հասնի մորդ կարոտյալ սրտի տրոփը: Հա, մի բան էլ: Մեր լեզուն նաև լավագույն դեղամիջոց է, գիտե՞ս: Իմացի՛ր: Հիշիր ու չմոռանաս, թե հարազատ մորիցդ, պատերազմում զոհված հորիցդ բացի, ովքեր են խոսել այս լեզվով: Գիտե՞ս, երբեմն հիշում եմ հորդ հետ մեր երիտասարդ տարիները, նրա հետ ունեցած անկրկնելի օրերը: Հայրդ` այդ նվիրակ հայրենասերը, որ չխնայեց ո՛չ իր կյանքը, ո՛չ էլ ինձ ու քեզ, միշտ հպարտանում էր քեզանով: Նա մեծ հույսեր էր կապում քեզ հետ: Գիտես, արցախյան ազատամարտի այդ անվեհեր մարտիկը` հայրդ, մեզ միշտ հետևում է երկնքից ու ինձ խորհուրդ է տվել, որ քեզ երբևէ չթողնեմ լքել երկիրդ: Իսկ ես… Ես երդմնազանց եղա, որդիս, չկարողացա մերժել քեզ: Թույլ գտնվեցի, բայց հույս եմ փայփայում, որ դուք, այնուամենայնիվ, կվերադառնաք: Արա այնպես, որ երկնքում չխամրի հորդ պայծառ աստղը, և ազատաբաղձ այդ հոգին շարունակի գոհանալ քեզանով: Լսո՞ւմ ես: Երբեմն այցի արի… թեկուզ մեր շիրիմներին… Մենք քեզ այնտեղ միշտ կսպասենք: Հաճախ մտաբերիր մեր միասին ապրած դժվարին կյանքը, թեև կարճառոտ, բայց նաև երջանիկ օրերն այն անմոռաց: Միշտ կամեցել եմ քո լույս աշխարհ գալը քեզ ներկայացնել, սիրելիս: Լավ, քանի ուշ չէ, համառոտ ասեմ: Դու ծնվեցիր լուսադեմին: Ողջ գիշերը տանջանք-տառապանք էր ինձ համար, բայց նաև` լուսավոր սպասում: Ուշանում էիր, ուշանում էիր, տղաս, ներիր ինձ, ինչպես հիմա ես հաճախ ուշանում: Բժիշկն ինձ ասում էր. «Չքնեք հանկարծ, տիկին Աղավնի, այլապես կկորցնեք երեխային…»: Ես դրանից հետո, չզարմանաս, ողջ կյանքում և մինչ օրս հանուն քեզ արթուն եմ մնացել, հարազատս: Եթե վաղը հավիտենական քնով քնելու լինեմ, քո երազներում ես միշտ արթուն եմ լինելու: Սիրում եմ քեզ, համբուրում եմ, հավատում եմ քո մոտալուտ գալստյանը:
Մնաս բարով, որդիս:
Մայրդ` Աղավնի
Հ. Գ.
Այնպես կուզեի երեքով լինեինք, ու քո գալու առթիվ հայրդ «Բամփ որոտան» երգեր: Դարձյալ համբուրում եմ ու սրտատրոփ սպասում մեր առաջիկա հանդիպմանը:
ՄԱՅՐԻԿ / Գագիկ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
