Զուխրա ԵՐՎԱՆԴՅԱՆ / ՓԱԽՍՏԱԿԱՆԸ

Սուսանը այսօր փախստական է։ Էդ բառը չի սիրում, ավելի շուտ՝ էդ բառը տանել չի կարողանում, էդ բառից վիրավորվում է։ Ղարաբաղցիները իրար մեջ «բեժինցի» բառն են օգտագործում. դրանից Սուսանը ավելի է վատանում։ Վատանում է, որովհետև էդ բառից ռուսահոտ է առնում, որովհետև բառն իրեն հիշեցնում է իրենց աղբյուրի սառը ջուրը կլթկլթոցով խմող խաղաղապահի խլվլան հայացքը։ Իսկ հայացքը սկի էլ խաղաղապահի չէր. էդ հայացքը… Բառը չգտավ։
Սուսանը կյանքում առիթներ ունեցել էր բառ փնտրելու՝ մտքինը լեզվին հասցնելու համար, ինչպես կասեր իր հայոց լեզվի ուսուցիչ ընկեր Պողոսյանը, կարկամած վիճակից դուրս գալու համար։ Ի դեպ, էդ «կարկամած» բառն այնքան էր հավանել, որ հանձնարարված ազատ թեմայով շարադրության մեջ տեղի-անտեղի մի 5-6 անգամ օգտագործել էր և «բառի գործածությունը անիմաստ-անիմաստ չարաշահելու համար» երկու միավոր կորցրել։ Ինքն այն կարծիքին էր, որ «բառի գործածությունը անիմաստ-անիմաստ չարաշահելու համար» կարելի էր գնահատականը իջեցնել մեկ միավորով. էն մի միավորը ընկեր Պողոսյանը հանելիքին ավելացրել էր, որովհետև իր խոսքը հեգնել-ծաղրելու նման մի բան էր զգացել շարադրության տողերում։ Իսկ երբ գնահատականից դժգոհել ու մորը կարդալ էր տվել գրածը, մայրն ասել էր. «Լավ ես պրծել», ու հարցը փակվել էր, «կարկամել» բառն էլ ասես էլ պետք չէր եկել։ Բայց այդ օրը, աղբյուրի մոտ ինքն իրեն եկավ։ Իր գյուղի աղբյուրի, իր ապուպապերի ձեռքով երկու հարյուր և ավելի տարի առաջ սարից գյուղ հասցրած, սարի համը իր մեջ պահած ջուրը երանությամբ խմող օտարի հայացքից կարկամել էր։
Անհայտ ազգության խաղաղապահի ձգված կոկորդով իջնող ջրի կլթկլթոցն ու նրա խլվլան անդուր հայացքը մի վատ բան էին հուշում. վախն ու տագնապը լպրծուն օձի՝ գալար հիշեցնող սողքով անցել էր մարմնով, ու սարսուռ էր զգացել… Ու մեկ էլ զգացել էր, որ էդ խաղաղապահի ռուսերենը սկի էլ կարգին ռուսերեն չէ… Վախը սաստկացել էր։ Տասը լիտրանոց ջրի պլաստիկ շիշը կրկնակի ծանր էր թվացել, դրել էր գետնին ու շիվար կանգնել։ Խաղաղապահը քաղցր-մեղցր ժպտում էր ու բազմանշանակ նայում իր հետ հերթապահություն իրականացնող երկու զինակցին ու թե՝ երևի ձեր ամուսինը դիրք է գնացել, օգնե՞նք. ծանր չէ՞ ձեզ նման սիրուն կնոջ համար։
Սուսանը չի մոռանում կոկորդն ի վեր բարձրացող զզվանքի խեղդոցն ու այդ պահին մտքին եկածը՝ լակո՛տ…
Մերժումը կոպիտ էր. խաղաղապահի դեմքին ծամածուռ հեգնանք երևաց։ Երբ փորձեց շարժվել, պնդակազմ, միջինասիական դիմագծերով զինվորականը, ավտոմատը մի ուսից մյուսը տեղափոխելով, ձեռքը տարավ ջրի ծանր տարային։ Սուսանը կոպտորեն հրեց նրա ձեռքը: Տհաճ քրտնահոտի միջից ժպտացող անդուր դեմքին քողարկված զայրույթ երևաց։
Աստված կա։ Սուսանը գիտի. Աստված կա… Եվ իր Աստծուն կանչեց…
Մոտեցող խոսակցություն հասավ ականջին… Հին մանկասայլակի վրա բարձած շշերով աղբյուրին էին մոտենում երկու հայ տղամարդ։ Անծանոթ էին, երևի Ստեփանակերտից էին: Վերջին ամիսներին քաղաքի պղտորված ջրերից անտանելի հոտ էր գալիս, բնակիչները մոտակա աղբյուրներից էին ջուր կրում, ով ինչով և ինչպես կարողանում էր։ Մոտեցող տղամարդկանց բարձրաձայն զրույցից սրտապնդված՝ Սուսանը զինքը հավաքեց, ասես քիչ առաջ վախից վերուվարողը իր սիրտը չէր։ Դարձավ խաղաղապահներին և ընդգծված քաղաքավարությամբ շնորհակալություն հայտնեց առաջարկված օգնության համար։
Խաղաղապահները իրար նայեցին, պատշաճությունը պահողի տեսք ընդունելով՝ տղամարդկանց բարևն առան, Սուսանին ցտեսություն ասացին, նստեցին իրենց պարեկային մեքենան ու հեռացան։ Սուսանը թեթևացած շունչ քաշեց ու ետևներից բարձրաձայն շպրտեց.
– Ծեր «до свидания»-ն ծեր կլխան կենա… Թաղեմ ծեզ էլ, ծեզ ստեղ ղարկողներեն էլ… Խաղաղապահ ըն… Չէմինչէ… Ցավս-չոռս ըն…
Ստեփանակերտցիք ժպտացին։
– Քուրի՛կ, հենց ա քեփիտ նիյ ըն յէկալ, կզնված ըս ըրվամ։
– Չէչէմին։ Էդ լակուտնեն հուվ ըն, վէր ռիսկ անեն Կարոյին կնգանը քեփին նի կյան։
Սուսանը ձեռքի հետ էդ ստեփանակերտցիներին էլ հասկացրեց, որ անտեր-անտիրական կին չէ, Կարոյի նման տղամարդ ունի գլխին։
– Էդ Կարոդ խե՞ ա քեզ ղարկալ ճիրի։ Գյուդո՞ւմ չի, վէր տիյերեր թորքեր կան։
-Կարոյիս վեննեն մինի կավեչ, մատա՛ղ ինիմ։
Տղաները վատ զգացին։ Շփոթված լռեցին ու սկսեցին շշերը լցնել։ Սուսանի մեծ շիշն էլ մի կերպ տեղավորեցին ու մանկասայլակի ճռճռոցի ուղեկցությամբ լուռ հասցրին նրանց տան դարպասին։ Որպես հրաժեշտի խոսք, ավելի շուտ՝ ցտեսության փոխարեն՝ Արթուրը, որ ավելի տարիքով էր, ձայնի մեջ տագնապն ու զայրույթը զսպած, հրամայելու նման ասաց՝ կանանցով հավաքվե՛ք, խմբով գնացե՛ք աղբյուր կամ տղամա՛րդ տարեք ձեզ հետ։ Չորս կողմը շառ ու փորձանք են։
Է՛հ, ասաց էլի։ Հեշտ էր ասելը։ Դե արի ու դարդդ պատմիր… «Շնորհակալ եմ»,- ասաց, դարպասից ներս գնաց ու մտքում սկսեց խրատ տվողի հետ կռվել. «Կասես, բա չե՞ս ասի… Տաք տեղից ես խոսում… Տանս տղամարդկանց մեկի ոտքը չկա, մյուսը տասնհինգ տարեկան էն օրն է դարձել, բայց մեծավարի, գիշերը ցերեկին, ցերեկը գիշերին խառնած, սոված-ծարավ, ոտք ու հալից ընկած՝ Ստեփանակերտի խանութների հացի հերթերում է, ու դեռ գումարած՝ երկու՝ հայ-հայը գնացած, վայ-վայը մնացած ծերերը՝ երկուսն էլ օրվա մեծ մասը վերմակները գլխներին քաշած։ Մեծ-մեծ խոսում եք։ Էդ ձեր կանանց բախտն է բերել… Ոտքներդ՝ տեղը, ձեռքներդ՝ տեղը…»։
Կռվելու նման ինքնիրեն խոսեց, դառնացավ ու փոշմանեց. «Մեղա՜ Աստվա՛ծ, մեղա՜… Թող ոտքներն էլ տեղը լինեն, ձեռքներն էլ, թող իրենց օջախներից անպակաս լինեն։ Ինչքա՞ն են մնացել որ… Անտեր մնան էս պատերազմները… Աչք չենք կարողանում բացել»։
Էդ օրն էլ մնացած օրերի նման մնացել է անցյալում։ Այսօր Սուսանը փախստական ղարաբաղցի է։
Սուսանը առողջական խնդիրներ ունի (ու մի չունենար): Քանի ամիս է, է՜, հա որոշում է բուժզննման համար դիմել բժշկի։ Վերջը ուժ գտավ ու գնաց:

Բժշկասենյակի դռան մոտ այցելուների հերթ էր։ Խելոք-խելոք, սուսուփուս կանգնել, իր հերթին էր սպասում։ Խոսել-զրուցելու առիթ փնտրող տարեց մի կին հրավիրեց նստել կողքի ազատված աթոռին։ Աչք պտտեց… Չէ՛, տարեցներ չկային։ Նստեց։ Նստեց ու կրակն ընկավ։ Սկսվեց հարցուփորձը։ Կինը խոսքից զգաց, որ զրուցակիցը բարբառախոս է։
– Փախստակա՞ն ես, աղջի՛կ ջան,- հենց այդպես՝ «դու»-ով ու «աղջիկ ջան»-ով էլ սկսեց:
– Հա՛,- ասաց ու մի անծանոթ տտպահամ զգաց. երանի՜ էլ հարց չտա, չխոսի, չխոսեցնի… Զգաց, որ գոռալ է ուզում.- Հա՛, հա՛, հա՛, փախստական եմ, անտուն եմ, անգործ եմ… Հիվանդ եմ…
Չգոռաց։ Բան չասաց։ Լռեց։ Տտպահամը ավելացավ, ու լեզուն սկսեց չորանալ։ Հիշեց, որ պայուսակում անանուխի համով երկու կոնֆետ կա։ «Լավ է, որ երկուսն է»,- անցավ մտքով։ Մտածեց, որ մեկը տարեց կնոջը կառաջարկի և անհարմար չի զգա, հանգիստ մեկը կգցի բերանը։ Կինը հրաժարվեց։ Նրբամիտ էր. ասաց.
– Գցի՛ր բերանդ, ինձ մի՛ նայիր։ Ես կոնֆետ չեմ ուտում։
Հետաքրքիր էր. ասաց կոնֆետ չեմ ուտում, բայց իր մաշված պայուսակի գրպանից մի քանի կոնֆետ հանեց ու մեկնեց Սուսանին։ Սա էլ սուսուփուս վերցրեց. ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչու գոնե ձևականորեն չհրաժարվեց։ Հետո է հիշել, որ վերցրել էր ու մոռացել շնորհակալությունը։
Կինը լուռ էր։ Երևի մտածում էր չասված շնորհակալության մասին։ Քիչ հետո խոսեց՝ այս անգամ միայն Սուսանին լսելի.
– Ասում են՝ արցախցիների համար բուժումները ձրի են, ճի՞շտ է։
Սուսանի հայացքը հեռուներից էր գալիս՝ էն տեղերից, որտեղ մտքերն էին… Նայեց տարեց կնոջն ու զգաց, որ դեմքը ջղաձգվում է, դողացող ձեռքը տարավ պայուսակի գրպանը, որտեղ հանգստացնող դեղի տուփն է պահում, հիշեց, որ պայուսակից անպակաս ջրի շիշը հակառակի պես այսօր չի վերցրել, հրաժարվեց դեղով հանգստանալու մտքից։
– Էդ դեղերը սուտ բաներ են… Ես միայն քնաբերին եմ հավատում։
Չէ՛, տարեց կինը ձեռք քաշելու միտք չուներ։
– Իսկ ես էդ քնաբերին էլ չեմ հավատում և ոչ մի բանի չեմ հավատում,- Սուսանի սրտնեղությունը անկառավարելի էր դառնում.- ասում եք՝ ձրի՞, ասում եք՝ բժշկությունը ղարաբաղցիների համար ձրի՞ է… Հա՛, էս հագիս ինչ տեսնում եք, ձրի է՝ «օգնություն»-ից է, էս կոշիկները, էս պայուսակը Արտաշատում ապրող բարեկամուհուիս է տվել. ձրի են… Անցյալ օրվա, նախանցյալ օրվա, դրանից առաջ էլ եղած օրերի, երեկվա կերած և այսօրվա, վաղվա ու գալիք օրերին ուտելիք վերմիշելն ու գրեչկան էլ են ձրի… Միայն թե էլ չեն ուտվում… Թվում է՝ բոլորիցս բրինձ ու վերմիշելի հոտ է գալիս… Ձրի են։ Օգնություն են։ Շնորհակալ ենք, շա՜տ շնորհակալ ենք. էդ «ձրի» բառը կոկորդներիս կանգնած է… Էն է որ սովից չենք մեռնում։
– Բա լսել եմ, որ էլ չեք ստանում։
– Սահմանամերձ գյուղերում տեղավորվածները ստանում են, մենք՝ չէ։
Կնոջ ցավակցող հայացքում զարմանք կար։ Բան չասաց։ Սուսանը կտրուկ վեր կացավ ու գնաց դեպի ելքի դուռը։ Մտածեց, որ ո՛չ բռնկվելն էր տեղին, ո՛չ անկեղծանալը. հիմա կինը կկարծի, թե դժգոհում է, ու, մի խոսքը տասը դարձած՝ կտարածվի, թե տեսե՛ք, տեսե՛ք՝ էս անշնորհակալ արցախցիները էս չեն հավանում, էն չեն հավանում, թե արցախցիներն ասում են՝ վիետնամցիների մի տարվա ուտելիք բրնձապաշարը մի ամսում ենք ուտում… Թե արցախցիներն ասում են՝ կարագով հացի վրա քսած սև խավիար ենք ուզում…
Սուսանը փոշմանեց։ «Ա՛ դե, լեզուդ տե՛ղը պահիր, էլի՛»,- մտքում ինքն իր վրա զայրացավ ու լացել ուզեց։ Չէ՛, չի լացելու։ Իր արցունքները տեսնող չպիտի լինի։
Փողոցում հանդարտվեց։ Հանդարտվեց, ինքն իրեն մի քիչ ոգեպնդեց, թե՝ լավ է լինելու, դիմացի՛ր… Ու բուժզննման մտքից հրաժարվեց: «Ասենք բժիշկը մի տոննա դեղեր նշանակեց, ինչո՞վ եմ գնելու… Ավելի լավ է՝ ոչ էլ իմանամ՝ էս անտեր ցավերս ու թուլությունս ինչից են»,- մտքում ինքն իր հետ կռիվ տվեց ու որոշեց ոտքով տուն հասնել, տրանսպորտի վարձը խնայել։ Կառավարության «օգնությունը» հազիվ տան վարձ է դառնում։ Աստծուց գոհ է, որ երբեմն-երբեմն գոնե մաքրուհու գործեր է կարողանում անել մասնավոր տներում, ու քաղցած չեն մնում։ Սուսանի ականջին սկզբնական շրջանում «մաքրուհի» բառը խորթ էր հնչում. սովոր էր «հավաքարար»-ին, բայց հիմա նույնիսկ դուրը գալիս է՝ մաքրուհի… Քսան տարվա ֆիզիկայի ուսուցչուհին այսօր մխիթարվում է, որ մեկ-մեկ, եթե բախտը բերում է, մաքրուհու գործեր է անում և մի երկու կոպեկ փող տանում տուն։
Մտքերը ծանր էին ու դառը։ Ստեփանակերտում ապրած վերջին ամիսներին, եթե մեկն ասեր, թե երանությամբ է հիշելու այդ օրերը, այդ մեկին ինքը խելագար կհամարեր, բայց արի ու տես՝ քանի գնում, այնքան կարոտը խեղդում է։ Առաջ մտածում էր, թե հողի կարոտը, ջրի կարոտը, ծառ ու ծաղկի կարոտը բանաստեղծների հնարածն են, որ սիրուն խոսքի համար են… Իսկ հիմա ինքը իրենց փողոցի դարուփոսերին էլ է կարոտում, իրենց պատուհանի տակ կանգնած մեքենայի անիվները հանած-տարած հարևանի տղային էլ է կարոտում, Աստծու տված բարի լույսերը թթի օղիով դիմավորող ու կնոջից բաժանվելը մինչև հերթական սովածանալը հիշող Ռուբենի մասին պատմություններին էլ է կարոտում ու, որ սարսափելի է, շրջափակման մեջ սոված-ծարավ ապրած օրերին է անգամ կարոտում… Չլիներ, կոտորածի ահը չլիներ… Իրենց տանը-դռանը լինեին, աչքները «օգնության» բրնձին չլիներ, «օգնությունը» երեսներով տվողներ չլինեին… Փախստական չլինեին… Իրենց տանն ու դռանը լինեին, սրտները լցված պահին գնային, իրենց հարազատների շիրիմներին ծաղիկ դնեին, հոգու ցավը մի քիչ թեթևացնեին ու մտածեին, որ վաղը օրը բարով է բացվելու… Թող կերածները «երկնքից կախված» մի կտոր հացը լիներ։
Սուսանը վերջերս հաճախ է Թումանյանից տողեր հիշում ու զարմանում, թե՝ էսքա՞ն էլ ճիշտ… Հա՛ էլի… «Մեր ապրուստն ի՞նչ է.- մի կտոր չոր հաց, էն էլ հրեն հա- երկնքից կախված»։ Ա՛յ քեզ իսկական հառաչանք… Ցավ չէ, բա ի՞նչ է։
Մտքերի մեջ՝ չէր նկատել, որ անծանոթ վայրում էր հայտնվել։ Երբ ծանոթ տեղեր հուշող շենք ու կառույց չտեսավ, շփոթված կանգնեց։ Ահա և քեզ տրանսպարտի վարձի տնտեսում։ Սուսա՛ն աղջիկ, դե հիմա տաքսի պատվիրի՛ր, որ տուն հասնես։
Տաքսու վարորդը ղարաբաղցի էր։ Գիտեր, որ փախստական տղամարդկանց մի մասը տաքսի քշելով է հացի փող վաստակում։ Երկու խոսք էլ չասած՝ պարզ էր ղարաբաղցի լինելը։
– Ղարաբաղցի՞ եք,- դե՛, չհարցնե՞ր. անսովոր, հարազատության նման մի բան էր զգում։
– Հա՛։ Դուք է՞լ եք արցախցի։
Սուսանը համառորեն Արցախ ու արցախցի բառերը չի օգտագործում։ Ասում է՝ Ղարաբաղ անվան մեջ հաղթողի ոգի կար, թշնամուն վախեցնող ուժ կար. քանի աշխարհը Ղարաբաղ ու ղարաբաղցի էր ասում, հասկանում էր, որ ուժ ու կամքի հետ գործ ունի, հենց սկսեց Արցախ ասել, արցախցի ասել, ամեն ինչ սկսեց փոխվել, մի ձև փափկեցինք, ու բոլորի ատամը սկսեց մեզ կտրել։ Սուսանը այդպես էր կարծում ու իր կարծածին հավատում էր։ Տաքսու վարորդին այդպես էլ ասաց.
– Քանի ղարաբաղցի էինք, մեր տուն ու տեղի, մեր հող ու ջրի, մեր երկրի տերն էինք, դարձանք արցախցի, դարձրին փախստական…
Վարորդը գլուխը շրջեց ու զարմացած նայեց Սուսանին ու գրականախառն, ռուսերանախառն բարբառով ասաց.
– Գիտե՞ս, քուրի՛կ, երեկ էլ մի շատ սալիդնի պասաժիր ա էդ նույն պենը ասալ։
– Դուզ ա ասալ։ Կարո՞ղ ա տի չի։
– Բայց հենց ա մեջին ճշմարտություն կա։
– Կա՛, կա՛։ Մարդ ինի, թէ երգիր, անունը պիտի փոխեն վէչ։ Հինչ անըմավ ապրըմ, մին պենի հըսնըմ ա, ուրեմն էդ անըմն ա դուզ։
– Օզալ ըմ անըմս փոխեմ։ Փոշմանեցի։
– Անըմդ հի՞նչ ա։
– Մարքս, Էնգելս, Լենին, Ստալին։
– Հիիի՞նչ…
– Մելս։
– Հաաա՜…
– Էն Մարքսն ու Էնգելսը ջհանամը, բայց Լենինին ու Ստալինին էլ մի ամբողջ կյանք հետս քա՞շ տամ։
Սուսանը չկարողացավ իրեն զսպել։
– Հի՞նչ ըս ծիծաղըմ. դո՞ւզ չըմ ասըմ։
– Դուզ ըս ասըմ, դուզ ըս ասըմ…
Տեղ հասան։ Մարքս-Էնգելսի, Լենինին-Ստալինի ազգանուն-մականունների ծանրությունն իր վրա «քաշ» տվող Մելսը ուղեվարձ չվերցրեց.
– Մին տանա չընք, մին հէլի ընք… Ես հո՞ւնց փող յորոնեմ։ Հաշվըմ ըմ քուրս ըք։ Ծեզ հաջողություն։
Սուսանը նեղվեց։ Գոնե մի հազարանոց ունենար, դներ կողքին ու իջներ… Չուներ։