Գ­րա­կա­նութ­յան դա­սագր­քի ա­ռա­քե­լութ­յու­նը / ­Հե­րիք­նազ ՈՐՍԿԱՆՅԱՆ

Հայոց (մայրենի) լեզվի, գրականության, հայ գրականության դասավանդման բացառիկ դերը անհատի, պետականամետ հայ քաղաքացու արժեքային համակարգի, նրա բարոյական նկարագրի ձևավորման գործում գիտակցվել է մշտապես և ամրագրվել հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների առարկայական չափորոշիչներում: Գրականության դասավանդման վերջնարդյունքում ենթադրվում է ոչ միայն գիտելիքի յուրացում, գիտելիքը գործնականում կիրառելու կարողությունների և հմտությունների ձեռքբերում, այլև քաղաքացու ձևավորում՝ «անձնային նկարագրով, վերաբերմունքով կամ դիրքորոշումով իր երկրի, պետության, ազգային արժեհամակարգի, սեփական անձի և կյանքի հանդեպ» (տե՛ս Հանրակրթական ուսումնական հաստատությունում «Մայրենի» 1-6-րդ, «Հայոց լեզու» 7-12-րդ, «Գրականություն» 7-9-րդ և «Հայ գրականություն» 10-12-րդ դասարանների առարկայական չափորոշիչ, 2023 թ.):

Այլ կերպ ասած՝ գրականությունը կերտում է անձի հոգևոր աշխարհը, ամբողջացնում բարոյական կերպարը, նպաստում աշխարհաճանաչողությանը, ձևավորում աշխարհայացք ու գեղագիտական ճաշակ:

Գրականության դասագրքերը միշտ էլ գրվել են այս գիտակցումով՝ հիմնականում կատարելով իրենց վերապահված գործառույթները:

Պիտի ընդունենք սակայն, որ կան հիմնախնդիրներ, որոնք տարիների ընթացքում ոչ թե լուծվել, այլ՝ խորացել են՝ կախված օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ բազում պատճառներից: 1988 թ. լույս տեսած «Գիտագործնական համաժողովի նյութերի ժողովածու»-ում կարդում ենք. «Աշակերտների անտարբերության դեմ պայքարը պետք է դարձնել համընդհանուր գործ՝ օգտագործելով ամեն մի առարկայի ընձեռած հնարավորությունները: Պետք է հասնել այն բանին, որ աշակերտները սիրեն իրենց մայրենի լեզուն և այն սովորեն սիրով, նվիրումով, որպես հոգեկան ներքին պահանջ և ոչ թե որպես դրսից թելադրվող անհրաժեշտություն («Սովորողների աշխարհայացքի ձևավորումը մայրենի լեզվի և գրականության ուսուցման ընթացքում», Եր., «Լույս» հրատ., 1988, էջ 10-11): Դրվում էր լեզվի և գրականության գործնականացման խնդիրը (նույն տեղում, էջ 12), դրվում էր մեթոդական նոր ձևերի ու եղանակների մշակման խնդիրը (Խաչատրյան Պ., «Ինքնուրույնության և ստեղծագործական կարողությունների զարգացումը գրականության ուսուցման ընթացքում», Եր., «Լույս» հրատ., 1974, էջ 3): Ուսուցչից պահանջվում էր լինել և՛ գիտնական, և՛ արվեստագետ (Հովհաննիսյան Ս., «Գրականության դասը մանկավարժական ստեղծագործություն», Եր., «Լույս» հրատ., 1985), պահանջվում էր ապահովել միջառարկայական և ներառարկայական կապերը (նույն տեղում, էջ 5), օգտվել տեխնիկական միջոցների ընձեռած հնարավորություններից (Հովասափյան Հ., «Զննականությունը և գրականության ուսուցումը», Եր., «Լույս» հրատ., 1982), հանձնարարել ըմբռնելի, մատչելի տնային աշխատանքներ:

Այս պահանջներն արդիական են նաև այսօր: Չնայած բոլոր ջանքերին՝ շարունակվում է աշակերտի օտարումը դասագրքից, ետ է մղվում գիրք կարդալու ցանկությունը: Զարգացած տեխնոլոգիաները տեղեկությունը տրամադրում են արագ. ամեն ինչ տեսանելի է, մատչելի: Արդյունքում, սակայն, աշակերտի խոսքը դառնում է է՛լ ավելի պարզունակ, բառապաշարը՝ աղքատիկ, շարադրություն գրելը՝ դժվար: Մինչդեռ բառապաշարի հարստացման, լեզվամտածողության, ուղղագրական ունակությունների զարգացման լավագույն միջոցներից մեկը գրականության ընթերցումն է, աշխատանքը գեղարվեստական տեքստի վրա:

Նշանակում է՝ դասագիրք գրող այսօրվա հեղինակի գերխնդիրը պետք է լինի դասագիրքը գրավիչ, սիրելի, մրցունակ դարձնելը՝ աշակերտի համար երկարատև ճանապարհ հարթելով դեպի գրականություն:

Ողջունելի է, որ ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարությունը դպրոցի համար ստեղծել է դասագիրք ընտրելու հնարավորություն, և շնորհակալական խոսքի են արժանի բոլոր նրանք, ովքեր ձեռնամուխ են եղել իրականացնելու դասագիրք գրելու ծանր, բայց կարևորագույն գործը:

«Կրթադարակ» կայքում (https://krtadarak.am/) տեղադրված է «Գրականություն 8» դասագիրքը: Առաջին իսկ հայացքից ակներև է, որ հեղինակներ բ. գ. դ., պրոֆ. Ալբերտ Մակարյանը, մեթոդիստ-փորձագետ Թամարա Թովմասյանը նախ և առաջ լուծել են վերոնշյալ խնդիրը: 8-րդ դասարանում սովորում է ամենաբարդ տարիքային խումբը. փորձում է ինքնահաստատվել, պարտադրել իր տեսակետը, կարևորում է գնահատականը, արագ ոգևորվում է և արագ էլ հիասթափվում:

Առաջին ծանոթությունն սկսվում է դասագրքի շապիկից: Հմուտ ուսուցիչը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ աշակերտ-դասագիրք հարաբերությունների ձևավորման վրա՝ նրբորեն բացատրելով, որ հեղինակները կազմի պատկերի ընտրությամբ արտահայտել են իրենց վերաբերմունքը 8-րդ դասարանցու հանդեպ. կազմի մի կողմում ծրագրային հեղինակների դիմանկարներն են ու խոսքերը, իսկ շատ ավելի ազատ տարածությունը տարվա ընթացքում պետք է լրացնի ինքը՝ աշակերտը՝ իր հույզով, խոսքով, դատողությամբ, երևակայությամբ. կարևորվում է աշակերտի ես-ը, մտածողությունը, և վերանում է հոգեբանական անջրպետը:

Մտերմիկ շեշտեր է պարունակում հեղինակների ներածական խոսքը՝ «դու», «սիրելի՛ աշակերտ» դիմելաձևերով: Հստակ ձևակերպված նպատակները, խնդիրները, պահանջները վստահության երաշխիք են. այդ տարիքային խումբն ընկրկում է անորոշությունից: Նրա համար կարևոր է հասկանալ՝ ինչ խնդիրներ են դրված իր առջև, և կարո՞ղ է արդյոք ինքը լուծել դրանք:

Յուրաքանչյուր թեմա սկսվում է չափորոշիչներով և ծրագրով ամրագրված նպատակների և վերջնարդյունքների շարադրումով՝ հնարավորություն տալով աշակերտին հիմնավորելու ուսուցչի կողմից դրված գնահատականները կամ էլ ուսուցչի հետ գնահատելու իրեն ու իր ընկերներին:

Մինչ գրողների ստեղծագործություններին ծանոթանալը, պատկերագրվում է յուրաքանչյուրի դիմանկարը՝ արտաքին տեսքը, հայացքները, հետաքրքրությունները, ապրած ժամանակաշրջանը, նրանց մասին նշանավոր մարդկանց ասույթները: Տրված են նաև գրողների ծնողների դիմանկարները, տեղեկություններ գրողների կյանքում նրանց ունեցած դերի մասին: Հոգեբանական առանձնակի լիցքավորում են բերում այդ նկարներն ու ակնարկները. աշակերտի համար ընտանիքից է սկսվում և ընտանիքի շուրջ է կառուցվում աշխարհը: Բոլոր նյութերի համադրումը ամբողջացնում է գրողի նկարագիրը, ավելին՝ մղում է աշակերտին կարդալու QR ծածկագրերը, կատարելու ինքնուրույն-հետազոտական աշխատանք՝ ավելի լավ ճանաչելու ուսումնասիրվող հեղինակին՝ իբրև մարդու, անհատականության, ուրեմն և՝ ձեռքում ունենալու գրողի ստեղծագործությունն ըմբռնելու բանալին:

Պրոֆ. Ալ. Մակարյանը հմտորեն բացահայտել է նաև ուսուցանվող ստեղծագործությունների գաղափարական և գեղարվեստական արժեքները: Դա արվել է ուղղորդող մեկնաբանություններով, երկերի ստեղծման պատմությունների ներկայացմամբ, ստեղծագործությունների կառուցվածքային, պատկերային, լեզվաոճական առանձնահատկությունների շեշտադրմամբ, աշակերտների համար անծանոթ բառերի բացատրություններով, ներառարկայական և միջառարկայական կապերի ապահովմամբ:

Հեղինակային վերլուծությունները գրված են գիտական ամուր հենքով, նոր մոտեցումներով, դասագրքերում չշրջանառված մանրամասնություններով:

Գրականագիտական-տեսական անհրաժեշտ գիտելիքները տրված են սեղմ, բայց ամողջական բնութագրումներով: Այստեղ էլ կան նոր հայեցակետեր, և դրանք ոչ թե պարտադրված, այլ հիմնավորված են բացատրություններով, ինչպես, օրինակ, Հովհ. Թումանյանի «Թմկաբերդի առումը» քնարաէպիկական պոեմ համարելը:

Յուրաքանչյուր բառի, նախադասության, մտքի՝ շոշափելիության աստիճան առարկայական պատկերագրումը խոսում է հեղինակի փորձառության, նաև պատասխանատվության մասին: Այս մոտեցումները ուսուցչին մղում են ինքնազարգանալու, կատարելագործվելու:

Ուսուցանվող նյութի շուրջ բանավեճեր հարուցող, ինչպես նաև որոնողական բնույթի հարցերը օգնում են աշակերտներին դառնալու ուսուցման գործընթացի ակտիվ մասնակիցը: Առաջադրանքները միտված են սովորողների ինքնուրույն մտածողության ու ստեղծագործական կարողությունների զարգացմանը: Ոսումնասիրված հեղինակների, ստեղծագործությունների միջև տարվող համեմատական վերլուծությունները նպաստում են աշակերտների քննադատական մտածողության զարգացմանը: «Ինչու»-ները հիմնավորող փաստարկները բնագրից գտնելու առաջադրանքը, որը մղում է աշակերտին կատարելու թափանցող ընթերցանություն, տանում է դեպի ստեղծագործության ենթատեքստի ընկալում: Նկատելի է, որ առաջադրանքները համապատասխանեցված են տարբեր մակարդակներ ունեցող աշակերտների ուժերին: Մեթոդական ուղեցույցը օգնություն է ուսուցչին՝ դասը դարձնելու հետաքրքիր, ինքնատիպ:

«Գրականությունը,- գրել է Նար-Դոսը,- կյանքի հայելին է, բայց միայն դրանով չի սահմանափակվում նրա նշանակությունը. նա կյանքի դպրոցն էլ է…»:

Պրոֆեսոր Ալ. Մակարյանի, մեթոդիստ-փորձագետ Թ. Թովմասյանի հեղինակած «Գրականություն 8» դասագրքի կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկը ուսումնասիրվող նյութերը կյանքի դպրոց դիտարկելն է՝ մարդկային ճշմարիտ ապրումներով ու հույզերով:

Չկարողանալով հաղթահարել իմ ներսում ապրող ուսուցչին, մեթոդական միավորման նախագահին, փոխտնօրենին՝ մտովի տեղափոխվում եմ դասարան և պատկերացնում այս դասագրքով անցկացրած տարեվերջյան դասը. գրքի կազմի՝ գրատախտակին փակցված նույն պատկերով պաստառի վրա ուսուցիչը խնդրում է աշակերտներին մատնանշված ազատ տարածության մեջ փակցնել իրենց նկարները և գրել ամենակարևոր նախադասությունը՝ ինչ տվեց, ինչ սովորեցրեց իրենց դասագիրքը: Դա կլինի լավագույն գնահատականը հեղինակներին:

Բարի ե՛րթ նոր ծնված դասագրքին: