Դառնություն զգաց բերանում. դասալիք դառնալու համն էր: Ասես առաջին անգամ էր տեսնում շուրջը. հայացքը փախցնում էր շարքի մեջ մտնել շտապողներից: Բայց անխուսափելին աչքով տեսնելու կարիք չուներ ու տնկվեց գլխում:
– Ո՞ւր,- հարցրեց:
– Էն աշխարհ,- ասաց Այան ինքն իրեն:
– Ինչո՞ւ…
Հազար տարի էր՝ ինքն այդտեղ էր ապրում, հազար տարի՝ էդ սարերի ջուրը խմում ու հազար անգամ անցել էր էդ ճամփեքով… Թևաթափ նստեց առվի եզրին:
– Միայն չասես, թե չգիտես:
Նայում էր սարերին ու ոչինչ չէր հասկանում, ոչինչ չէր լսում. սարերը լռում էին, իսկ ինքը… Ինքն ի՞նչ ասելիք ուներ, որ ինչ պատասխան էր ուզում լսել:
– Սարերը ո՞նց կլռեն, սարերի լռությունն անգամ տեղով խոսք ու զրույց է,- մտածեց:
Ու Այան հասկացավ, որ այդ ի՛նքն է դադարել նրանց լսել… Ամոթից գլուխը կախեց ու նոր զգաց, որ ինչ-որ մանր քարակտոր ծակում է ոտնաթաթը, ուշադրություն պահանջում. այնքան փոքր էր, չէր էլ երևում, բայց ծակոցը հստակ էր: Երկրորդ բերան աճած խոտի մեջ ինչ-որ բան ոտատակ էր լինում, որը և՛ տեսնելու էր, և՛ լսելու, և՛ զգալու: Ուստի անդադար հարցնում էր.
– Ինչո՞ւ: Ե՞րբ այդքան հեռացար:
Կանաչը ծածկույթ քաշած, հուշիկ-հուշիկ դեղնին տալով՝ բարձրացել էր դեպի սարալանջ ու ձգտում էր հասնել գագաթին:
– Հա, բայց կատարն ամեն խոտ չի ընդունում:
Էլի երկփեղկվեց:
– Ասա՝ ո՞ւր ես գլուխդ առել ու գնում…
– Ճիշտ ես անում, գնա՛: Ձմեռը մոտ է. քանի հնարավորություն ունես, տարածվի, ինչքան կյանք ունես, ապրի: Բայց չմոռանաս հողիդ բույրն ու օդիդ համը: Ձմեռը մոտ է, ու ինչքան էլ մատղաշ մնաս, էլի պետքական ես. գառ ու ոչխար դուրս են գալու, անասուններին կեր է պետք: Մարդուն էլ՝ կաթ:
Զգաց, որ արդեն իր ու խոտերի մտքերն իրար են խառնվում:
– Էս ի՞նչ շուտ շրջափակված տարին պտտվեց, ետ եկավ ու լրիվ փլվեց գարնան տեղատարափից կոտրված կտուրիս պես…
Զգաց, որ մտքերն ազատություն են ստացել, ոնց որ թե արդեն ուր ուզում՝ թռչում են, ում կտուրին ասես՝ նստում, աշխարհը չափչփում, ետ գալիս: Մտածեց՝
– Մտքերի համար ի՞նչ կա, հոգու գործն է դժվար:
Այան գիտակցում էր, որ իր մարմինն ուր էլ քարշ տա, հոգին մնալու է այդտեղ, այդ առվի եզրին, որտեղ սնվել-մեծացել է, որտեղ սիրվել-զորացել է: Ու ինչքան մարմինը խեղճանում էր, այնքան հոգին իրեն ավելի էր գերի զգում: Այն նույն հոգին, որ ջահել օրերին թռցնում էր երիտասարդ Այային, միասին ճախրում էին երկինքներում, սավառնում ամենուր, հիմա ընկել ու չէր կարողանում ելնել…
– Հանգչիր խաղաղությամբ, բարեկամս,- ասաց բարձրաձայն,- Տե՛ր, ողորմեա, տերողորմեա, տեր…
Տարրալուծվում էր:
– Է՜…- վերջապես արձագանքեցին լեռները,- որ հանգչելով լիներ, էլ ի՞նչ խնդիր: Տառապյալ հոգուն հանգել-մարել չկա: Չարածիդ մեղքը ոչ ոք չի կրելու, վաղ թե ուշ, քո բեռը նորից քո հոգուն է ծանրանալու և եթե հոգուդ էլ չիջնի, մեջքիդ է բեռ մնալու:
Այան նայեց նորելուկ տունկերին.
– Ջահել եք, չգիտեք…- ասաց՝ աչքը դեռ գնացողների կողմը:- Սովետի օրերին, համենայնդեպս մինչև 1973 թվականը, հայկական դպրոցներում ադրբեջաներենը պարտադիր էր:
Գլխովն անցածը վազող ժապավենի պատկերներով եկավ աչքին… Ու որոշեց, որ իր նման հազարներին ընդունած ու ճամփած սարերին հրաժեշտ տալուց առաջ պիտի նորածիլ բույսերին ու իր դրած տունկերին մի բան պատմի, որ բոլոր մնացողները իմանան ճշմարտությունը: Բայց չգիտեր, թե ոնց սկսեր:
– Հազիվ էինք ազատվել էդ…- ասաց:- Ո՞ր մեկը պատմեմ, տեսել չեք, խոխեք, չգիտեք… Աղդամ հա՞յ կարար մտներ, մեքենա՞ կանցներ: Տեգորս բանակի ընկերը ադրբեջանցի էր, իր բերանով էր տեգորս ասել. «Հանգիստ անցի, ասել եմ, որ իմ ընկերն ես, քեզ քարով չեն խփի»: Բայց ես միշտ զգուշացնում էի՝ Խորեն, շան հետ ընկերություն արա, բայց փետը ձեռիցդ չգցես: Աղդամի էդ ընկերը մի օր մեզ իրենց տուն հյուր տարավ: 1984-ին էր՝ շատերի գոված Սովետի վախտը: Ես էլ հղի էի, արյան խնդիր ունեի ու հիվանդանոցից նոր էի դուրս եկել…
Այան թեքվեց, տունկի բարակ ցողունից զգույշ անջատեց գայլուկի դեղնավուն լարը, որ աճել, փաթաթվել ու խեղդում, չէր թողնում բույսն օդ շնչի: Զգաց, որ չի պոկոտում, այլ աշխատում է մաս չթողնել մոլախոտի փափուկ մարմնից, որպեսզի նորից աճելու շանս չունենա: Թե չէ ի՜նչ իմանաս՝ քաղհանող կլինի՞…
– Ի՜նչ ասես որ չէին դրել սեղանին…- շարունակեց. սկսել էր, պիտի ավարտեր:- Իրանց աղջկանը հետ մտանք նկուղ, որ պահածո տանենք, Նազաքյան էր անունը. նկուղի տարբեր կողմերում դռներ կային, ինչ-որ ձայն էր լսվում: Հետաքրքրեց: Բանալու անցքից նայեցի. փարթամ մորուքով մի մարդ կլոր կոճղի մոտ նստած՝ դեմը երկու փոքր երեխա, սովորեցնում էր. «Էրմանիլար՝ բու…»: Հայը, ուրեմն՝ բու, բոբո: Այսինքն՝ պիտի խփես: Սիրտս կանգնեց, Նազաքյանը զարմացած դեմքիս էր նայում՝ Անյա՞: Էլ ի՞նչ Անյա: Վախից ճնշումս ընկել էր, դառել էի պատի ծեփ, շշերը ձեռքիս՝ լալկվել, մնացել էի: Ամուսնուս ասացի՝ «Վատ եմ, տար ինձ, վատ եմ»: Թե բա՝ բժիշկ կանչենք: Ասեցի՝ չէ, իմ բժշկին եմ ուզում: Տեգրս մնաց, ամուսինս ու սկեսուրս տեգորս էդ թուրք ընկերոջ մեքենայով, գազարագույն «Երազ» ունեին, ինձ տուն բերեցին: Հասանք Մարտակերտի հիվանդանոց, տեգորս ընկերը հայերեն լավ էլ խոսում էր, մոտեցավ բժշկին, թե՝ ինքը մի նժարին, փողը՝ մյուս նժարին, հանկարծ իրեն մի բան եղավ՝ ինձնից չնեղանաս: Մի խոսքով, ինձ բարձրացրին վերև, դեղ միացրին, խելքս տեղը եկավ: Դրանից հետո ասեցի՝ քո թուրք ընկերոջ տերը թաղեմ ես…
Այան կռացավ նոր հայտնաբերած մոլախոտը պոկելու:
– Է՜, հազիվ էինք մաքրվել: Իմացեք՝ թուրքի ձեռի տակ հային կյանք չկա, չէ՜: Բայց դե մատղաշ եք, ի՜նչ իմանաք: Դուք չեք տեսել, ախ, բայց տեսնելու եք… Տա Աստված, մարդու ձեռք ընկնեք, ոտի կոխան չդառնաք: Ու չմոռանաք, առանց ձեզ նույնպես հային կյանք չկա:
Ականջին խոսակցություն հասավ՝ հարազատ բարբառ, Այան թեթևացած շունչ քաշեց, որ դեռ յուրայինների մեջ է: Բարձունքից նայեց գյուղամիջում հավաքվող հայրենակիցների խմբերին, որոնք ամեն կողմից գալիս, մտնում էին գետաբերան հիշեցնող հրապարակ։ Այստեղից մի ժամանակ ավտոբուսից իջնում, մարդիկ տարածվում էին իրենց գյուղեր՝ ներծծվելով անտառների մեջ, իսկ հիմա ճամփաբաժանը, սև խոռոչ դարձած, բոլորին կլանում էր, որ հակառակ հոսքով քաշի Արցախից դուրս, հնարավոր միակ ուղղությամբ՝ Քաշաթաղից Գորիս: Ազատագրված տարիներին մի ճանապարհ էլ, իհարկե, Քարվաճառով դեպի Սևանի կողմերն էր գնում: Անհաջող ճամփա էր, բայց ի վերջո սարքեցին, լավացրին…
Հեռացողների քարավանը ձգվեց, արտահոսքն ուժեղացավ, Այան դանդա՜ղ ոտքի կանգնեց: Հողամասը լանջիվեր էր, ամեն անգամ էդ թեքության վրա հող մշակելիս Քրիստոսի չարչարանք էր քաշում. հյութալի աճած կանաչը հնձվորի էր սպասում:
– Միայն խոտը չէ, բոլորն են ձգտում բարձրանալ սարերը, անգամ՝ քարն ու թուփը: Ուրեմն՝ դրախտը լեռների գլխին է,- մտածեց Այան։
Ցեղակիցներին բան չգտավ ասելու։ Մի վերջին անգամ իջավ դեռ տաք հողին, նորից ճակատը տվեց ամպերին. պապ ու նախապապ, տատ ու ապուպապ շաղ էին եկել Տիեզերքում… Հարավում՝ աղեղնավորը: Նունիսկ պարզորոշ լսեց նրա ձայնը, որ ասում էր.
– Ուր էլ գնաք, ինչ էլ անեք, անպայման ենթարկվելու պարտադրանք է լինելու։
Հետո ձայնն ասաց.
– Բայց եթե ինձ ես հիշել, ուրեմն՝ գիտես ինչ էր պետք անել:
Այան ողբաց.
– Ես ի՞նչ իմանամ:
Հետո աղերսեց.
– Երևի, ինչ էլ լինի, արհավիրքից փրկվածները նախ մի տեղ նստելու են, ինչպես ժամանակին Արարատի գլխին են իջել… Հուսամ՝ էլի մեր կողմ կգան…
– Ե՞րբ։
Այայի հարցը կախվեց օդում ու սկսեց ճոճվել. հարյուրամյակ մեկ… հարյուրամյակ երկու… հարյուրամյակ ե՜րեք…
Այայի հոգին կամաց-կամաց դժվարանում էր կողմնորոշվել. հաշիվը կորցրեց, ինչ-որ ծանրությունից ազատվելու ճիգ էր անում, բայց գլուխը սեղմվեց, միտքը բթացավ փակվեց, սիրտը մղկտաց-մղկտաց ու քարացած կուչ եկավ որովայնի մի անկյունում… Եվ հոգին դուրս եկավ: Իսկ աչքերը բաց մնացին…
