Գուցե ամպն էր գունատ
Գուցե գազոններում
Աստղ էր ընկած:
Սոնա Անտոնյան
Լույս աշխարհ եկավ Սոնա Անտոնյանի «Ես այդ փրկվածն եմ» բանաստեղծությունների ժողովածուն, որում «ճանապարհորդ» բանաստեղծուհու քաղաքային հոգեվիճակի զգացումներին «նրբիրան սքանչումներ»-ը «ընկնող խնձորներ» են «թռիչքի թովչանք»-ով, ուր «տևական է շղթան և նշանը սիրո-//անգամ փոքրիկ ինտրիգները//մանր-մունր խուճապները//կփշրվեն ռելսերի տակ,//երբ շչակի ձայնը լսվի», ու այդպես էլ
«//Ոչ ոք չգիտե Նյուտոնը սիրահարվա՞ծ էր,//երբ խանդավառ//հերթական օրենքն էր//հայտնագործում»: Ժողովածուն խմբագրել է Սլավի-Ավիկ Հարությունյանը, ով նախախոսքում գրում է. «Ես այդ փրկվածն եմ» բանաստեղծությունների գիրքը բառի միջոցով նոր վիճակներում նոր աշխարհները ամրագրելու փորձ է, ինչպես նաև տողի ենթատեքստում այդ աշխարհները տեսնելու ունակություն, որտեղ առավել չափով սակայն պատմվում է կորուսյալների, քան փրկվածների պատմությունը: Կորածի և փոփոխվողի իմաստը, երբ չի տեղավորվում տողաշարի տարածությունում, Սոնա Անտոնյանը այն խտացնում է էմոցիաների կոորդինատներում՝ մեռնողի և հառնողի, կորսվածի և փրկվածի անունները միայն արտաբերելով, նոր շրջափուլերում թաքուն փայփայելով մարդու և նրա մարդկայինի դեռ ավելորդ չլինելու հույսը»:
Այս մտապրումով է, թերևս, Սոնա Անտոնյանը բանաստեղծություններից մեկում անկեղծանում. «գնացքի պատուհանից//այնքա՜ն ինքնաբավ է//այսկերպ մոգոնելը»:
Գիրքը բաղկացած է երեք բաժնից՝ «Վիճակներ», «Գնացքի պատուհանից» և «Հիմա Գյումրիում անձրև է», որոնք ներծծված են բանաստեղծուհու մեջ ալիքվող երեքի խորհրդով՝ հույս, հավատ, սեր՝ դառնալով ներկա թվայնացված ու հաշվարկային ժամանակներում ժամածաղիկ մնացած մենավորուհու կոդը՝ (3 +1)։
Չկրկնվող կրկնություն՝ տողադարձված վիճակ: Սոնա Անտոնյանի առաջին իսկ բանաստեղծությունն ուղերձային տրամաբանությամբ հավատո հանգանակ է հիշեցնում. «Եվ ամեն օր ծնվում էի նորից,//և ամեն օր//վերջալույսն էր//ավետիս,//և ձեռքերս էին ուժեղ//և արցունքս//չընկնող,//հույսը՝ մերան,//և սերը՝ պինդ,//և սերը՝ ջինջ.//Ես այդ փրկվածն եմ//միշտ» («Ձեզ»): Ուշագրավ է, որ բանաստեղծուհին չի ասում, թե նորից եմ սկսում, այլ ասում է՝ նորից եմ ծնվում, ու այս էաբանական տիրույթում է բանաստեղծուհու չկրկնվող կրկնությունը՝ բառից խոսք, խոսքից բանաստեղծություն, բանաստեղծությունից գիրք-կյանքի տիեզերական շրջապտույտի տողադարձվող կայացումը, որը հավատով ակաղձուն մի տեքստ է, ուր ամեն տողադարձ բանաստեղծական առանձին փրկություն է՝ հույս. «…Աստված՝//թեքված ցավին» ու սեր երազի «ալպիական բյուրածաղիկ եզերք»-ում:
Բանաստեղծուհու համար տողն ամեն ինչ է, այն իր երազների երազն է. «…հպվիր ինձ,//դարձրու տող», և այդ տողերի հանրագումարն է ապրած, ապրվող և ապրվելիք կյանքը. «աղոթիր ինձ համար… որ քնեմ//աղոթիր գրիս համար, որ ստացվի//աղոթիր դռանը քնած մահվան դեմ,//որ հեռանա» («Անծիր»): Սոնա Անտոնյանի գիրը առաջին հերթին իր համար «բժիշկ՝ մի մաքառող երամ» ապաքինող բարի խոսքերի թռիչքի պերճանք է, օդ ու ջրի պես անհրաժեշտ կենսականություն. «Թղթեր ունե՞ս՝ գրիր//թեթև//թաց//թափանցիկ//թունդ բառերով գրիր… //Ճերմակ սրսուռ//չունեմ ոչինչ//պատուհանին գրե՞մ//կամ էլ օդին հպումներով//կամ էլ բջջայինիս նոթաբաժնում//կամ էլ ծիծեռնակի թևին կամ էլ…»
(«Սո՛-նա՞»): Ս. Անտոնյանի ներսի լույսը նրան միշտ միտք է տալիս ու զգացողություն. «Որ լուսաբացն անկրկնելի է//եթե անգամ պատուհանիդ//արևը դեռ չի հպվել//լինել ջղերով//մազանոթներով //զգալ//եթե արմունկդ լույսը չի գրկել//գալ լույսի գրկախառնումով//մաշկիդ թրթռոցը սեղմելով» («Զգալ»):
Դադարի ու շարժումի հարաբերական ամբողջականությունը՝ իրավիճակային ընկալում: Սոնա Անտոնյանի «Ես այդ փրկվածն եմ» ասելիքի նպատակն ու իմաստը բնորոշվում են նշանային համակարգով, որն էլ բնութագրում է իրավիճակը: Գնացքի պատուհանը բանաստեղծուհու էության ինտելեկտուալ գեղարվեստական բնույթը դրսևորելու միջոց է, որը չնայած հստակ առօրեական կարգի իրողություն է հարուստ անկանխատեսելի իրավիճակային ազդակներով: Գնացքը նպատակի խորհրդանշանն է, պատուհանը՝ իմաստության: Երկուսը միասին բանաստեղծուհու դիտանկյունն է՝ նպատակային իմաստության գիտակցումով որոնումների տանող՝ «Գնացքի պատուհանից//Ճանապարհները հերարձակ են,//թե ձեռք ձեռքի, ներհակ ու խենթ//թե՝ խոհական ու պինդ»), երբ թվում է՝ ոչ թե աշխարհի միջով ես անցնում, այլ՝ աշխարհն է կողքովդ անցնում պատկերների շարանով, որոնք մեկը մյուսին փոխարինում են էկրան-համայնապատկերի վերածված գնացքի պատուհանին, ինչը պարտադրում է մտածել. «Այս ցավը չերգվող է,//այս ասքը՝ չասվող…//Արցախ», ուր «Երկինքը լեղակ ու ալ է//կաթում.//Շիրակ աշխարհս//մխացող//վերք է», ու այս ամենը «Երկիրս//ծաղկանց եռագույնն է//կարմիրը խաշխաշի//տերեփուկը ծավի//անթառամը գեղազարդ//և միայն//նարնջագույնը//նրա ծաղկի», որտեղ ամպամած առավոտին շռայլ արևի կարոտով «Խատուտիկնե՛ր,//իմ երկրի կողմը թռչող//ջրերին մի հատիկ նետեցի//աչք ծովացավ-//Սիրո վիճակագրության//պես մի բան»:
Այս համայնապրումի մեջ զուգորդվում են մտքեր ու զգացողություններ, որոնք արժևորում են մարդու գոյաբանական նկրտումները՝ վերապահելով այն նախապայմանական որակումների տարածքում. «Գնացքի պատուհանից//միտքն անդադար է,//սիրտն անդադար է//թփերը, ծառերը//նրանց ծաղկափոշին դառը օշինդրի//մազութոտ ծաղկապսակները խռնդատի//աչքերումս, սրտումս//թաքցրած նշանները՝ նարնջի բույրով,//դիմագծերը, շշունջները,//հիացումները անընդմեջ.//հիշողությունների թունդը, դառը՝ շոկոլադի,//որ մզում են մեզ՝ թաց թե չոր//երբ առաջ ենք նայում,//երբ գնում ենք հուռթի սրընթաց//անդուլ թևաբաց//երբ գնացքի անիվները պեծպեծում են,//պատկերացրու՝ հրճվում ենք…»:
«Գնացքի պատուհանից» բաժնում ուշագրավ է գնացքի պատուհանից երևացող պատկերների հաջորդականությունը, որն սկսվում է «Գնացքի պատուհանը փոշի է», ասել է թե՝ կյանքը «…այն չէ//ինչ-որ կար դեռ երեկ//սա այն չէ//անցյալից ոչ մի տող»:
Այնուհետև այն սկսում է կայուն հոգեկան կառուցիկ տրամադրությամբ զարգանալ՝ հասնելով օրինաչափ հանգրվանային տրամաբանության, և բանաստեղծուհին հայտնվում է փակ կրկնվող շրջանում, ուր ինքն է և աշխարհին բացվող գնացքի պատուհանը, որի հարափոփոխ պատկերներում չի կրկնվում իր նմանը. «Գնացքի պատուհանից//աշխարհը//կայարանամերձ է//ու սլացիկ://Կառամատույցում ամեն անգամ//մեկը տոկում է», չնայած որ «Գնացքի պատուհանից//ծառերը կրկնվում են,//և նորից,//ամեն անգամ//ծառն իմ//աննման է://Ընթացքն է հիացիկ», որում միևնույն է «Վայրկյանների, օրերի,//տարիների հետևում՝//սերը՝ զգայաչափ//ցավը դարձյալ մեծ…»։
Սոնա Անտոնյանը քաղաքային կենսամտածողությամբ բանաստեղծուհի է, և դադարի ու շարժման հարաբերականությունը նրա համար հենց ամբողջանում է ու կենսաձև ստանում քաղաքի կոլորիտային ծիրում. «Գնացքի պատուհանից//գեղեցիկ են//հեռացող լույսերը//մոտեցող քաղաքի։//Փոխանցիկ է//զմայլանքը»: Սոնա Անտոնյանի գնացքի պատուհանը անտարակույս որոշակի հայելի է, որտեղ իր կերպարանքով աշխարհն ընկալելու և հաստատելու բանաստեղծուհու եսը հազար ու մի զիջումներով հանդերձ ինքնորոշված է դեպի ներկան. «Գնացքի փոքր պատուհանից. //խոհը, հուշը, երեկը մեզ քամում են.//և մենք դեռ զիջում ենք-//բայց շիտակ գիտենք՝ հանցանք է զիջելը//և՛ սուզումները, և՛ քնքուշը,//և դառն ու զվարթը…//ամեն ինչ անցողիկ են//հաջորդ կայարանում»:
Սոնա Անտոնյանը գնացքից ո՛չ ուշացել է, ո՛չ էլ նրանից է ուզում թռչել, այլ՝ գնացքի շարժումը հարմարեցրել է թվացյալ դադարին, բայց շարունակելով իր կենսաձևը մտավորի դաշտում՝ կյանքի կիսատությունից մնացած անբավարարվածությունը լրացնում է երևակայության մեկնումներով. «…և որովհետև երազներից սկսվում//և մնում է անավարտություն//մեր ապրած սիրո//մեր չապրած կրքի//պատկերներ են սորում//ավազի հեշտությամբ//ասենք՝ ծաղիկ պատուհանին//մակույկ//մարդկանց//շների//դրոշների//վազք-//դանդաղ դաղ//գծե՛ր հարվածներ//գծե՛ր հարվածներ//զսպում եմ//խելակորույս//հանգեր//շարունակում եմ պատկերը//և հանդուգն հրահրում՝//ապրել//գեղեցիկների//զվարթների//տեսած երազների//Նշաններով»:
Սոնա Անտոնյանի գնացքի երթուղու կայարանները դասավորված են պատեհորեն իր ներսում, որը նույն մշտամնա կանգառ-քաղաքումն է. «Մշուշված մի քաղաք`//ոչ գիտես ձմռան//ոչ գիտես աշնան//երեկո//ծխուկի կուտակներ//կուտակներ//մոլորված//մայթերին//և մարդիկ//մարդիկ//թափանցիկ ջղերով//անգույն հայացքներ//ոչ մի հարց//և ոչ դեմ//ոչ էլ կողմ//զվարթուն խճճված//լույսերին դեմ առ դեմ//հոգնած տերևներ//փոշոտված խշրվող//ոչ գիտես դալուկ և//ոչ էլ դեղնած//Սա այն չէ//ինչ-որ կար դեռ երեկ//սա այն չէ//անցյալից ոչ մի տող//Դե՛հ… լույսեր կան//պոռթկացող//քարացած սրտերի փոխարեն//սա հին չէ//ոչ էլ նոր//մի քաղաք թափթփված ու մոլոր//որ վաղուց կորցրել է գութը մոր» («Կանգառ»):
Վերջնախոսք: Սոնա Անտոյանի սեղմագրված բանաստեղծությունները մտքի շնչառություն են հիշեցնում, երբ որպես ասելիք՝ բանաստեղծությունը միանգամից օդի պես աննկատ շնչում ես, սակայն ներսումդ այն երկար վեր ու վար ես անում, մինչ մտքերիդ արտաշնչումը դառնում է զգացողություն ինչ-որ բանի կամ ակնկալիքի: Քաղաքագիր բանաստեղծուհին գրում է. «Ես հախուռն//զգացի քաղաքիս//խլրտոցը մեղվաձայն//ծաղկող ծիրանենին//և գարունը լսեցի//Անդրանիկ Կարապետյանի//ալեհավաք ձայնից»: Լույս, թախիծ, մենություն, հուզում, դիմադրում, տարածություն-ահա գյումրեցի բանաստեղծուհու գեղարվեստի քրոնոտոպի տարրերը, որը բանաստեղծություն է դառնում, վկայում մարդկանց ու քաղաքի իրական ու այլախոսիկ անուներով. «Հիմա Գյումրիում անձրև է//կամ էլ հենց նոր դադարեց//մի պոետ//միայնակ սրճարանում//խմում է կապուչինո//ինձ հետ//իբր ինձ համար//ու նայում է դուրս//ուղիղ Քըրք Քըրքորյանին//Աբովյան փողոցում է սրճարանը//«Իմ մասին»-ը//մերոնց ստիխների թեման է,//որ թարգմանել է Մայա Շերեմետևան//պոետը` Ռոզին է, օ՜ Վարդը//(ասաց` մի ուրիշ ցող կիջնի վրաս…)//Մնացածը//թաց մայթերն են//ինքնամեկուսացումը//թացն ու ավելի թանձրը//գարնան»:
Գյումրիում ու գյումրեցի աղջիկը միայն, որ ինչքան էլ նազլու լինի, կարող է իր խոսքը մինչև հաջորդ գիրքը ավարտել այսպես. «Հա՛յր իմ, չասես` գոնե ինձ համար,//անհնար է ծառ լինելը,//մա՛յր իմ, իսկ թրթիռները, բառերը մեռնում են.//անհնար է դիմանալը,//գոնե հույսիդ սեզերը արևին ծուլ գան, հայրենի՛ք,//վերքիդ զգույշ խեժ կաթկթամ,//հավատարիմ հսկեմ քեզ,//հավատիդ ոստերը,//տաճարիդ սյուները-//ծաղկումդ, թռչունդ, ընդվզումդ://Առատ տեղումներ են//Հա՛յր իմ,//Մա՛յր իմ,//Հայրենի՛ք»։
