(հատված վեպից)
ԴՈ[1] – ԱՉՔ
Գլխումս փայտփորիկ կա։ Կտուցի սուրը խրել է ականջիս մեջ ու թխկթխկացնում է։ Համաչափ, ռիթմով, ի խորոց հոգու թփթփացնում է գանգիս դիմացկուն պատերին. «Կյանքը անուշ է, կյանքը ծիծաղկուն ընծա է՝ ծաղիկը, ծիծառը, ծովը: Մտքիցդ հանիր էդ փուչ ինքնազոհությունդ: Նայի՛ր, տե՛ս՝ երկիրը, երկինքը, արևը, աստղերը, մարդը, երեխան, կինը, նայի՛ր, հայացքդ մի՛ փախցրու, նայի՜ր, թե արդար ես, ուշքդ էս կողմ պահիր, լույսը բացվում է, օդը լցվում է թոքերդ, սիրտդ սրսփում է. էս դու ես, էս էլ՝ աշխարհը, դու էս աշխարհում ես, էս դո՛ւ ես, դու կաս, դու խո՜ր արմատներ ունես, ճկուն ու հեզիկ ուղեշներդ զարդարված են սաղարթով՝ նուրբ ու կանաչ ու խիտ, դու ձգվում ես վե՜ր ու վեր, այնքա՜ն վեր, որ կատարդ շոյում է երկնքի երեսը, արևի վարսերն ու լուսնի փոսիկները: Մտքիցդ հանիր էդ անդուր ինքնախարազանումդ: Քեզ ինչո՞ւ է թվում, թե էս ամեն ինչի մեղավորը դու ես: Հա՛, դե՜, մեղավոր ես, ո՞վ չգիտի, էդ ո՞վ մեղավոր չի, բայց ուրիշի մեղքն ինչո՞ւ ես քեզնով անում, ինչո՞ւ: Քանի՞սն են էդ ճանապարհով գնացել քեզնից առաջ, քեզնից շա՜տ առաջ են խաչն ուսել, բայց արի ու տես՝ ո՛չ մարդն է փոխվել, ո՛չ մարդկությունը. հույս չունենաս, թե կփոխվեն: Բա որ գիտես, էլ ինչո՞ւ ես անշառ գլուխդ շառի մեջ գցում: Բուսնե՞լ ես էս հողի վրա, լա՛վ ես արել, արմատներդ տարածիր բնիդ շուրջբոլորը, խորքերից կենսատու հյութը կորզիր, լցրու ավիշներիդ մեջ, շարունակիր ընձյուղվել, բողբոջներդ արևին պարզիր, ծաղկի՜ր, փթթի՜ր, աշխարհին բույրեր տուր, գույներ տուր, թառամելը կա ու կա, չորանալը կա ու կա, աշխարհին համ ու հոտ տուր, դառնությունդ աշխարհերես մի՛ հանիր, թող պտուղներդ քա՜ղցր ծորեն, դրա համար քեզնից ոչ մի ճիգ չի պահանջվում, թե որ կամքդ զորի, սևդ ներս արա, կարմիրդ՝ դուրս, հենց որ բարդ համտեսի, աշխարհը երեսիդ կծիծաղի, ու սիրտը կփափկի, համը կմնա բերանում, աչքը տեսածին կսովորի, կընտելանա տվածիդ ու էլ քար չի նետի ծառերիդ կողմը. աշխարհը խելքի կգա, աշխարհին խոսք ասա, խշշա՜, խշշա՜, էնպես խշշա, որ խշշոցդ աշխարհը բռնի՝ աշխարհին խելքահան անի: Աշխարհը քեզնով արա: Դու կարող ես, աշխարհը քեզնով արա, էդ աշխարհի սրտով էլ կլինի, արդեն քանի՜-քանի դար է՝ աչքը քո կողմն է պահում, որ չտեսնված ու չլսված լուր առնի քեզնից, որ իր սիրտն էլ լիանա, իր հոգին էլ թև առնի՝ թռչի»։
Եթե շարունակում եք կարդալ այս պատմությունը ու հասել եք այս նոր տողին, ուրեմն ձեզ հետաքրքրում են Փայտփորիկի արկածները, որոնց մասին խոսելիս ես ինձ Բարոն Մյունհաուզեն ու Թոմ Սոյեր ու Չիպոլինո եմ զգում: Եթե այս էջը փութով թերթում եք, որ տեսնեք՝ որքան հավաստի են Փայտփորիկի ու իմ արյունակցական կապերը, ապա բարեկամաբար խորհուրդ եմ տալիս էջանիշը պինդ խրել այս էջի կողը ու վազքով գնալ լաբորատորիա՝ վերծանելու ձեր ԴՆԹ-ի գենետիկ տվյալները, քանի որ, ամենայն հավանականությամբ, շուտով կպարզեք՝ Փայտփորիկի ու ձեր ազգակցական կապերը նույնքան ամուր են, որքան անբաժան են մարդն ու նրա եսակենտրոն խոսքը, այո՛, այո՛, թոթովախոս երեխայի՝ արտաքին աշխարհին ուղղված ներքին խոսքը:
Փայտփորիկս համոզված է, որ ես ծառ եմ, գլուխս՝ փչակ։ Որոշել է բնավորվել գլխիս մեջ. նրան թվում է, թե անհատակ փչակս հիմա լիքն է մանր-մունր վնասակար զեռուններով, որոնց ոչնչացնելու սուրբ պարտականությունն է ստանձնել ինքնակամ՝ հանուն մարդու առողջ մտքի հաղթանակի, հանուն մարդու մտքի, հանուն մարդու, այո՛, հանուն ինձ։ Փայտփորիկս որոշել է ինձ փրկել ինձնից: Ձախողման դատապարտված առաքելություն է, իհարկե, բայց դե, փորձը փորձանք չէ, կամ ամեն փորձ չէ, որ փորձանք է: Թող փորձի, եթե հաջողեց, մեզնից մեկնումեկը կփրկվի, եթե ձախողեց, էլի վնաս չունի, մեզնից մեկնումեկն ինքնահաղթ կսեթևեթի «սև ցելերի սերմնացանի հետ» և «արձակ դաշտերի ամայության մեջ» սիրո խոսքեր կշշնջա՝ որպես «անուրջ կույս»:
Փետուրները ցից տնկելով ու շորորալով խայտաբղետ՝ Փայտփորիկս ինքն է նազուտուզ անում ու քսմսվելով ուղեղիս գորշանյութին՝ խտղտում է միտքս. «Արթնացի՛ր, ասում եմ՝ արթո՛ւն անցիր, անցի՛ր անծիր, ծի՛ր-ծի՛ր»։ Հիմա էլ երկար լեզուն իրեն չի քաշում. սլվլիկ որդի նման գալարելով՝ լեզվի ծայրը հետ ու առաջ է անում ու տարփանքով շոյում ուղեղիս ծակուծուկերը։
Վավաշո՛տ սատանա։
Ասում եմ՝ չբռնե՞մ ու արհամարհեմ էս անզգամ գազանին, որ կայծոռիկի պես պեծկլտում է գիշերվա տապի մեջ ու մի պահ մոռացնել տալիս ամեն ցավ ու դավ, իբր մոռացնել է տալիս. գրողը տանի՛, թող փորի, փորի, էնքա՜ն փորի, որ հոգնի, թող հագենա ու կամավոր լքի փչակս, կամ էլ էնքան թռվռա, էնքան խլվլա, մինչև բեզարած համոզվի, որ գլխիս որդերը մահացու թունավոր են, թող ագահի նման վրա պրծնի՝ ուտի, ուտի հա՜ ուտի, բայց թող աչքը երբեք չկշտանա, թող փորիկը փքվի, կերած-խմածը քթից գա, թող էնքա՜ն տռզի, որ ստիպված լինի էն անմեղ Պույպույից նիհարելու դասեր առնել, հա՛, մտքիս թակարդից փրկվելու դասեր առնել, թե չէ ոտքերը կտնկի ու կհոտի գանգիս ծակուռում՝ ի վնաս շրջակա միջավայրի, ի ուրախություն չարակամ չուզողներիս։
Բայց և այնպես, խոստովանում եմ. արդեն սովորել եմ Փայտփորիկիս աննամուս ոտնձգություններին, այնքա՜ն եմ սովորել մտքիս խլրտյունին, որ ինձ չեմ պատկերացնում առանց նրա դավադիր հրմշտոցի ու հայրական հորդորի. «Վե՛ր կաց, վե՛ր, վե՛ր կաց գործ արա. տե՛ս, ժամանակի ոտքերը պինդ կապել եմ, քանի ես կամ ու արթուն եմ, քանի դեռ հոգնությունից քնով չեմ անցել, քանի դեռ չգիտեմ, թե զառամելն ինչ է, քանի դեռ շփշփալով ջրում եմ արմատներդ, դու թևերդ քշտի՛ր ու ծառիդ բունը գրկած, ճյուղերդ էտելով՝ գնա՛, գնա՛, որ հասնես, գնա՛, կհասնես»։
Իր սև գործն անում է ու հրճվանքով՝ խորամանկ ու կայտառ ու վաստակած, մեկնվում ուղեղիս խորդուբորդ ծալքերի վրա։ Երեսառածի մեկն է Փայտփորիկս։ Իրեն տեր ու տիրական է զգում գանգատուփիս չորս պատերի մեջ։ Էլ չգիտի, որ գլխիս ժամանակավո՛ր կենվորն է, հենց վարձը մի չնչին ուշացնի, հանելու եմ դնեմ դռանը. թող գնա շրջմոլիկ դառնա։ Կարծում է, թե փափուկ երես եմ, էլ չգիտի, որ մտքիս դնեմ ու չոր կողս ցույց տամ, գլուխը կառնի ու պո՛ւկ՝ կփախչի ջհանդամի տակը։ Դեռ դիմանում եմ, դեռ ձևացնում եմ, թե համբերատար իսան եմ, դեռ ինձ սանձում եմ, որ գնամ տեղ հասնեմ։ Հենց տեղ հասնեմ, Փայտփորիկիս մի լավ պաչպչելու եմ, դնեմ գլխիս՝ ման տամ. ես անհիշաչար իսան եմ, հոխորտալուս մի՛ նայեք. հաչան շունը կծան չի լինում, կամ էլ կծան է լինում, բայց՝ անվնաս։
Ճիշտ եք, հազա՜ր անգամ ճիշտ եք, եթե Փայտփորիկիս հետ լեզու գտնեմ, ինձ հասնել չի լինի, ճիշտ հակառակը, ես ու Փայտփորիկս, Սիզիփոսին թողած լեռան լանջերին, (բայց եթե ծերուկն ուզի մեզ միանալ, երկու կողմից կմտնենք թևերն ու իրեն էլ կտանենք մեզ հետ) սուրալով կհասնենք գագաթին, որ աշխարհը մեր ոտքերի տակ զգալու պահին համոզվենք, թե որքան խոցելի է մարդն առանց մարդու, թե որքան սին է հաղթելու պատրանքը, թե որքան անվհատ է մարդու ջանքը Փայտփորիկի ներկայությամբ՝ խլվլուն և հլու, Փայտփորիկի հեգեմոն դերակատարությամբ ու Սիզիփոսին հավատալու պատրաստակամությամբ:
Փայտփորի՛կ ջան, Փայտփորի՜կ, գլուխս պինդ պահիր, առանց դրա ոչ դու ես բանի պետք, ոչ՝ ես, բայց էլ գլուխս չտանես, քանի որ գիտես՝ երեսառածներին խի՛ստ եմ պատժում։ Ասում եմ, որ լսես ու ականջիդ օղ անես. «Մարդը, որին բարևում ես Աստծու ամեն օր, եթե անգամ անունը չգիտես, միևնույնն է, դառնում է օրերիդ անբաժան մասը, դառնում է բարևիդ թիրախը: Մարդը, որը ժպտում է քեզ, եթե անգամ չես բարևում նրան, միևնույնն է, դառնում է հարազատ հոգի: Մարդը, որի անունը չգիտես, որին չես բարևում, որը չի ժպտում քեզ, բայց ամեն օր լուռ հեռանում է նույն ճանապարհով, որով դու վերադառնում ես, հենց նա՛ է, ում անընդհատ որոնում ես տենդագին: Մարդն է: Քեզ նման մեկն է, դու ես, քո միտքն է, ում անունը Փայտփորիկ ես դրել դեռ կնունքիդ խաչը համբուրելիս»:
Ըհը՛, սիրո խոստովանությունս պատրաստ է, մնում է՝ ուղարկեմ, որ տեղ հասնի, մնում է՝ մի արժանավոր բանբեր գտնեմ, որ նամակս ապահով տանի ու հասցեատիրոջ ձեռքը տա, անձամբ հանձնի տիրոջը:
Ահա՛.
«Սրիկա՛, բայց դու ի՜նչ չգերազանցված սրիկա ես, դու էս ո՞նց կարողացար էսքան զուլալ ջրերը պղտորել ու անպատիժ ծլկել, գլուխդ պրծացնել, դու էս ո՞նց զորեցիր ջուրը մտնել՝ էսքան խոր ու ծանր, և դուրս գալ՝ էսքան չոր ու թեթև, խաբեբա՛, դու ամեն բան արեցիր, որ առանց քեզ կյանքս նմանվի փրփրադեզ ալիքի բերանն ընկած տաշեղի, որ քեզ հետ հաշտվելը սեր անելու պես անդուր ու անհրաժեշտ լինի, որ մտքիս անունը Փայտփորիկ դնեմ, որ խոնարհաբար կնքեմ քեզ ու օծեմ մորեմերկ խոսքիս անվարժով։ Սատանա՛։ Միշտ քո՝ հոգեառ»։
ՌԵ – ԱՇԽԱՐՀ
Հորս բեղերի կոշտը քսվում է այտիս՝ քնքուշ ու ծակծկող, մանուկ մաշկիս փափկությունն ու նրբությունը խտղտացնելով ու ինձ ծիծաղեցնելու չափ պարելով քթիս տակ. վիզս՝ երկար ու բարակ, թեքում եմ մեղմիկ, գլուխս հեզիկ-նազիկ դեմ տալիս հորս կռնատակին, կոպերս թրթռացնելով՝ աչքերս փակում եմ ու շնչում հորս մարմնից բուրող թութունի տտիպը։ Քիթմռութս թթու ծամածռում եմ: Ինձ երեխայորեն թվում է՝ եթե հայրս հիմա չի նայում իմ կողմը, եթե հորս դեմքը իմ երեսի դիմաց չէ, ուրեմն, նա չի տեսնում իմ լղարիկ վզի ջղային կուչուձիգը, բայց միևնույնն է, ամոթահար՝ ձեռքս դանդաղ, աննկատ մոտեցնում եմ երեսիս, որ ափով փակեմ քիթ-բերանս՝ համր կինոյի կատակերգու դերասանի նման զգացմունքներս մարմնիս լեզվով արտահայտելու անզուսպ ցանկությամբ։ Զգում եմ, որ այտերս շառագունել են, բայց ոչ թե ամոթից, որ զզվում եմ հորս թութունախառը հոտից, այլ որ հորս աղջիկն եմ, ու սիրտս խառնում է իմ զզվանքից։ Զգում եմ, որ հայրս էլ է զզվելով շնչում սուր բեղերի թավության մեջ գոլ տված գարշահոտը, բայց մեջքին չի պառկում. օրը մի քանի տուփ ծխախոտ է վառում ու հանգցնում՝ մտախոհ ու մտացրիվ, կարծես հաճույք ստանալով օրվա պլանը գերակատարելուց՝ հինադրեքի ծեսի հանգույն գունազարդելով ոչ միայն կոշտացած մատները, այլև շրթունքներն ու լեզուն, անգամ ատամներն ու երեսի մաշկը, և գորշագույն ծուխը, բոլորակ շուրթերից, ինչպես ծխնելույզի բերանից, դուրս կորզելով ու գզգզված բամբակի նման քուլա-քուլա գալարելով, դեղնած բեղերի խիտ արանքից երկինք է ճամփում։
Հայրս, արևահար դեմքը ծամածռելով, քնի մեջ անհանգիստ շուռումուռ է անում ու իմ սլվլուկ մարմինը սեղմելով թևի տակ՝ պինդ աքցանում երկարամազ գլուխս, կարծես կանխազգալով, որ շուտով փորձելու եմ դուրս պրծնել իր գերությունից՝ տաք ու հարմարավետ։ Հորս գերությունից ազատվել չի լինի, բայց ես սովորել եմ, անգիր գիտեմ մեր՝ արդեն անհաշիվ անգամներ կրկնվող ու անփոփոխ խաղի կախարդական նշանաբառը.
« – Ամպի տակից ջուր է գալի,
Դոշ է տալի, փըրփըրում…»
Շշուկով ու վարժ ու զմայլված՝ երգում եմ հորս մազմզոտ ականջի մեջ ու նայում նրա սրածայր, պարող բեղերին. պապակ շուրթերը ծամծմում է հայրս, կոպերը թրթռացնում ու քնի մեջ քրթմնջում է. «Ջուրս ի՞նչ եղավ, ջուր եմ ուզում, ջո՜ւր, Ցուրտ-ցուրտ աղբյուրի ջրից մի բաժակ սառնորակ ջուր տվեք ինձ, խնդրե՛մ, դիցուհի՛, մի բաժակ ջուր»։ Ահա այսպես՝ հեշտ ու հանգիստ, հորս աքցանները հոժարակամ բացվում են, ու ես վազում եմ՝ իբր Ցուրտ-ցուրտ աղբյուրից մի կուժ ջուր բերելու ծարավից տոչորվող հորս համար. հայրս գիտի, որ իր ուզածը, նախ և առաջ, ի՛մ ուզածն է։ Գորովագութ հայրս գլխի է ընկել, որ իր հայրական գորովից ազատվելու գինն իմ աղջկական ազատությունն է, և որքան էլ խստադեմ ու հոնքերը կիտած՝ ինձ արգելի բեմ բարձրանալ և փոքրիկ հարսնացուի դերում նազանքով ճեմել ամենքի աչքի առաջ, լանջաբաց զգեստը հագիս՝ սիրառատ նետվել փեսացուիս գիրկը, կարմրատակած այտս դեմ տալ նրա շրթունքներին, որը, դեռ մի կույս պատանի, անփորձությունից շիկնում է տեղնուտեղը, որքան էլ հայրս համառի, ես իմ ուզածին հասնելու եմ, անգամ հաջողելու եմ՝ ի գոհություն հորս ծածուկ փառասիրության:
Ձագը իրենն է, հունարը գիտի։
Ամեն իրիկուն ժամը իննին հայրս ինձ հեքիաթ է պատմում, ավելի ճիշտ՝ հեքիաթ է հորինում, որ ես ականջ դնեմ, որ ուշի-ուշով լսեմ ու գուշակեմ, թե ինչ է լինում էն չարի վերջը, ով և ինչու է հաղթում յոթգլխանի հրեշին, թե երբ և ինչպես է կյանք առնում քարացած քաղաքը, ինչու է հիմարը միշտ ոտաբոբիկ մնում, թե երբ է բացվում արքայադստեր կապ ընկած լեզուն, թե ով է այն շատախոս Ոսկե ձկնիկը, որտեղ է ապրում Կարմիր գլխարկի տատիկը, և ի վերջո, ով է այդ հանրահայտ Գայլ տատիկը, որին կարծես բոլորը ճանաչում են՝ Կարմիր գլխարկից բացի։ Աա՜ահ:
Ամեն իրիկուն հայրիկիս հորինած հեքիաթն ավարտվում է էն Կապույտից թափվող երեք կարմրաթուշ խնձորի ազատ անկումով և յոթ օր, յոթ գիշեր ձգվող հարսանիքներով ու «քեֆ անողին քեֆ չի պակսիլ» խրատը ականջիս երկա՜ր ու բարա՜կ օղ անելով։
Ամեն իրիկուն իմ լսած բոլոր հեքիաթներն ուրիշ, մի նոր ավարտ են ունենում, ամեն հեքիաթի վերջում հայրս աննկատ՝ չտեսնված ու չլսված նշան է մեջտեղ բերում ու բոլոր-բոլորի խաղաքարտերն այնպես խառնում, որ ես մտքերի մեջ եմ ընկնում ու երեխա հալով՝ խելքիս զոռ տալիս. ճակատս կնճռոտում եմ մեծավարի, միտք եմ անում, միտք, թե իմացածս ո՜նց ծանրութեթև անեմ, թե չիմացածս ո՜նց քամուն տամ, որ քամին ինձ պատասխան բերի, պատասխանը տանեմ հայրիկիս տամ, որ հայրիկս ինձ երկու խնձոր ընծայի, մի խնձորը մեծահոգաբար նվիրեմ հայրիկիս, հայրիկս ինձ մի ուրի՛շ հեքիաթ պատմի, հեքիաթը տանեմ մեղուներին բաշխեմ, մեղուներն ինձ սովորեցնեն ծաղիկներից նեկտար քաղելու գաղտնիքը, գաղտնիքը դնեմ ծոցս, թաքուն տանեմ ու աշխարհով մեկ անեմ, որ աշխարհի լեղին մեղվի թույնի չափ լուծվի մեղրի մեջ ու բժշկի խայթվողների սիրտը ու ամոքի խայթվածների հոգին, որ ինձ լսեք, խայթողների բերանն էլ քաղցրահամ օծի, բայց արի ու տես, որ երկնքից թափվող խնձորներն էդպես էլ չեն ավելանում, միշտ ու միշտ նույն երեքն են, ոչ մի կախարդանք. հը՜, մի տես է՜, իրենց Սուրբ Երրորդության տեղն են դրել։ Անարդար աշխարհ է։ Ինչո՞ւ է այդպես։ Չէ՜, չգիտեմ։
Որ ինձ մնար, ես իմ բաժին խնձորը մի բերան կկծեի, հա՛, գոնե մի բերան կկծեի (դեռ ահագին ժամանակ ունեմ, մինչև որ գլխի կընկնեմ, թե ինչ ընդհանրություն ունեն մեր նախատատ Եվայի խփշտած խնձորը, ինքնասպան եղած Ալան Թյուրինգի ծամած ցիանիդախեղդ խնձորն ու Apple-ի նրբորեն խածած խնձորը) ու կտայի հայրիկիս. ինքն ամեն իրիկուն հանպատրաստից հեքիաթներ է հորինում ու պատմում համով-հոտով, և խնձորներն արդար բաշխելուց առաջ բազմիմաստ ժպտում է ու ավելացնում. «Աստված վերջը բարի անի, աղջի՛կս, բարի՜ անի, բարի՜, դու ասա՝ վե՛րջը բարի անի»։ Ես, իհարկե, դեռ չգիտեմ, թե Աստված ով է, վերջն ինչ է, թե բարին ինչպիսի շորեր է հագնում, թե բարու գլխին ինչ կա տնկված, թե նա ոնց է քնում-արթնանում, ում հետ է խոսք ու կռիվ անում, ես դեռ ոչինչ չգիտեմ էս աշխարհում ապրող չարի ու բարու մասին, բայց ինձ գիտունի տեղ եմ դնում ու գլուխս խելոք-խելոք տմբտմբացնում, իբր՝ համաձայն եմ, հայրի՛կ, թող քո՛ ասածը լինի, թող բարի անի, թող վերջը բարի՛ անի, թող Աստվա՛ծ անի, հայրի՛կ։
Հաա՜աայ-րիիիիի՜իիիիիկ:
Այսօր, միայն այսօր հայրս չի հասնում հեքիաթավերջի իր բերքահավաքին. խոսքի կեսին քունը տանում է, քնով է անցնում խռմփոցով, ու բեղերի կոշտը, քսվելով այտիս փոսիկին, քերծում է մաշկս՝ կարմիր-կարմիր շերտատելով։ Այսօր հայրս անսովոր լուռ է ու անսովոր անշարժ: Հորս կոպերը, հիմա իրար կպած, փակ են, էլ չի նայում աչքերիս ու չարաճճի չի հարցնում. «Ո՞ւմ ես ավելի շատ սիրում, դե՛, ասա՛, ի՛մ դիցուհի, ի՛մ Վարդուհի Վարդերեսյան, ի՛մ պստլիկ հարսնացու. «Նշանեցին Մարոյին, տվին չոբան Կարոյին», հա՜, հա՜, հա՜, դե՛, անկեղծ ասա՝ ո՞ւմ ես ավելի շատ սիրում. նրա՞ն, որ քո՛ աչքի մեջ է, թե՞ նրան, որ ի՛մ աչքի մեջ է, դե, ասա՛, ասա՜, իմ նախշո՛ւտ աղջիկ, շո՛ւտ արա, ասա՛»։ Հա՛յրս: Հայրս էլ չի խաղում հոգուս հետ, էլ չի շոյում փոքրիկ դերասանուհու փառասիրությունս: Հա՜յրս:
Ես դեռ չգիտեմ, շատ բան չգիտեմ. դեռ չգիտեմ, թե ինչ համ ու հոտ ունի մահը, անգամ չգիտեմ, թե որտեղ է գիշերում ու ինչ կերակուր է նախընտրում մահվան բարի հրեշտակը։ Ի՞նչ եմ խոսում, ինչո՞ւ եմ լոպազ-լոպազ՝ էսքան հաճախ տալիս մահվան անունը, ինչպես ուրիշները՝ Աստծու անունը, որ ի՞նչ լինի. չգիտես ինչու՝ մահվան պոչն եմ բռնել, բայց դեռ կյա՛նքը չգիտեմ, անգամ ծնվելու իմաստը չգիտեմ, ոչ էլ ապրելու հնարն եմ գտել. դեռ չեմ գտել, ուրեմն հույս ունեմ, որ երբևէ կգտնեմ ու ձեզ էլ կպատմեմ գաղտնիքը, մանրամասն կնկարագրեմ, ես դա կարող եմ: Բայց որ չգտնեմ էլ, վնաս չունի, կարևորը որոնելն է, չէ՞:
Ասում են՝ դուստրերը երբևէ նմանվում են հայրերին, և եթե դա բախտավորության նշան է, ապա ես լիուլի գոհ եմ ինձ բաժին հասած ճակատագրից. հորս կռվազան արդարամտությունից, բացսիրտ կամեցողությունից, թացաչք խղճմտանքից ու ներողամիտ սիրուց: Դրա համար էլ հորս շուրջը մլուլ տվող հուրի-փերիներն անթիվ-անհամար էին. ո՞վ լիներ, որ դիմանար գայթակղությանը, ո՞վ կդիմանար, ով էլ դիմանում էր, մտքով հազար անգամ երանություն էր անցնում. հորս հուղարկավորության օրը մի քանի փափկասիրտ ու փափկակոնք կանայք հոնգո՜ւր-հոնգո՜ւր լաց էին լինում իրար սեղմված ամբոխի մեջ ու աչքի պոչով այնպես էին նայում մորս կողմը, որ ասես նախանձում էին Հայկի սգավոր կնոջը՝ երանի տալով նրան, ով Հայկի նման տղամարդու կողքին էր ապրել ու Հայկի նման ամուսին կորցրել:
ՄԻ – ՍԵՐ
Դաշտի դեղնած ամայության մեջ մի կապտաբաշ ձի է վրնջում. աչքերի տխրությունը հառած հեռու բլուրների լերկությանը՝ ձին կոհակ-կոհակ վրնջում է ու վիզը ծուռ՝ սպասում։ Ձիու թախծոտ վրնջյունից բլուրներն ավելի են լերկանում, դաշտը բռնվում է դողէրոցքով, երկինքը մնում է անհունում անհաս՝ բա՜րձր ու խո՜ր ու երանելի՜, ինչպես անջրդի հողն է մի կաթիլ անձրևին կարոտ մնում ու սարսռալով սպասում ջրի գալստյանը՝ ուժա՜տ ու անհա՜գ ու տոչո՜ր: Ափ ափի տված՝ թելիկ-մելիկ մի պատանի ու հերարձակ մի աղջիկ խշրտոցով տրորում են չորացած խոտի խրձերը: Ձին երկար ու խոպոպավոր պոչը թափ է տալիս աղմուկով, կատաղի փռնչացնում և օտարաշունչ օդը հոտոտելով՝ հևասպառ փրփրում է ու դարձյալ փռնչացնում, քիչ անց բաշը տարուբերելով՝ աչալուրջ նայում է շուրջն ու մեղմ վրնջում: Ձիու տանջված ու քարացած սիրտը կարծես փափկել է. կապտագույն գլուխը կախ, սմբակներն անշարժ խրած փուխր հողի մեջ, աչքերը կիսախուփ՝ ձին ուշի-ուշով ականջ է դնում.
Արտո՜, Ա՛րտ, հե՜յ, Արտո՜:
Սը՜սսսս: Շուշա՜նս, սո՛ւս, լսի՜ր, սը՜սս, լսո՞ւմ ես.
«Արձակ դաշտերի ամայության մեջ նա մեղմ շշնջաց,
Կարծես թե սիրո քնքուշ խոսք ասաց նիրհող դաշտերին. –
Ծաղիկների մեջ այդ անուրջ կույսի շշուկը մնաց,
Եվ ծաղիկները այդ սուրբ շշուկով իմ սիրտը լցրին…»
Մի ակնթարթում դաշտը բոցավառվում է ծաղիկների երփներանգով ու հեղեղվում խայտաբղետ քնքշանքով. խոտ ու ծաղիկ շնկշնկում են երանության մեջ, երբ Շուշանիկն ու Արտոն գրկում են իրար ու դառնում մի շիվ՝ նորատունկ ու դալար, որի տեսիլքը հետզհետե հեռանում ու անհետանում է երկնքի ու դաշտի ու ձիու աչքից: Աշխարհը հիմա բարի՜-բարի՜ է: Կապտաբաշ ձին հիմա մո՜ւշ-մո՜ւշ քնել է ծաղիկների ու երկնքի արանքում: Կապտաբաշ ձին հիմա երազ է տեսնում. երազում Շուշանիկի Վրեժ հայրիկը՝ սաղավարտը գլխին, զրահաբաճկոնը հագին, կանգնել է հեռու-հեռու բլրի գագաթին, ձեռքը պարզել հյուսիսի կողմն ու թափահարում է ուժգին՝ որպես ազդանշան, բայց Շուշանն ու Արտոն, որ կողք կողքի պառկել են նոր հնձած խոտի դեզի մեջ, չեն նկատում ո՛չ Վրեժ հայրիկին, ո՛չ նրա զրահաբաճկոնն ու սաղավարտը, ո՛չ էլ ձեռքի ազդանշանը՝ իբրև նախազգուշացում. երանելի անգիտության մեջ նրանք վայելում են խոտի դեզի անուշահոտը:
Ձին աչքերը բացում է չկամորեն, որ երազը պատմի ծաղիկներին ու երկնքին, բայց աչքն ընկնում է խոտի դեզին, ու ինքն իրեն ետ է պահում տագնապահար վրնջալուց: Լուռ ու գլխահակ՝ ձին կանգնում է բլրի ստորոտին ու աչքերը կիսաբաց՝ լաց լինում երկնքի ու ծաղիկների, բլրի ու հովիտների ու խոտի դեզի չոր բախտի համար, Շուշանի ու Արտոյի ու իր ծուռ բախտի համար: Ձին վրնջյունը ներս է հրում ու վիրավոր կճղակներով կատաղի փորում Փուխրուտ գյուղի քարուքռա հողը:
Կապտաբաշ ձիու ճամփորդությունը, անհուսորեն դժվար ու երկար, մոտենում է ավարտին:
Պատկերն ակնթարթորեն փոխվում է՝ կարծես չդիմանալով կախարդանքի գոյությանը, կարծես սքանչացած՝ կլլելով իդիլլիկ անդորրի երանավետությունն ու մոտալուտ կորստի ահից փակվելով ինքն իր մեջ: Շուշանիկը դեռ շնկշնկում է հոր ու Արտոյի սիրո մեջ, վստահ, որ իրեն ոչ մի աղետ չի սպառնում. ինչպես բախտավոր ծնվել է, այնպես էլ վիճակախաղի շահած տոմսով սլանալու է իրեն տրված ժամանակի միջով, հասնելու է յոթերորդ երկինքներ՝ ցմրուր դատարկելով երջանկությամբ լի ոսկե գավը:
Բեռնատարի թափքում իրար են սեղմվում գույնզգույն գլխաշորով կանայք ու աղջիկները, քաթանե հողագույն պարկերում խնամքով դարսված հողահոտ կարտոֆիլներն ու սերը, ցավն ու խինդը։ Փուխրուտի ձորն ի վեր բարձրանալիս կապտաբաշ ձիու կճղակները դեմ են ընկնում մի հսկա քարի՝ մամռած ու անճանաչ, ձիու պայտերը թուլանում, կճղակները հարում են՝ սիրտը մրմռացնելով։ Ձին հիմա հասել է խոտի նորահունձ դեզին ու վիզը պրկելով, պոչը թույլ ոլորելով՝ մի կերպ կանգնել է՝ դատարկ ձորը աչքերի մեջ. մեկ-մեկ սմբակները բարձրացնում, կարծես հովացնում է՝ դեմ տալով ծաղկած սարերից փչող քամուն: Ուրցի հոտը լցվում է ռունգերը, կապտագույն բաշը թափահարելով՝ ձին թախծոտ վրնջում է՝ լացը հազիվհազ կուլ տալով ու հառաչանքը զսպելով:
Ձիերն ումի՞ց են լացել սովորում. մարդո՞ւց, թե՞ երկնքից։
Երբ ձիու կճղակները հարում են ոտքերը, ձին սկզբում ցավից վշվշում է, հույսը կտրած՝ դունչը ձգում դեպի սարի գլուխ, ապա անճարությունից անձայն, անարցունք լաց է լինում ու փակ աչքերով քսվում հեռու հորիզոնի եզրին: Պոչի ծանր տարուբերումից ձիու գավակը թրթռում է անհանգիստ: Ժամանակը կանգ է առել դաշտի դեղին անեզրության մեջ: Ձին կորցրել է իր իմացած ժամանակը. իր ապրելու, մեռնելու ու վերստին ձի ծնվելու ժամանակը:
Տատիս սիրտը ծուլ է լինում. դաշտի արև անդորրի մեջ վրնջացող ձին դեռ հիշում է Վաղարշի հոտը, վզից կաթկթացող արյան գույնն ու մազերից ծորացող քրտինքի աղահամը։ Ձին դեռ հիշում է ձիավոր Վաղարշի բացափ շոյանքը: Տատս նայում է ձիու վրինջի կողմը, ձին չի երևում, տատիս սիրտը նվվում է անանց ցավից, ոտքերը դողում են վշտի հիշողությունից։ Տատիս գրեթե չտեսնող աչքերը դեռ հիմա էլ տեսնում են հորս երեք ձեռնաչափ բարուրը, որ խելագար վաշ-վիշով դեն էր նետել՝ Վաղարշի արյունակաթ վիզը գրկելու համար. ձին ահից խրտնած՝ ետքայլ էր արել, որ սմբակը չիջներ բարուրի վրա: Տատիս գիրկը, արդեն քանի՜ տարի է, դատարկ է առանց Վաղարշի կարմրահեր գանգուրների, տատիս թևերը տարեցտարի սմքում են կարոտից։ Տատիս բացվերք կրծքից հառաչանքը խուլ պոկվում, գնում հասնում է ձիու ռունգերին: Ձին անհուսորեն սիրում է տատիս ու ծառս լինում նրա ցավի ծանրությունից:
Նազի՜կ, ա՛յ Նազիկ, գիշերը երազիս Կապույտ ձիուն եմ տեսել: Ձին երազում մուրազ ա, չէ՞, տեսնես ո՞ր մի մուրազս ա կատարվում:
Հա՞ որ, եսիմ, է՜, Հա՛յկ:
Նազի՜կ, ա՛յ Նազիկ, լսո՞ւմ ես, ասում եմ՝ չմեռա, էս օրն էլ տեսա, հը՞, Նազո՛ աղջիկ, էս ի՞նչ երազ էր, որ ես տեսա, մուրազս փորումս չմնա հանկարծ, Նազո՛ հարսիկ, իմ ոչ մի մուրազ մինչև հիմա փորումս չի մնացել, դու կվկայես,- Հայկը գլուխը կախում է, ձեռքը թափ տալիս, բեղ-մորուքը ափով շոյում, աչքերի կայծկլտոցը խոտոր փախցնում է Նազոյի աչքից ու գաղտագողի՝ ափով հանդարտեցնում սրտի սրսփյունը:
Ես ի՞նչ վկա:
Ո՞նց են սիրահարված պատանուն խելք սովորեցնում, ա՜յ էդպես եմ զգում. սկզբում՝ պատին դեմ տալով, հետո՝ գլուխը շոյելով, հետո՝ սարեր խոստանալով, միայն՝ ո՛չ սեր, գլխի՞ ես ընկնում՝ ինչ եմ ասում, Նազո՜:
Սիրահարված պատանի՞, էդ ի՞նչ ես լսել, Հա՛յկ ջան, էս հեչ քեզ նման չի, է՜, մի տեսակ շվարել եմ, էդ ինչե՞ր ես խոսում, ա՛յ տղա, Հա՛յկ, ուշքի արի, աչքիս մի փորացավ ունես ու ինձ չես ասում, է՜:
Աչքերի տամուկը փախցնելով դաշտի դեղնության մեջ վրնջացող ձիու բաշից՝ Նազենի հարսը գրկում է տատիս նիհար ուսերն ու արցունքոտ շուրթերը հպում նրա բարալիկ հյուսքերի արանքում սպիտակ արահետի պես ձգվող վարսաբաժանին։ Տատս կուչ է գալիս Նազենի հարսի ջահել ձեռքերում ու երեխայի նման անզուսպ հեկեկալով՝ շրթունքները կծմծում, աչքերը տրորում է ոսկրոտ բռունցքներով ու թաշկինակը ջղային ծալծլում, հետո կատաղի ճմռում է բռան մեջ՝ մատների տենդոտ դողը հազիվհազ սանձելով։ Տատիս թաշկինակները, որ միշտ համաչափ ծալված են ու խնամքով արդուկված, հիմա խեղճացած տրորվում են նրա մատների արանքում. հերսը ելած՝ տատս ճմռթում ու գունդուկծիկ է անում թաշկինակի վարդագույն զոլերը։ Վշվշալով՝ ճմռթված կծիկն այնպես է խցկում թևքի նեղվածքի մեջ, կարծես տարիների հետ նորոգվող ցավն է ներս գցում։ Տատս մերթընդմերթ հոգոց է հանում՝ ականջը պահած ձիու վրնջյունին, ջրակալած աչքերը ճպճպացնում է ու նայում չերևացող ձիու կողմը: Տատս Վաղարշի կարոտը ձիուց է առնում. երբ ինչ-որ տեղ մոտերքում լսվում է ձիու խրխինջը, տատս անսպասելի խաղաղվում է, թաշկինակը մի թևքից հանում, մյուս թևքի խորքն է խոթում՝ լրջմիտ ու կենտրոնացած, կարծես դրանից կարևոր պարտականություն չունի էս աշխարհում. գլուխը դնելով Նազենի հարսի ուսին՝ հանդարտ ննջում է։
Մեղրով հղի դեղին մեղուների պարսը խաղաղ համերաշխությամբ պար է բռնում ու բզզալով ձայն տալիս փեթակցիներին, որ գան նեկտար քաղեն բորբ բուրումներով գայթակղող եղեսպակից ու երիցուկից, խնկածաղկից ու ակացիայից. աշխատավոր ժրաջան մեղուները երանելի ինքնավստահությամբ սպասում են իրենց հնագույն ցեղի մայր թագուհու բեղմնավորվելուն՝ առանց բեղիկների ծայրն իսկ շարժելու, ուրեմն վստահաբար գիտեն, որ լինելունը կլինի, ու սպասում են, թե բորբոքված բոռը երբ է անբանի իր գործն անելու ու մեկընդմիշտ լքելու իրենց մեղվաշխարհը՝ մեղրաշատ ու մեղրաբույր ու մեղրագույն։
Մեղուների պարսը, հեզ ու համբերատար, դեռ սպասում է, որ բեռնատարը ուժ հավաքի ու դուրս պրծնի կպչուն ցեխափոսից, որ կապտաբաշ ձին դոփելով գա, վարգելով գա, հասնի կանանց շշուկներով ու հոգոցներով լի բեռնատարին, պոչը կատաղի պտտեցնի, սմբակները վեր-վեր նետի, որ տաք թրիքի շիթերը քամուն տա, մաս-մաքուր, ջիլպինդ կանգնի կանաչած հողի թարմության վրա, երկնքոտ աչքերով նայի տատիս ու փնչացնի՝ ծանր ու կրքոտ, նայի Նազենի հարսին ու խրխնջա՝ վարա՜ր-վարա՜ր։
Մեղուների պարսը զուսպ դզզոցով սպասում է իր ժամին։
[1]. Դո – Dominus – Արարիչ, Ռե – Rerum – Նյութ, Մի – Miraculum – Հրաշք, Ֆա – Familias Planetarium – Արեգակնային համակարգ, Սոլ – Solis – Արեգակ, Լա – Lactea – Ծիր Կաթին, Սի – Siderae – Երկինք: Այս բանալի բառերով են բացվում վեպի դռները: