Վարդան ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան
գրականության ինստիտուտի տնօրեն
«Գրական թերթի» սույն թվականի ապրիլի 15-ի համարում տպագրված Ազատ Եղիազարյանի «Մի քանի խոսք Թումանյանի երկերի լիակատար ժողովածուի և առհասարակ ակադեմիական հրատարակությունների մասին» հոդվածը, չնայած իր բազմախոստում վերնագրին, նվիրված էր Հովհաննես Թումանյանի «Երկերի լիակատար ժողովածուի» վերախմբագրված նոր վերահրատարակության երկրորդ հատորում տեղ գտած «Անբուն կկուն» ստեղծագործության ընդամենը երկու ծանոթագրություններին:
Ա. Եղիազարյանի զայրույթը շարժած «մի քանի ցավալիորեն աչք ծակող փաստերը» ծանոթագրություններում բ.գ.դ., պրոֆ. Ս. Մուրադյանի վկայակոչված մի պարբերության իրար փոխկապակցված հետևյալ երկու մտքերն են. «Թումանյանի կերպավորած կենդանիները հիշեցնում են ժամանակի քաղաքական դեմքերին. աղվեսը՝ Լենինին, գայլը՝ Նիկոլայ ցարին և այլն: Անբուն կկուն հայրենազրկված հայ ժողովուրդն է, իսկ հանճարեղորեն մտածված դիպաշարն այլաբանորեն ակնարկում է ԽՍՀՄ կազմավորումը՝ երբ աղվեսը խոսում է ժողովուրդների բարեկամության մասին, կենդանիները համբուրվում են. և «մեկի գլուխը մնաց մեկելի բերանում»:
Բերված պարբերությունը նկատի ունենալով՝ Ա. Եղիազարյանը գրում է. «Ինչ հիմքեր կան այսպիսի անառարկելի հայտարարություն անելու համար, որտե՞ղ են այն փաստերը, որոնք գայլի մեջ ցուցադրում են Նիկոլայ ցարին, իսկ աղվեսի մեջ այդքան հստակ մատնացույց են անում Լենինին: Չկան այդպիսի փաստեր»:
Ս. Մուրադյանի գրածի հիմնավորվածությունը և ընդհանրացվածությունը ցույց տալու համար հարկավոր է հետադարձ հայացք նետել «Անբուն կկուի» հիմքում գտնվող «Գայլի և աղվեսի» պատմությանը մինչև Թումանյանի նորովի մեկնաբանությունը:
Հետազոտողները նշում են, որ այն բոլոր ժամանակներում կարողացել է, զարմանալի ձևափոխությունների ենթարկվելով, հարազատորեն արտահայտել պատմական տվյալ ժամանակահատվածի բուն էությունը:
Այս պատմությունը քրիստոնեական միջնադար է մտել առյուծի, արջի և աղվեսի մասին Եզոպոսի նշանավոր առակով՝ դառնալով միջնադարյան Եվրոպայի միապետական երկրների ֆեոդալական կառուցվածքը ներկայացնող գրական մանրակերտը: Առյուծը մարմնավորում է կենտրոնացված միապետության ինքնակալին, գայլը և արջը՝ ֆեոդալական իշխանությունը, իսկ աղվեսը՝ ֆեոդալիզմի ընդերքում ձևավորվող նոր խավին:
Աղվեսի և գայլի պատմությունը առավել կենսունակ է դառնում հասարակական մեծ հեղաբեկումների ժամանակ: Պատահական չէ, որ այն Եվրոպայում սկսում է մեծ տարածում գտնել 12-13-րդ դարերում՝ Վերածնության շրջանում:
Աղվեսի պատմության վերածնունդը եվրոպական նոր գրականության մեջ կապվում է Գյոթեի «Ռեյնեկե աղվեսը» չափածո ստեղծագործության հետ: Գյոթեն այն գրել է ֆրանսիական մեծ հեղափոխության անմիջական ազդեցության ներքո, 1794 թվականին:
Եվրոպական միջնադարից մինչև Թումանյան, աղվեսի կերպարը սոցիալական արդարության պայքարի որոշակի մի թույլ գիծ ունի:
Թումանյանի «Չարի վերջից» դեպ «Անբուն կկուն» կտրուկ շրջադարձը մեծապես անհասկանալի և չպատճառաբանված կմնա, եթե մենք նկատի չունենանք Ս. Մուրադյանի հիշյալ մեկնաբանությունը: Չենք կարող բացատրել ոչ միայն Թումանյանի «Չարի վերջի» հետ կապված աշխարհայացքային փոփոխությունը, այլև սյուժեի, թող ներվի ասել, թեմատիկ և կառուցվածքային ձևախեղումը՝ աղվեսին գայլով փոխարինելով: Որքան էլ որ անտրամաբանական կարող է հնչել, սակայն պետք է ասել, որ Թումանյանը, վերափոխելով ավանդական պատմությունը, ավելի հարազատորեն է ներկայացրել «Գայլի և աղվեսի» պատմությունը. գայլի՝ որպես դաժան բռնապետի և աղվեսի՝ որպես ժողովրդի շահերի պաշտպան ներկայացող նոր և ավելի վատ բռնակալի ծնունդը, ով տարբեր փոխակերպումներով Քաջ Նազարի նման հանդես է գալիս պատմական միանգամայն տարբեր իրավիճակներում: Թռչունի ձագերին խժռող աղվեսին Թումանյանը գայլ է դարձրել և չի հանձնել շան դատաստանին, որպեսզի ստեղծի գայլ-աղվես, ըստ այդմ և՝ հին ցար ու նոր բռնակալ հակադրությունը:
Լենին-աղվես զուգահեռի բնորոշ օրինակներից է այն դրվագը, ուր աղվեսը «բարձրանում է իշի մեջքին ու բռնում կողքի լապտերի սյունից», ապա շարադրում է իր նշանավոր դրույթները: Իրավիճակային ընդհանրությունը և հայտնված մտքերը հստակորեն հուշում են, որ այստեղ ակնարկված է Լենինի ելնելը զրահամեքենայի վրա և «Ապրիլյան թեզիսները» ներկայացնելը:
«Անբուն կկուի» մեջ գայլը հստակորեն ներկայացվում է որպես երկրի տիրակալ, իսկ կկուն և մյուս կենդանիները և թռչունները՝ նրա հպատակներ, այնինչ «Չարի վերջում» նման մեկնաբանություն չկա:
Գայլը աղվեսին՝ որպես իր հպատակի, անվանում է «լիրբ ապստամբ»: «Չարի վերջում» ագռավը որպես սանամայր խղճում է կկվին: «Անբուն կկուի» մեջ աղվեսը ոչ թե խղճում է կկուին, այլ գայլի դեմ պայքարի և իշխանության գալու համար օգնում է կկուին որպես գայլի զոհի:
Միաժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ ռուս իրականության մեջ ևս Լենինը «лиса-лысый» բառախաղով ևս համեմատվել է աղվեսի հետ, որին նպաստել է նաև հետևյալ հանգամանքը: Նիկոլայ Երկրորդը փարթամ մազեր է ունեցել և ստեղծվել է հակադրություն Լենինի հետ որպես «Николай II-волосатый, Ленин-лысый».
Ի դեպ, Լեռ Կամսարը «Կարմիր օրեր» օրագրության մեջ գրում է. «Լենինը իր գրքերը մի կողմ թողած ուղղակի խաբեց բանվորին ու գյուղացուն: Խոստացավ վերջ տալ պատերազմին, դրանով զինվորին խաբեց: Հետագայում ո՛չ զինվորը խաղաղություն ստացավ, ո՛չ գյուղացին՝ հող: Զինվորը կանչվեց երկարատև եղբայրասպան պատերազմի, իսկ գյուղացուն ոչ միայն հող չտրվեց, այլև իր ունեցածն էլ ձեռքից խլվեց և կոլխոզ քշվեց՝ ձրի աշխատելու»:
Կամսարը որպես ընդհանրացում գրում է. «Այո՛, Լենինը համաշխարհային աղվես է, նրան պակասում է միայն փառահեղ համաշխարհային… պոչ»:
Հանրահայտ է, որ Խորհրդային Հայաստանը և անդրկովկասյան մյուս երկու հանրապետությունները մինչև ԽՍՀՄ-ի կազմավորումը, դեռևս 1921 թ., ղեկավարվում էին Մոսկվայի կողմից, և 1922 թ. դեկտեմբերի 30-ին ոչ թե ստեղծվում է Միութենական պետությունը, այլ վավերացվում է մինչ այդ տեղի ունեցած իրողությունը: Այնպես որ, ճիշտ չէ բառերից կառչել և ասել, թե 1922 թ. ամռանը Թումանյանը չէր կարող իմանալ դեկտեմբերին կազմվելիք ԽՍՀՄ-ի մասին, առավել ևս, որ Թումանյանի խորաթափանց հայացքը, ինչպես երևում է «Անբուն կկուից», ընդգրկել է մինչև 1937 թվականը:
Վերջում ասենք, որ Ա. Եղիազարյանը այս հոդվածում քանիցս գրում է գրականության ինստիտուտի կողմից հայ դասականների երկերի ակադեմիական հրատարակություններում տեղ գտած թերությունների մասին, սակայն «Անբուն կկուի» հիշյալ երկու մեկնաբանություններից դուրս ոչինչ չի հիշում:
Պարոն Եղիազարյանին թախանձագին խնդրում ենք, որ եթե բութի և ստորակետի հնարավոր շփոթություններից դուրս որևէ այլ անճշտություն նկատի, իսկույն մեզ ասի այդ մասին, որպեսզի դրանք սիրով հաշվի առնենք: