«ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ՄԱՏԵԱՆ» / Հեն­րիկ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ

2016 թվա­կա­նին Բեյ­րու­թում հրա­տա­րակ­ված «Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցու Գան­ձա­րա­նը» աշ­խա­տութ­յան մեջ Հեն­րիկ Բախ­չին­յա­նը կա­տա­րել է հայ միջ­նա­դար­յան խո­շո­րա­գույն բա­նաս­տեղ­ծի ժա­ռան­գութ­յան մի մա­սի՝ տա­ղե­րի ու գան­ձե­րի բնագ­րա­գի­տա­կան ու գրա­կա­նա­գի­տա­կան քննութ­յու­նը: Եվ, ա­հա, օ­րերս լույս տե­սավ նրա «­Հայ  միջ­նա­դար­յան բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը» ու­սում­նա­սի­րութ­յան Ա հա­տո­րը՝ «Ոս­կե­դա­րից մինչև Նա­րե­կա­ցի» ընդգրկ­մամբ.  մեր ըն­թեր­ցո­ղին ենք ներ­կա­յաց­նում  հատ­ված­ներ մեծ բա­նաս­տեղ­ծի հիմ­նա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան՝ «Ող­բեր­գու­թեան մա­տեան»ի քննութ­յու­նից:

Մինչև Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցու աս­պա­րեզ իջ­նե­լը, հայ ան­հա­տա­կան քեր­թութ­յան մեջ գոր­ծում էր միայն մեկ ժանր՝ օրհ­ներգ-շա­րա­կա­նը: Նա­րե­կա­ցու հան­ճա­րը, սա­կայն, չի տե­ղա­վոր­վել շա­րա­կա­նագ­րութ­յան կա­ղա­պար­նե­րի մեջ, ուս­տիև նա ձգտել է, իր հա­խուռն  նե­րաշ­խարհն ըստ ա­մե­նայ­նի ար­տա­հայ­տե­լու հա­մար, գտնել ա­վան­դա­կա­նից տար­բեր և­ ա­րա­րո­ղա­կար­գա­յին պար­տադ­րան­քից հնա­րա­վո­րինս  ա­զատ  և ան­կախ  բա­նաս­տեղ­ծա­կան ձևա­չա­փեր: Դ­րա արդ­յունքն են հան­դի­սա­ցել նրա սկզբնա­վո­րած բա­նաս­տեղ­ծա­կան նոր ժան­րե­րը՝  գան­ձը, տա­ղը և բան­քը:
Բանք  է Նա­րե­կա­ցու ան­հա­տա­կան  Ա­ղօ­թա­մա­տեա­նը, որ ա­ռա­վել հայտ­նի է Ող­բեր­գու­թեան մա­տեան կամ Նա­րեկ ան­վա­նու­մով: Բան կոչ­վող նրա 95 դրվագ­ներն, ըստ էութ­յան, բա­նաս­տեղ­ծա­կան ա­ղոթք­ներ են, ա­ղո­թա­կան բան­քեր՝ հիմ­նա­կա­նում ող­բա­կան հնչե­րան­գով։ Դ­րանց մի փոքր մասն ու­նի ճար­տա­սա­նա­կան ար­ձակ շա­րադ­րանք. մե­ծա­գույն մա­սը հյուս­ված է բա­նաս­տեղ­ծո­րեն՝ ա­զատ և­ եր­բեմն կա­նո­նա­վոր չա­փե­րով ու հան­գա­վոր­մամբ, ար­տա­հայտ­չա­կան և պատ­կե­րա­վոր­ման մի­ջոց­նե­րով՝ իբրև կան­խա­պես մտահ­ղաց­ված և ներ­քին կա­ռուց­ված­քով ամ­բող­ջա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն։
Ինչ­պես մեր հին օրհ­ներ­գութ­յու­նը, Նա­րե­կա­ցու բա­նաս­տեղ­ծա­կան ա­ղոթք­նե­րը ևս­ ու­նեն ճար­տա­սա­նա­կան բնույթ և ն­շա­նա­վո­րում են ճար­տա­սա­նութ­յու­նից ան­ցու­մը զուտ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան:  Ընդ ո­րում, Նա­րե­կա­ցին, ա­ռա­ջի­նը լի­նե­լով,  չա­փա­բեր­ված բա­նը՝ բա­նաս­տեղ­ծա­կան խոս­քը, տա­րան­ջա­տել է ե­րաժշ­տութ­յու­նից, մե­ղե­դուց՝ որ­քան էլ որ  այն պայ­մա­նա­վոր­ված է ե­ղել ե­րաժշ­տութ­յամբ: Նա նաև բա­նաս­տեղ­ծութ­յան վե­րա­ծած ա­ղոթ­քը դուրս է բե­րել պաշ­տո­ներ­գութ­յու­նից՝ դնե­լով, ար­դի ըն­կալ­մամբ, բա­նաս­տեղ­ծութ­յան հիմ­քե­րը…
Այս  ան­նա­խօ­րի­նակ բա­նաս­տեղ­ծա­կան Ա­ղօ­թա­մա­տեա­նը Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին հա­մա­կել է մեծ, խոր ու փո­թոր­կուն հույ­զե­րով ու խո­րա­խոր­հուրդ գա­ղա­փար­նե­րով, որ­պի­սիք չու­նի հայ և հա­մաք­րիս­տո­նեա­կան գրա­կա­նութ­յան մեջ մինչ այդ ստեղծ­ված որ­ևէ երկ…
Հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղծն իր ող­բա­կան ա­ղոթք­նե­րով, երկ­րից եր­կինք կամ իր նե­րաշ­խար­հում, խո­սում է Աստ­ծո հետ: Ըստ այսմ, նրա Մա­տեա­նում առ­կա են եր­կու «գոր­ծող ան­ձինք»՝  Աստ­ված և­ ա­ղո­թո­ղը: Ընդ ո­րում, այս­տեղ ոչ թե կի­րառ­վում է ինչ-որ գրա­կան հնա­րանք, այլ գործ ու­նենք միս­տի­ցիզ­մով թե­լադր­ված բնա­զան­ցա­կան-մե­տա­ֆի­զի­կա­կան հո­գեեր­ևույ­թի հետ: Տաս­նամ­յակ­նե­րի ճգնա­կե­ցա­կան-ներ­հա­յե­ցո­ղա­կան խո­կում­նե­րի արդ­յուն­քում հայտն­վե­լով զմայ­լա­կան (էքս­տա­զա­յին) հո­գե­վի­ճակ­նե­րի մեջ՝ միս­տիկ բա­նաստեղծն ի վեր­ջո «հան­դի­պել է» Աստ­ծուն…
Մա­տեա­նում  բա­նաս­տեղ­ծը և­ ա­ղո­թո­ղը նույ­նա­կան չեն, և­ ա­ղո­թո­ղի խոս­քը  մե­նա­խո­սութ­յուն չէ, քա­նի որ ներ­կա է Աստ­ված, ո­րի հետ խո­սում է ա­ղո­թո­ղը, բայց դա նաև երկ­խո­սութ­յուն չէ, քա­նի որ Աստ­ված մնում է իր «ա­հա­ւոր» լռութ­յան մեջ… Ա­ղո­թո­ղը ողջ քրիս­տոն­յա աշ­խարհն է՝ անձ­նա­կա­նա­ցած, մեկ ան­ձի մեջ խտաց­ված, դա մեղ­սա­կան մարդն է առ­հա­սա­րակ՝ սկսած վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից. բո­լոր տա­րիք­նե­րի ու սե­ռե­րի, հա­սա­րա­կութ­յան բո­լոր խա­վե­րին պատ­կա­նող մար­դիկ, ո­րոնք ապ­րել են, ապ­րում են ու պի­տի ապ­րեն աշ­խար­հի տար­բեր տա­րածք­նե­րում… Բա­նաս­տեղծն, ըստ էութ­յան, ի­րենն է հա­մա­րում ողջ մարդ­կութ­յան մեղ­քը՝ նա­խօ­րի­նակ ու­նե­նա­լով Ք­րիս­տո­սին, պատ­րաստ լի­նե­լով նաև կրել այդ ա­մե­նի պա­տի­ժը… Հատ­կա­նշա­կան է, որ դրա­նից մեկ հա­զա­րամ­յակ անց,  20-րդ դա­րի հայ հան­ճա­րը՝ Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցը նույն հանձ­նա­ռութ­յունն է կա­տա­րել՝ ա­սե­լով. «­Թող ո՛չ մի զոհ չպա­հանջ­վի ինձ­նից բա­ցի…»:
Իս­կա­պես հան­ճա­րեղ պի­տի լի­նել նման սխրանք կա­տա­րե­լու, նման պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն հանձն առ­նե­լու հա­մար, քա­նի որ հան­ճարն է միայն ի զո­րու խո­սել Աստ­ծո հետ, քա­նի որ ա­մեն ոք չէ, որ ու­նակ է ստեղ­ծել Աստծուն հա­սա­նե­լի, հա­ճո և­ ըն­դու­նե­լի ա­ղոթք­ներ… Ա­ղոթ­քի կա­յաց­ման մեջ Աստ­ծո սա­տա­րու­մը պի­տի կա­տար­վի բա­նաս­տեղ­ծի հո­գու վրա Տի­րոջ նե­րազդ­մամբ, որ­պես­զի զո­րա­նա ա­ղո­թա­կան խոս­քը, կամ, ինչ­պես տպա­վո­րիչ փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րով ա­սել է հե­ղի­նա­կը, որ­պես­զի իր գո­յութ­յան ա­նար­գա­ձայն պղին­ձը փո­խա­րին­վի աստ­վա­ծա­յին շնոր­հի ոս­կով, և­ իր ան­զարդ ու սև­ եր­կա­թը՝ լի­բա­նան­յան հրա­շեկ պղնձով: Եվ բա­նաս­տեղծն  ի խո­րոց սրտից ա­ղեր­սում է Աստ­ծուն, որ նրա շնոր­հիվ իր  Ա­ղօ­թա­մա­տեա­նը  դառ­նա իր մեջ խտաց­ված ողջ մարդ­կութ­յան, այդ թվում նաև ան­ձամբ իր հո­գու ա­պա­քին­ման և փրկութ­յան մի­ջոց… Եվ նա ակն­կա­լում է, որ իր «ող­բոց մա­տեա­նը» Տի­րոջ մի­ջո­ցով  «կե­նաց դեղ» կդառ­նա մարդ­կութ­յան հա­մար, ո­րի փրկութ­յան նա­խան­ձախն­դիրն է նաև ին­քը՝ մար­դա­սեր Աստ­ված: Ուս­տիև անհ­րա­ժեշտ է նրա ազ­դե­ցութ­յու­նը այդ գոր­ծի վրա:
Ըստ միջ­նա­դար­յան մտա­ծո­ղութ­յան, մար­դու մտա­վոր-հոգ­ևոր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յու­նը կա­յա­նում է միայն Աստ­ծո հայտ­նութ­յամբ և­ ա­ջակ­ցութ­յամբ, «ա­րո­ւես­տա­ւոր» Սուրբ Հո­գու կե­նա­րար շնչով, ո­րի մի­ջո­ցով է ա­ռա­ջին հեր­թին ստեղծ­վել Սուրբ Գիր­քը, որ և Աստ­վա­ծա­շունչ  է կոչ­ված: Աստ­ված, ըստ ա­մե­նայ­նի, բար­յա­ցա­կամ է գտնվել իր հան­ճա­րեղ  «ծա­ռա­յի»  հան­դեպ, ո­րի խոս­տո­վա­նութ­յամբ, իր  «կե­նաց դեղ» Մա­տեա­նը կա­յա­ցել է Տի­րոջ նե­րազ­դե­ցութ­յան շնոր­հիվ. «Ի Քէ՛ն ազ­դե­ցաւ գրել ինձ զսո­սին»: Հի­րա­վի, Նա­րե­կա­ցու երկ­նած Մա­տեա­նի յու­րա­քանչ­յուր է­ջի վրա զգա­յե­լի է Աստ­ծո ա­րար­չա­կան շնչի խոր ազ­դե­ցութ­յու­նը…
Նա­րե­կա­ցու երկն, ըստ էութ­յան, լի­նե­լով ա­ղո­թեր­գութ­յուն, կրում է ա­ղոթ­քի հիմ­նա­կան բո­վան­դա­կա­յին ուղղ­վա­ծութ­յուն­նե­րը՝ Աստ­ծո փա­ռա­բա­նութ­յուն-գո­հա­բա­նութ­յուն,  Աստ­ծո ա­ռաջ մեղ­քե­րի  խոս­տո­վա­նութ­յուն-ա­պաշ­խա­րութ­յուն  և Տի­րոջն ուղղ­ված  ա­ղեր­սանք-ա­ղա­չանք: Այս մո­տիվ­նե­րը Մա­տեա­նում հան­դես են բեր­ված թե՛ ա­ռան­ձին դրվագ­նե­րով և թե՛ միաս­նա­բար, ներ­թա­փանց­ված: Դ­րանք նույն­պես, այս կամ այն չա­փով ու ձևով, դրսևոր­վել են մեր հին օրհ­ներ­գութ­յան ա­ղոթ­քա­յին տե­սա­կի մեջ, այլև իր՝ Նա­րե­կա­ցու ո­րոշ գան­ձե­րում ու տա­ղե­րում: Ող­բեր­գու­թեան մա­տեա­նում այդ մո­տիվ­նե­րը, բնա­կա­նա­բար, ու­նեն շատ ա­վե­լի լայն կի­րա­ռութ­յուն և գ­տել են ի­րենց բարձ­րա­գույն ու կա­տար­յալ բա­նաս­տեղ­ծա­կան ար­տա­հայ­տութ­յու­նը:
Մա­տեա­նում Աստ­ծուն նշող մակ­դիր-փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րի թի­վը հա­զա­րից շատ ա­վե­լի է: Այս վիթ­խա­րի քա­նա­կութ­յու­նը, որ ար­գա­սիք է հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղ­ծի հա­խուռն մտքի ու վառ եր­ևա­կա­յութ­յան, միտ­վում է սպա­ռել անս­պա­ռե­լին, լա­վա­գույնս բա­ցա­հայ­տել աստ­վա­ծա­յին ան­բո­վան­դա­կե­լի էութ­յու­նը: Աստ­ծո գո­վերգ-բնու­թա­գրում­նե­րը եր­բեմն ի­րա­րա­հա­ջորդ մակ­դիր-փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րի գլխապ­տույտ ու շնչար­գե­լութ­յուն ա­ռա­ջաց­նող կու­տա­կում­ներ են…
Ա­սենք, որ Աստ­ծո փա­ռա­բա­նութ­յու­նը սոսկ Տի­րո­ջը պան­ծաց­նե­լու նպա­տակ չի հե­տապն­դել, այն ա­վե­լի շատ միտ­ված է ե­ղել ո­ղո­քե­լու Բարձր­յա­լին, շար­ժե­լու մար­դու հան­դեպ նրա գութն ու ո­ղոր­մա­ծութ­յու­նը՝ ստա­նա­լու հա­մար նրա շնորհ­նե­րը… Բա­նաս­տեղ­ծը բա­զում ու բազ­մա­պի­սի մակ­դիր-փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րով գծագ­րում է նաև Մա­տեա­նի երկ­րորդ «գոր­ծող ան­ձի»՝ մար­դո՛ւ կե­պա­րը, որ հիմ­նա­կա­նում հա­կոտն­յան է ա­ռա­ջի­նի և հա­ճախ ներ­կա­յաց­վում է նրա հա­կադ­րութ­յան մեջ, և­ որ­քան Աստ­ծո կեր­պա­րը միօ­րի­նակ է իր ան­բա­սիր կա­տա­րե­լութ­յան, իր միա­գույն լու­սա­շո­ղութ­յան մեջ, այն­քան մար­դու կեր­պա­րը այ­լա­զան է իր բազ­մօ­րի­նակ մեղ­սա­կա­նութ­յամբ, իր նախ­նա­կան լույ­սի, ա­պա՝ խա­վա­րի ու տա­րա­կերպ լու­սաստ­վեր­նե­րի մեջ…
Մար­դուն պար­սա­վող մակ­դիր-փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րը հա­ճախ զու­գա­հեռ­վում են նրա մե­ղան­չում­նե­րի ար­ձա­նագ­րում­նե­րին… Լի­նե­լով մեղ­սա­կան, մար­դը, բնա­կա­նա­բար, կազ­մում է հա­ման­ման հան­րույթ, և բա­նաս­տեղ­ծը նրան ներ­կա­յաց­նում է ըն­կե­րա­յին սանդ­ղա­կում նրա ու­նե­ցած տար­բեր դիր­քե­րով և հա­մա­պա­տաս­խան պար­սա­վե­լի գոր­ծա­ռույթ­նե­րով…
Բա­նաս­տեղ­ծը ոչ միայն հա­կադ­րա­բար ներ­կա­յաց­նում է Աստ­ծո և մար­դու էութ­յուն­ներն ու գոր­ծե­րը, այլև դրանց հետ­ևան­քը հան­դի­սա­ցող նրանց հա­կա­դիր վի­ճակ­նե­րը: Մեղ­քե­րից տկա­րա­ցած մարդն ան­վերջ տա­րու­բեր­վում է երկ­նա­յի­նի ու երկ­րա­յի­նի, հո­գու և մարմ­նի հա­կա­դիր պա­հանջ­նե­րի միջև, են­թարկ­վում տագ­նապ­նե­րի ու տա­րա­կու­սանք­նե­րի, ապ­րում ա­նո­րո­շութ­յան մեջ… Նա բա­րու և չա­րի ընտ­րութ­յան մեջ եր­կատ­ված է և հա­կա­սա­կան… Միշտ չէ, սա­կայն, որ մար­դը ե­ղել է այդ­պի­սին: Գո­հա­բա­նե­լով Աստ­ծուն՝ Նա­րե­կա­ցին ա­սում է, թե նա նախ «մար­դա­սի­րա­պէս» ա­րա­րել է մար­դուն՝ «ըստ իր պատ­կե­րի պան­ծա­լի», որ­պես բա­նա­կան ու լու­սե­ղեն էա­կի: Չա­փա­զանց տպա­վո­րիչ է, ան­գամ՝ ցնցող, Մա­տեա­նի ԽԶ Բա­նում բա­նաս­տեղ­ծի քան­դա­կած մար­դու պատ­կե­րը, ո­րի մի հատ­ված բե­րենք Պա­րույր Ս­ևա­կի աշ­խար­հա­բար հրա­շա­լի փո­խա­դրութ­յամբ.
Ա­հա մար­մինդ կրող ու տա­նող//եր­կու միա­կից ու խորհր­դա­կից ոտ­քե­րիդ վրա//դու կա­ռուց­վե­ցիր հրեշ­տա­կաձև,//որ կրկնա­կար­կառ իր բա­զուկ­նե­րով//իբրև թռիչ­քի եր­կու թևե­րով վե­րա­բարձ­րա­տար//քո հայ­րե­նա­կան աշ­խար­հը դի­տես…//Եվ աշ­տա­նա­կի վրա քո մարմ­նի,//իբրև ճրա­գի մի բազ­մա­կան­թեղ,//հաս­տատ­վեց գլխիդ կլո­րութ­յու­նը,//որ դու այդ­պի­սով չօ­տա­րա­նա­լով//լույ­սի շնոր­հից նա­խաօ­րի­նակ,//տես­նես Ա­սը­ծուն և մ­նա­յո՛ւ­նը ի­մաս­տա­վո­րես…
Հ­րեշ­տա­կա­պատ­կեր և բա­նա­կա­նութ­յամբ զար­դար­ված մար­դը նույ­նիսկ, Աստ­ծո նմա­նութ­յամբ ու բնութ­յամբ, որ­պես ա­րա­րող, ստեղ­ծա­գործ էակ, աստ­ված է կոչ­վել: Բայց դա մար­դու նա­խասկզբ­նա­կան ա­նա­ղարտ վի­ճակն է, ո­րը նա չի կա­րո­ղա­ցել պահ­պա­նել… Որ­քան էլ մար­դուն պատ­կե­րե­լիս բա­նաս­տեղ­ծը նկա­տի է ու­նե­ցել նրա նա­խասկզբ­նա­կան ա­նա­ղարտ վի­ճա­կը, և­ այ­նու­հետև որ­քան էլ մար­դը ներ­կա­յաց­վում է որ­պես մեղ­քե­րով ա­պա­կան­ված, տկար ու հա­կա­սա­կան էակ, այ­դու­հան­դերձ մեր առջև մարդ ա­րա­րա­ծի մի ան­նա­խօ­րի­նակ պատ­կեր է, մի իս­կա­կան մար­դեր­գութ­յուն: Նա­րե­կա­ցու մար­դա­սի­րութ­յու­նը հան­գել է մի բարձ­րա­գույն գա­ղա­փա­րի՝ մար­դու աստ­վա­ծաց­մա­նը…
Աստ­ծո բա­րե­գոր­ծութ­յուն­նե­րը վա­յե­լած մարդն ա­պե­րախտ է գտնվել, ստեղծ­ված լի­նե­լով անձ­նիշ­խան՝ նա­խընտ­րել է չա­րը բա­րուց, դրժել է Տիրոջ պատ­վի­րան­ներն ու պատ­գամ­նե­րը, լույ­սից ինք­նա­կամ գնա­ցել է դե­պի խա­վա­րը, և, ըստ այդմ, սկսած ա­ռա­ջին մար­դուց, գործ­վել են բա­զում ու բազ­մա­պի­սի մեղ­քեր, ո­րոն­ցից յու­րա­քանչ­յուրն ա­ռա­վել խո­րաց­րել ու լայ­նաց­րել է այդ անջր­պե­տը՝ վե­րա­ծե­լով այն ան­հաղ­թա­հա­րե­լի խոր­խո­րա­տի: Ան­վերջա­նա­լի շա­րան­ներ են կազ­մում Նա­րե­կա­ցու թվար­կած և­ եր­բեմն չա­փա­զան­ցա­կան-հի­պեր­բո­լիկ պատ­կեր­նե­րով ու ինք­նօ­րի­նակ փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րով նկա­րագր­ված մեղ­քե­րը.
Եվ այս­պես, մեր առջև մի կող­մից Աստ­վածն է, մյուս կող­մից՝ մար­դը, ո­րոնց տա­րան­ջա­տում է վիթ­խա­րի չա­փե­րի հա­սած և մար­դուն ա­ղար­տող մա­հա­բեր մեղ­քը, որ­պես  տիե­զե­րա­կան կոնֆ­լիկտ: Ու­նի՞ արդ­յոք լու­ծում այդ կոնֆ­լիկ­տը:
Աստ­ծո կար­ևո­րա­գույն էա­նիշ­նե­րից է Սե­րը, ին­չի լա­վա­գույն ար­տա­հայ­տութ­յունն է նրա մար­դա­սի­րութ­յու­նը: Ս­տեղ­ծե­լով աշ­խար­հը  և  աշ­խար­հի զարդն ու էակ­նե­րի կա­տա­րե­լա­տի­պը  հան­դի­սա­ցող  մար­դուն՝ Սեր-Աստ­ված հայ­րա­բար  սի­րել է նրան: Աստ­ծո սե­րը պայ­մա­նա­վոր­ված է նրա բա­րութ­յամբ, ուս­տիև սերն ու բա­րութ­յու­նը, որ­պես Աստ­ծո հի­պոս­տազ­ներ, հա­ճախ են զու­գակց­վում: Այս­տե­ղից է, ա­հա, բխում  Աստ­ծո՝ Մար­դա­սեր կա­յուն մակ­դի­րը, ո­րը բազ­միցս  կի­րառ­ված է հայ հոգ­ևոր  քեր­թութ­յան մեջ՝ սկսած մեր ա­ռա­ջին օրհ­ներ­գու Մես­րոպ Մաշ­տո­ցից, ո­րը և սկզբ­նա­վո­րել է  մար­դու փրկութ­յան և նա­խասկզբ­նա­կան լու­սե­ղեն վի­ճա­կին վե­րա­դառ­նա­լու մի­ջոց հան­դի­սա­ցող  ա­պաշ­խա­րութ­յան  եր­գը: Մաշ­տո­ցից հե­տո Նա­րե­կա­ցին  Ա­ղօ­թա­մա­տեա­նում  կա­տա­րե­լութ­յան հասց­րեց ա­պաշ­խա­րա­կան եր­գը:
Ըստ Նա­րե­կա­ցու, ա­պաշ­խա­րող մար­դը պի­տի վստա­հա­բար կա­ռու­ցի հա­վա­տի շեն­քը՝ հա­վա­տին դա­սա­կից ունե­նա­լով հույ­սը և սերն առ Աստ­ված: Ի տրի­տուր Աստծո մար­դա­սի­րութ­յան, մար­դը պի­տի լի­նի  աստ­վա­ծա­սեր, քան­զի աստ­վա­ծա­սի­րութ­յունն  է տա­նում բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լա­գործ­ման…
Նա­րե­կա­ցին աստ­վա­ծա­յին մար­դա­սի­րութ­յու­նից ակն­կա­լել է ա­վե­լին, քան սե­փա­կան հո­գու փրկութ­յան նա­խան­ձախն­դիր պարզ հա­վա­տաց­յա­լը: Նա ե­րա­զել է, որ Տե­րը բնակ­վի իր մեջ և­ ան­բա­ժա­նո­րեն միա­նա ի­րեն՝ իր սի­րո սեն­յակ հո­գում, ա­ռաջ քա­շե­լով Աստ­ծո շնոր­հիվ և ն­րան միա­նա­լով՝ մար­դու աստ­վա­ծաց­ման գա­ղա­փա­րը: Այ­սինքն՝ մար­դը մաք­րա­գործ­վե­լով ու կա­տա­րե­լա­գործ­վե­լով, պի­տի կա­տա­րի «դարձ ի շրջանս իւր», պի­տի վե­րա­դառ­նա իր նա­խասկզբ­նա­կան ա­նա­ղարտ ու լու­սե­ղեն վի­ճա­կին, երբ լի­նե­լով Աստ­ծո պատ­կե­րա­կից ու բնու­թե­նա­կից, կոչ­վել է աստ­ված: Սա Ող­բեր­գու­թեան մա­տեա­նի գա­ղա­փա­րա­կան կի­զա­կետն է և մար­դու ան­նա­խօ­րի­նակ պան­ծա­ցում:
Մար­դու աստ­վա­ծան­մա­նութ­յան և­ աստ­վա­ծաց­ման գա­ղա­փա­րը  բխել է Պ­լա­տո­նի ու նորպ­լա­տո­նա­կան փի­լի­սո­փա­յութ­յու­նից և Դա­վիթ Ան­հաղ­թի մի­ջո­ցով տա­րած­վե­լով մեր ի­րա­կա­նութ­յան մեջ՝ իր վառ ար­տա­հայ­տութ­յունն է գտել Նա­րեկ­յան դպրո­ցում: Այդ դպրո­ցի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, հատ­կա­պես Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին, զար­գաց­նե­լով նորպ­լա­տո­նա­կան աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան ու բա­րո­յա­գի­տութ­յան գա­ղա­փար­նե­րը՝ դրանք ար­տա­հայ­տել է ան­նա­խօ­րի­նակ գե­ղար­վես­տա­կան մա­կար­դա­կով…:
Նա­րե­կա­ցու Մա­տեա­նում, ինչ­պես և տա­ղե­րում, փաս­տո­րեն, աստ­վա­ծեր­գութ­յան կող­քին և ն­րա լծորդ­մամբ, ա­ռա­ջին ան­գամ հայ և հա­մաք­րիս­տո­նեա­կան քեր­թութ­յան մեջ, հան­դես է բեր­վում մար­դեր­գութ­յու­նը՝ մար­դու բարդ ու հա­կա­սա­կան նե­րաշ­խար­հի պատ­կեր­մամբ և ն­րա կա­տա­րե­լա­գործ­ման-աստ­վա­ծաց­ման ի­դեա­լով:  Ս­րա­նով հայ հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղ­ծը կա­տա­րել է այն, ինչ նրա­նից ե­րեք հար­յու­րամ­յակ հե­տո իր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յամբ պի­տի ա­ներ Դան­տեն եվ­րո­պա­կան Վե­րածնն­դի սկզբնա­վոր­ման հա­մար…
Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին ապ­րել է կրո­նի բա­ցար­ձակ իշ­խա­նութ­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում, ճգնա­վո­րա­կան-աս­կե­տա­կան մի­ջա­վայ­րում: Սա­կայն նա ար­տա­հայ­տել է ոչ միայն իր «ժա­մա­նա­կի շուն­չը», այլև կան­խո­րո­շել է նոր դա­րաշր­ջա­նի գա­ղա­փա­րա­կան ու գե­ղա­գի­տա­կան մի­տում­նե­րը, աստ­վա­ծեր­գութ­յան ո­լոր­տում պատ­կե­րել նաև ի­րա­կան կյան­քը, բնութ­յու­նը և մար­դուն: Ա­վե­լին, լի­նե­լով հան­դերձ խո­րա­պես միջ­նա­դար­յան, Նա­րե­կա­ցին, որ­պես հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղծ, սոսկ միջ­նա­դար­յան չէ: Միջ­նա­դար­յան աշ­խար­հա­յե­ցութ­յան վրա խարսխ­ված իր գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յամբ ու բա­րո­յա­բա­նութ­յամբ նա նաև հա­մա­ժա­մա­նակ­յա և հա­մա­մարդ­կա­յին է: Մար­դու աստ­վա­ծաց­ման նրա գե­րա­գույն գա­ղա­փարն, ըստ էութ­յան, մար­դու բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լա­գործ­ման ի­դեալն է, որ այս կամ այն կերպ ար­տա­ցոլ­ված է բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի և­ ազ­գե­րի գրա­կա­նութ­յան մեջ: Ն­րա ար­տա­հայ­տած հո­գե­կան տա­ռա­պանք­նե­րը, ողբն ու տագ­նապ­նե­րը, տա­րա­կույս­նե­րը, վհա­տութ­յունն ու հույ­սե­րը, ան­կախ դրանց դրդա­պատ­ճառ­նե­րից, նույն­պես հա­մա­ժա­մա­նակ­յա են և հա­մա­մարդ­կա­յին, քա­նի որ ար­տա­հայտ­ված են իս­կա­պես «ի խո­րոց սրտից», ինք­նա­տի­պո­րեն և խոս­քար­վես­տի չա­փա­զանց բարձր մա­կար­դա­կով: Ա­հա թե ին­չու նա նաև մեր ժա­մա­նա­կա­կիցն է և վս­տա­հա­բար պատ­կա­նում է նաև գա­լի­քին…