Ս­տե­փան ­­­­­Թոփչ­յա­ն

Ստեփան ԹոփչյանՀուն­վա­րի 16-ին Գ­լեն­դե­լում վախ­ճան­վեց գրա­կա­նա­գետ, հրա­պա­րա­կա­խոս, ար­վես­տա­բան Ս­տե­փան ­­­­­Թոփչ­յա­նը (գրա­կա­նա­գետ Էդ­վարդ ­­­­­Թոփչ­յա­նի որ­դին, գրող, գրաքն­նա­դատ Ա­լեք­սանդր ­­­­­Թոփչ­յա­նի եղբայ­րը, բա­նա­սեր, թարգ­մա­նիչ Ա­րամ ­­­­­Թոփչ­յա­նի և դի­րի­ժոր Էդ­վարդ ­­­­­Թոփչ­յա­նի հայ­րը):
Ս­տե­փան ­­­­Թոփչ­յա­նը ծնվել է 1937 թ. Երևա­նում: Ա­վար­տել է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտի պատմալեզվագրական ֆակուլտետը։ 1959 թ. աշխատել է Արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության և մշակութային կապի հայկական ընկերությունում, 1960–1966 թթ.՝ ՀԽՍՀ ԳԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում, 1967–1976 թթ. եղել է ՀԽՍՀ ԳԱ փիլիսոփայության և իրավունքի ինստիտուտի էսթետիկայի, ապա հայ փի­լի­սո­փա­յութ­յան պատ­մութ­յան բաժ­նի ա­վագ գի­տաշ­խա­տող, իսկ 1976–1979 թթ.՝ Հայկական Սովետական Հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրի տեղակալը։ 1979 թվականից­ աշ­խա­տել է «Սովետական գրող» հրատարակչությունում, սկզբում՝ որպես Գեղարվեստական արձակի խմբագրության, հետո՝ որպես Հայ դասական գրականության բաժնի վարիչ։ 1966 թ. պաշտպանել է ատենախոսություն «Շիրվանզադեի էսթետիկական հայացքները» թեմայով և դարձել բանասիրական գիտությունների թեկնածու։ 1967 թվականից եղել է ՀՀ Գրողների միության անդամ։ 1993 թվա­կա­նից մա­սամբ բնակ­վել է ԱՄՆ-ում՝ ակ­տի­վո­րեն աշ­խա­տակ­ցե­լով ա­մե­րի­կա­հայ մա­մու­լին: ­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին պար­բե­րա­բար ապ­րել ու ստեղ­ծա­գոր­ծել է ­Հա­յաս­տա­նում: Ն­րա հիմ­նա­կան աշ­խա­տութ­յուն­նե­րից են՝ «­Շիր­վան­զա­դեի էս­թե­տի­կան» (1963), «­Րաֆ­ֆու էս­թե­տի­կա­կան հա­յացք­նե­րը» (1971), «­Հայ նոր գրա­կա­նութ­յան պատ­մութ­յան» «­Հայ­կա­կան նեո­ռո­ման­տիզմ» և «­Դա­նիել ­Վա­րու­ժան» գլուխ­նե­րը (հա­տոր 5, 1979), «Ան­հու­նի անդ­րա­դար­ձը» (1982) ու «­Կերպ և­ իս­կութ­յուն» (1985) գրա­կա­նա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը, «­Հայ քննա­դա­տութ­յան պատ­մութ­յան» «­Հով­հան­նես ­Թու­ման­յան» գլու­խը (հա­տոր 2, 1998), «Ա­պա­գա­յի հի­շո­ղութ­յու­նը» (եր­կու հա­տոր, 2003) և «­Կա­րի­ճի տա­րի» (2016) հրա­պա­րա­կա­խո­սա­կան հոդ­ված­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը, «Կ­յանք դա­րե­րի հա­մար/Ա­վե­տիս Ա­հա­րոն­յա­նի կյան­քը» (2003) և «­Հով­սեփ Է­մին» (2017) մե­նա­գրություն­նե­րը: Ս­տե­փան ­Թոփչ­յա­նի վեր­ջին՝ «Եր­վանդ ­Քո­չար» մե­նագ­րութ­յու­նը հրա­տա­րա­կութ­յան ըն­թաց­քում է: Ա­ռայժմ ան­տիպ են մնում ­Լես­սին­գի «­Լաո­կոո­նի»՝ գեր­մա­նե­րե­նից հա­յե­րեն թարգ­մա­նութ­յու­նը՝ ծա­վա­լուն ու­սում­նա­սի­րութ­յամբ, և Ո­ւիլ­յամ ­Հո­գար­թի «­Գե­ղեց­կութ­յան վեր­լու­ծութ­յուն» տրակ­տա­տի մա­սին ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը: Ս­տե­փան ­Թոփչ­յա­նը հե­ղի­նակ է հար­յու­րա­վոր հոդ­ված­նե­րի, ո­րոնք տպագր­վել են հայ ու ար­տա­սահ­ման­յան մա­մու­լում, և ­բազ­մա­թիվ գրքե­րի ա­ռա­ջա­բան­նե­րի:

 

Սի­րե­լի՛ Ա­լեք­սանդր,
Ու­շա­ցու­մով ի­մա­ցայ եղ­բօրդ՝ Ս­տե­փա­նի մա­հը:
­Նա ամ­բողջ սերն­դի ե՛ւ կեն­սա­գիրն էր, ե՛ւ գրա­կան շարժ­ման ուղ­ղոր­դող­նե­րից մէ­կը, որ ո­րո­շա­կի փո­փո­խու­թիւն­ներ բե­րեց մեր գրա­կան ըմբռ­նում­նե­րում՝ «կերպ եւ իս­կու­թիւն» հա­ղոր­դե­լով ա­ռան­ձին հե­ղի­նակ­նե­րի ըն­կա­լում­նե­րի ճա­նա­պար­հին: ­Մինչ ու­րիշ­նե­րը վախ­վո­րած էին սո­վե­տա­կան ա­նափ ռէա­լիզ­մի ճնշում­նե­րի տակ, նա հաս­տա­տեց մեր գրա­կա­նու­թեան մէջ նա­տու­րա­լիզ­մի գո­յու­թեան գրա­կան ի­րա­ւուն­քը (յի­շենք ­Նար-­Դո­սին, Գր. ­Զօհ­րա­պին, Ե­րու­խա­նին տրո­ւած գնա­հա­տու­թիւն­նե­րը)՝ ա­ռանց երկն­չե­լու, ծա­ռա­նա­լով «վաս­տա­կա­ւոր» գիտ­նա­կան­նե­րի այ­դօ­րի­նակ հնա­ցած ժա­ռան­գու­թեան դէմ: ­Նա գրա­կա­նու­թեան խո­րունկ ճա­նա­չո­ղու­թիւն ու­նէր. Ա­լեք­սանդր ­Շիր­վան­զա­դէի, Ինտ­րա­յի, ­Շա­հան ­Շահ­նու­րի, ­Յա­կոբ Օ­շա­կա­նի եւ այ­լոց գրա­կան-գե­ղա­գի­տա­կան հա­յեացք­նե­րի մեկ­նիչն էր:
Եր­բեք չեմ մո­ռա­նայ նրա նո­րա­րար մօ­տե­ցու­մը նէօ­ռո­ման­տիզ­մի եւ սիմ­վո­լիզ­մի պաշտ­պա­նու­թեան խնդիր­նե­րում, երբ 80-ա­կան թթ. սկզբին պաշտ­պա­նում էի «հե­թա­նո­սա­կան» գրա­կան շարժ­ման մա­սին թեկ­նա­ծո­ւա­կան աշ­խա­տանքս: Ընդ­դի­մա­խօսն էր եւ ճա­նա­պարհ հար­թեց կնճռոտ բա­նա­վէ­ճե­րի ըն­թաց­քին: ­Նա հա­ւա­տում էր մար­դուն ու մար­դու մէջ՝ գիտ­նա­կա­նին: Ըստ էու­թեան՝ ինձ հա­մար գի­տա­կան եղ­բայր էր:
­Սի­րե­լի՛ Ա­լեք­սանդր,
Ես հի­մա քո կող­քին եմ, եղ­բայ­րա­բար սգում եմ եղ­բօրդ մա­հը ու մխի­թար­ւում նրա ան­ցած ճա­նա­պար­հի մե­ծու­թեամբ:

­Քո ­Սու­րէն ­Դա­նիէ­լեան

­Հատ­ված
«ԿԱՐԻՃԻ ՏԱՐԻ»
հրա­պա­րա­կա­խո­սա­կան հոդ­ված­նե­րի
ժո­ղո­վա­ծո­ւից
(Եր­ևան, 2016)

…­­Լոս Ան­ջե­լես ոտք դնե­լուց մոտ ե­րեք ա­միս հե­տո, 1994-ի մար­տին, «­­Րըկ­նը­թո­սիո­սի հար­ցու­մը» (­­Հա­կոբ ­­Պա­րոն­յա­նը միշտ մեզ հետ է) հոդ­վածս տա­րա «Աս­պա­րեզ»: Ե­րի­տա­սարդ խմբա­գիրն իր տա­րի­քին ան­հա­մա­պա­տաս­խան սա­ռը լրջութ­յամբ ըն­դու­նեց և ­կարճ ժա­մա­նա­կում տպագ­րեց այն: «Աս­պա­րե­զը» 86 տա­րե­կան էր, ես՝ 56, իսկ ­­Ժան ­­Գո­սակ­յա­նը, թվում էր, ա­մե­նա­շա­տը «Աս­պա­րե­զի» մեկ եր­րորդ տա­րիքն ու­ներ: Այս­պես սկսվեց իմ շա­րու­նա­կա­կան գոր­ծակ­ցութ­յունն «Աս­պա­րե­զի» ու բա­րե­կա­մութ­յու­նը (հա­կա­ռակ իմ ա­ռա­ջին տպա­վո­րութ­յան) կա­տա­կա­սեր և ­հու­մո­րով խմբագ­րի հետ, մինչև 2002-ի սկիզ­բը:
­Մեկ տա­րի անց Եր­ևա­նում լույս տե­սավ հրա­պա­րա­կա­խո­սա­կան հոդ­ված­նե­րիս ժո­ղո­վա­ծուն՝ «Ա­պա­գա­յի հի­շո­ղութ­յու­նը», եր­կու գրքով: ­Ծա­վա­լի հիմ­նա­կան մասն «Աս­պա­րե­զում» տպագր­ված հոդ­ված­ներն են: Ե­թե խմբա­գի­րը չլի­ներ ­Ժան ­Գո­սակ­յա­նը, հա­զիվ թե հա­ջող­վեր աշ­խա­տել շա­բա­թե­շա­բաթ՝ ար­ձա­գան­քե­լով ազ­գա­յին հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կյան­քի կար­ևոր ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին, և ս­տեղ­ծել երկ­հա­տոր գիր­քը: Այդ տա­րի­նե­րին հրա­պա­րա­կա­խո­սութ­յու­նից բա­ցի «Աս­պա­րե­զում» հան­դես ե­կա նաև այլ, հիմ­նա­կա­նում գրա­կա­նա­գի­տա­կան հոդ­ված­նե­րով: Եր­բեք որ­ևէ նյութ չտպագր­վեց ու­շա­ցու­մով, բա­ցա­ռութ­յամբ մե­կի, որն այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ լույս տե­սավ հինգ ա­միս անց: ­Բա­վա­կան լար­ված աշ­խա­տան­քա­յին վի­ճա­կում էի, գրե­լուն զու­գա­հեռ ա­նընդ­հատ հրա­պա­րա­կա­յին ու հե­ռուս­տա­տե­սա­յին ե­լույթ­ներ էի ու­նե­նում: ­Միշտ որ­ևէ հոդ­ված մշա­կել եմ մինչև վեր­ջին պա­հը: Եր­ևա­նում խմբագ­րութ­յուն­ներն ի­րենք էին ա­ռա­ջար­կում մի ան­գամ էլ կար­դալ շար­ված­քը թեր­թի կամ ամ­սագ­րի տպագ­րութ­յու­նից ան­մի­ջա­պես ա­ռաջ: ­Հին սո­վո­րույ­թով ա­մեն ան­գամ, հեր­թա­կան հոդ­վածն «Աս­պա­րե­զին» հանձ­նե­լուց մեկ կամ եր­կու օր հե­տո, հայտն­վում էի խմբագ­րի տե­ղա­կալ ­Պարգև ­Շի­րին­յա­նի մոտ՝ նո­րից ճշտում­ներ ա­նե­լու.
– Է­լի՞ ե­կար, գնա՛, ո­չինչ չպի­տի փոխ­վի,- կես­կա­տակ, կես­լուրջ և, իբր զայ­րա­ցած, ա­սում էր ար­տա­կարգ բա­րի, հա­մեստ ու լու­սա­վոր այդ ­Մար­դը:
– Ըն­դա­մե­նը ե­րեք-չորս փոք­րիկ ուղ­ղում…
– Գ­նա՛, գնա՛, չեմ տա­լու,- ա­սում էր և ­մեկ­նում,- տե՛ս, վեր­ջին ան­գամ, էլ չգա՛ս:
Եվ այս­պես շա­րու­նակ: Ա­շա­կեր­տել էր ­Լեոն ­Շան­թին ու ­Նի­կոլ Աղ­բալ­յա­նին, բա­րե­կա­մա­ցել նրանց հետ: ­Հու­շե­րի հե­տաքր­քիր գիրք հրա­տա­րա­կեց, նրանց ու նաև ­Գաս­պար Ի­փեկ­յա­նի, ­Ժորժ ­Սար­գիս­յա­նի, ­Բար­սեղ ­Կա­նաչ­յա­նի, այդ տա­րի­նե­րի հայ մշա­կու­թա­յին կյան­քի մա­սին: «Մ­տեր­մութ­յան մեջ վե­րապ­րում­ներ» վեր­նագ­րով այդ հու­շագ­րութ­յու­նը գրա­խո­սե­ցի հա­ճույ­քով: ­Մեջ­բե­րեմ մի հատ­ված՝ ընդգ­ծե­լու, թե դա­սա­կան դպրոց ան­ցած, գրա­կան պարզ մշակ թվա­ցող ան­հատ­ներն ան­գամ ինչ ան­փո­խա­րի­նե­լի ար­ժեք են մեր մշա­կույ­թի հա­մար. «­Կար­դա­լով հու­շագ­րութ­յու­նը՝ ա­սես անս­պա­սե­լիո­րեն ընկ­նում ես արևմ­տա­հայ վեր­ջին դա­սա­կան­նե­րի լեզ­վաշ­խար­հը: Ա­հա՛ աղբ­յու­րի նման վճիտ, ցա­վա­լիո­րեն ա­վե­լի ու ա­վե­լի քիչ հան­դի­պող արևմ­տա­հա­յե­րեն՝ ար­դի տպա­գիր խոս­քում: ­Բա­նա­վո­րի մա­սին չխո­սենք»:
«Աս­պա­րե­զում» տպագր­վե­ցին մի քա­նի հոդ­վա­ծա­շա­րերս, ո­րոնց թվում, թեր­թի տա­սը հա­մա­րում, տա­սը մա­սով՝ «Ա­պա­գա­յի հի­շո­ղութ­յու­նը»:
– Եր­կար կգրես,- ան­կեղ­ծո­րեն դժգո­հե­ցին մի քա­նի­սը:
– ­Կար­դա­լիս ձանձ­րա­նո՞ւմ եք:
– ­Բայց կա՛րճ գրե…
Իսկ ու­րիշ­նե­րը, որ բո­ղո­քում էին, թե երբ պի­տի ա­վարտ­վի այս կամ այն հոդ­վա­ծա­շա­րը, կա­մա-ա­կա­մա ստի­պե­ցին ո­րոշ վեր­ջին մա­սեր տպագ­րել ա­ռան­ձին վեր­նագ­րե­րով: ­Բարդ, քմահաճ, իր տե­սա­կի մեջ բա­ցա­ռիկ երևույթ է մեր հայ ըն­թեր­ցո­ղը-տար­բեր երկր­նե­րում, տար­բեր մտայ­նութ­յուն­նե­րով, ճա­շակ­նե­րով, սո­վո­րույթ­նե­րով, ըն­դու­նել-մեր­ժե­լու, հա­վա­նել-դժգո­հե­լու, ո­րակ­յալ-ա­նո­րա­կը շփո­թե­լու, մի­ջա­կութ­յուն­նե­րին բարձ­րաց­նե­լու և ­տա­ղան­դա­վոր­նե­րին ան­տե­սե­լու հո­գե­բա­նութ­յամբ: ­Հա­ճախ հայտն­վում ես տա­րօ­րի­նակ ա­նակն­կալ­նե­րի ա­ռաջ. «­Շատ է գրում», «Եր­կար է գրում», «­Բարդ է գրում», «Օ­տար բա­ռեր է գոր­ծա­ծում» և ն­ման ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րը լսում ես մեծ մա­սամբ երկ­րորդ բե­րան­նե­րից և մ­խի­թար­վում գո­նե, որ կար­դա­ցել են (չկար­դա­յին՝ չէին խո­սի): ­Բայց եր­բեք չես լսի՝ «­Վատ է գրում» կամ «­Լավ է գրում» (ա­ռա­վե­լա­գույ­նը քթի տակ փնթփնթա­լով՝ «­Վա­՜ա՜տ չի…»), մի բան, որ կապ չու­նի եր­կար ու կար­ճի հետ (ա­մե­նա­կարճ գրութ­յու­նը եր­կար է, երբ ձանձ­րա­լի է, ան­համ ու տա­փակ, և­ ա­մե­նաեր­կա­րը կարճ է, երբ չես հա­գե­նում կար­դա­լով): Գ­րում ես՝ դժգո­հում են, հան­գա­մանք­նե­րի բե­րու­մով դա­դա­րում ես գրել՝ դժգո­հում են. «Ին­չո՞ւ չի գրում»: Էլ չխո­սենք ան­թիվ ու ան­հա­մար այն «ի­մաս­տուն­նե­րի» մա­սին, ո­րոնք, այբն ու բե­նը կար­գին զա­նա­զա­նել չկա­րո­ղա­նա­լով իսկ, ի­րենց ան­հա­սա­նե­լի բարձ­րութ­յու­նից քեզ դա­սեր են տա­լիս մտքի ցան­կա­ցած բնա­գա­վա­ռի «գի­տու­նութ­յամբ», վեր­ջում էլ հաղ­թա­կան ամ­փո­փում.
– ­Մենք մտա­վո­րա­կա­նութ­յուն չու­նենք…
­Կամ էլ, ար­հա­մար­հան­քով՝
– Ին­չի՞ եք գրում, դրա­նով ի՞նչ պի­տի փո­խեք:
– Գ­րե­լա­ցա­վով չենք տա­ռա­պում, ստիպ­ված ենք, մաս­նա­գի­տութ­յուն է:
Ին­չեր ա­սես չպա­տա­հե­ցին և ­դեռ կպա­տա­հեն ան­հա­վա­սար այդ պայ­քա­րում: Ում գլխին ինչ հար­ված կգա և­ ին­չու՝ դժվար է կռա­հել: Ազ­գին ան­շա­հախն­դիր ծա­ռա­յող ան­հա­տը, խում­բը, կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը, կու­սակ­ցութ­յու­նը կա­րող է հայ­տա­րար­վել ազ­գի թշնա­մի, իսկ բուն ներ­քին թշնա­մին ըն­դուն­վել մեծ հայ­րե­նա­սե­րի լու­սապ­սա­կով. «Ար­ցա­խը չհանձ­նենք՝ վատ կապ­րենք», «­Մեղ­րին ծա­խե­ցին՝ փո­ղը գրպան­նե­րը դրե­ցին», «­Ղա­րա­բաղ­ցի­նե­րը կե­րան, կոր­ծա­նե­ցին ­Հա­յաս­տա­նը», «­Հար­ևան­նե­րի հետ բա­րե­կա­մութ­յուն ա­նենք, բա­նա­կը կրճա­տենք», «­Պայ­քար, պայ­քար, մինչև… ­Հաա­գա», «­Մար­տի 1-ի մի­ջազ­գա­յին հե­տաքն­նութ­յուն», «­Ծախ­ված մտա­վո­րա­կան­ներ» և­ այլն:
­Բայց ան­վեր­ջա­նա­լի «պայ­քա­րից» վե­րա­դառ­նանք մեր խմբագ­րութ­յուն: ­Մի շրջա­նում ­Ժան ­Գո­սակ­յա­նի դեմ գա­ղա­փա­րա­կան (թեև գա­ղա­փար չու­նեին, հի­մա էլ չու­նեն) հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի եր­գի­ծա­կան (չա­կերտ չեմ դնում, թեև ար­ժա­նի է) ար­շա­վանք սկսվեց: ­Ժա­նը, նստած իր սեն­յա­կում, կար­դում ու քահ-քահ ծի­ծա­ղում է:
– ­Ժա՛ն, բայց ա­նար­դար բա­ներ են գրում…
– Ս­պա­սի՛ր, քո մա­սին էլ են գրել, ա­հա՛…
­Նո­րից կար­դում է, միա­սին ենք ծի­ծա­ղում: ­Բայց ինձ եր­գի­ծո­ղին ես նա­խա­պես ինչ­պես հարկն է քննա­դա­տել եմ, հատ­կա­պես Ար­ցա­խը հանձ­նե­լու իր քա­րոզ­նե­րի հա­մար: Ու­րեմն մար­դը եր­գի­ծե­լու պատ­ճառ ու­նի: Իսկ ­Ժա­նը մյուս­նե­րին ի՞նչ է ա­րել, թվում է՝ ան­գամ հա­կա­ռա­կորդ­նե­րը հա­մակ­րում են նրան: ­Բայց քա­նի որ խմբա­գիր է, հա­վա­նո­րեն, բո­լո­րիս ա­րած-չա­րած­նե­րի հա­մար նրա­նից են ոխ հա­նում:
­Ժան ­Գո­սակ­յա­նին փո­խա­րի­նում է ­Վա­չե Բ­րուտ­յա­նը: Ե­թե ­Ժա­նին կա­րե­լի էր այ­ցե­լել ցան­կա­ցած պա­հի, ­Վա­չեն լար­վում է. ե­թե նույ­նիսկ կես րո­պեում կա­րե­լի է մե­կին պա­տաս­խա­նել ու ճամ­փու դնել, ծախ­սում է մի քա­նի րո­պե՝ բա­ցատ­րե­լու, թե ա­ռանց նա­խա­պես պայ­մա­նա­վոր­վե­լու ին­չու չի կա­րե­լի այ­ցե­լել: ­Պատ­ճառ կա: Խմբագ­րութ­յան պա­տաս­խա­նա­տու աշ­խա­տո­ղի իր մշտա­կան սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն (ի հա­կադ­րութ­յուն «­Մես­րոպ­յա­նի» մա­սին ձևա­կա­նո­րեն ճա­ռող­նե­րի՝ հին ուղ­ղագ­րութ­յա­նը տի­րա­պե­տող քչե­րից մեկն է), ծայ­րե­ծայր կար­դում, տես­քի է բե­րում բո­լոր նյու­թե­րը, ուս­տի ի­րա­պես ծի­ծա­ղե­լու, նույ­նիսկ ժպտա­լու ժա­մա­նակ չու­նի: ­Գոր­ծը հա­սավ այն­տեղ, որ ո­րոշ հե­ղի­նակ­ներ, նրանց թվում նաև ես, կա՛մ հոդ­ված էինք տա­լիս ա­ռի­թից ա­ռիթ, կա՛մ դա­դա­րե­ցինք աշ­խա­տակ­ցել «Աս­պա­րե­զին»: ­Հա­մե­նայն­դեպս, եր­կու տա­րուց ա­վե­լի խմբագ­րութ­յան դու­ռը չեմ բա­ցել, իսկ հե­տա­գա­յում վե­րա­դառ­նա­լով՝ տա­րին ըն­դա­մե­նը մի քա­նի հոդ­ված էի հանձ­նում, ո­րոնք սո­վո­րա­բար լույս էին տես­նում մեկ-եր­կու ա­միս ու­շա­ցու­մով: Ու­շաց­ման այդ բա­րի ա­վան­դույթն ա­վե­լիով շա­րու­նակ­վում է նոր խմբագ­րի՝ Ա­բո ­Պո­ղիկ­յա­նի գա­լուց հե­տո: ­Բայց Ա­բոն միշտ զվարթ տրա­մադ­րութ­յան մեջ է, սի­րով ըն­դու­նում է հոդ­ված­նե­րը և ­մո­ռա­նում ու­ղար­կել տպա­րան: ­Զան­գում եմ.
– ­Բա­րի օր, եր­կու ա­միս ան­ցավ, եր­րորդն է սկսվում…
– Ե­կող շա­բաթ, ան­պայ­ման…- ծի­ծաղ,- ո՞­րը պի­տի տպեինք,- խմբագ­րութ­յու­նում մի քա­նի­սը կա, մյուս­նե­րը պատ­րաստ­վում են, հա­ջոր­դա­կա­նութ­յունն անհ­րա­ժեշտ է պահ­պա­նել: Ե­կող շա­բաթն անց­նում է, մյուս շա­բաթն էլ հե­տը: ­Զան­գում եմ.
– Աա­՜ա՜…- ծի­ծաղ,- ո՞­րը պի­տի տպեինք…
– ­Նա­խորդ շա­բաթ էիր խոս­տա­ցել…
– Ե­կող ե­րեք­շաբ­թի… չո­րեք­շաբ­թի, ան­պայ­ման…
Ա­սենք՝ մար­տի 1-ի դեպ­քե­րի վեր­լու­ծութ­յու­նը լույս է տես­նում հու­լի­սի վեր­ջին (ի­հար­կե, հոդ­վածն ինքս էլ հանձ­նել եմ ու­շա­ցու­մով՝ մա­յի­սին), բայց ո­չինչ, կար­դում են և ­շատ չեն դժգո­հում, բայց ա­սում են՝ ժա­մա­նա­կին լույս տես­ներ, ա­վե­լի լավ կլի­ներ: Եր­կու­սը տպվել էին, եր­րորդն ու չոր­րոր­դը սպա­սում էին, հին­գե­րորդն ա­վարտ­վում էր, վե­ցե­րոր­դը պատ­րաստ­վում էր…
Ա­բոն այն­պի­սի բնա­վո­րութ­յուն ու­նի, որ ո՛չ կա­րող ես դժգո­հել, ո՛չ դա­դա­րեց­նել աշ­խա­տակ­ցութ­յու­նը, և­ ա­մե­նա­կար­ևո­րը՝ դրա­կան վե­րա­բեր­մունքդ չես կա­րող փո­խել: ­Բուն «փոր­ձան­քը» հենց դա է…
«Աս­պա­րե­զը» դար­ձավ հար­յուր տա­րե­կան (ակ­նա­ծան­քո՛վ նա­յեք՝ մեկ դար մշտա­պես հրա­տա­րակ­վող քա­նի՞ հայ­կա­կան թերթ կա): Ա­մեն խմբագ­րի սո­վո­րույթ­նե­րի, հա­կում­նե­րի, հե­ղի­նա­կա­յին ա­մեն խմբի կա­րո­ղութ­յուն­նե­րի հետ ու­րույն գույն ու շունչ ստա­նա­լով՝ այն միշտ պահ­պա­նել է հիմ­նա­կան ուղ­ղութ­յու­նը և մ­նա­ցել Ազգն ու ­Հայ­րե­նիքն ա­մե­նից վեր դա­սող գա­ղա­փա­րա­կան պայ­քա­րի ա­ռա­ջա­մար­տի­կը, որ հրա­ժեշտ է տվել հա­վեր­ժա­կան հանգս­տի մեկ­նած ար­ժա­նա­վոր շա­տե­րին: ­Մենք էլ կյան­քի այդ կա­տա­կեր­գութ­յան ան­խու­սա­փե­լի օ­րեն­քով կմեկ­նենք, ին­քը կմնա: Ինչ­պես ­Թու­ման­յանն էր ա­սում՝ կգան նո­րե­րը, լա­վե­րը և ­հար­յու­րամ­յա ե­րի­տա­սար­դին կհասց­նեն հա­ջորդ հար­յու­րամ­յակ…

­Հատ­ված «ՀՈՎՍԵՓ ԷՄԻՆ»
մե­նագ­րութ­յու­նից (Եր­ևան, 2017)

…­Լու­սա­վո­րութ­յան բա­նա­կան և բ­նա­կան հի­մունք­նե­րի դիր­քե­րից ­Հով­սեփ Է­մինն ընդվ­զեց հա­յութ­յան՝ պատ­մա­կա­նո­րեն ձևա­վոր­ված ծանր, ան­հե­ռան­կար գո­յութ­յան դեմ: Առ­կա կա­ցու­թաձևն ընդ­հան­րա­պես, ա­ռա­ջըն­թացն ար­գե­լա­կող հա­սա­րա­կա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներն ու դրան­ցով պայ­մա­նա­վոր­ված խա­վա­րամ­տութ­յու­նը լու­սա­վոր բա­նա­կա­նութ­յամբ վե­րաց­նե­լու նրա հա­վա­տամ­քը խարսխ­ված էր պատ­ճա­ռա­կա­նութ­յան վրա, փի­լի­սո­փա­յա­կան այն կա­տե­գո­րիա­յի, ո­րով չափ­վում էր գի­տա­կան քննա­դա­տութ­յունն ու հնա­ցած պատ­կե­րա­ցում­նե­րի, հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և ­հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի աշ­խար­հա­կա­նաց­ման պա­հան­ջը:
­Հա­յութ­յան ա­ռաջ դնե­լով ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի ըն­կա­լու­մը դրանց քննա­կան գնա­հատ­ման հետ միա­վո­րե­լու խնդի­րը, ա­պա նաև ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի տե­սա­կետ­նե­րը հա­մադ­րե­լով հա­ջորդ սե­րունդ­նե­րի սպա­սե­լի պա­հանջ­նե­րին՝ Է­մինն աշ­խա­տում էր պատ­մութ­յան ըն­թացքն ուղ­ղել դե­պի զար­գաց­ման նպա­տա­կը՝ ա­զա­տութ­յու­նը, ո­րով մար­դուն հնա­րա­վո­րութ­յուն է ըն­ձեռ­վում դրսևո­րե­լու իր ա­զատ կամ­քը՝ բնութ­յան և ­հա­սա­րա­կութ­յան զար­գաց­ման օ­րենք­նե­րի ճա­նա­չու­մով: ­Լու­սա­վո­րա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան նշա­նա­կե­տը՝ նա­խա­պա­շա­րում­նե­րի և ­մո­լո­րութ­յուն­նե­րի հաղ­թա­հա­րումն ա­ռողջ դա­տո­ղութ­յամբ ու վեր­լու­ծում-հա­մադ­րու­մով ոչ միայն նպաս­տե­լու էր ան­հա­տի ին­տե­լեկ­տո­ւալ զար­գաց­մա­նը, այլև բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լա­գործ­մա­նը, ո­րին Է­մինն ա­ռաջ­նա­հերթ նշա­նա­կութ­յուն էր տա­լիս:
«­Հով­սեփ Է­մի­նի կյանքն ու ար­կած­նե­րը» հու­շագ­րութ­յան մեջ նա իր գլխով ան­ցած պատ­մութ­յու­նը ներ­կա­յաց­նում է որ­պես սե­րունդ­նե­րի հա­մար ու­րույն, ու­սա­նե­լի դաս և ­միա­ժա­մա­նակ փոր­ձում պար­զել հա­սա­րա­կութ­յան պատ­մա­կան զար­գաց­ման բնույ­թը, օ­րի­նա­չա­փութ­յուն­ներն ու շար­ժիչ ու­ժե­րը: ­Պատ­մութ­յունն ըն­թա­նում է ըստ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան կար­գին հա­մա­պա­տաս­խան գա­ղա­փար­նե­րի՞, թե՞ ա­մեն շրջան ա­ռաջ է բե­րում իր գա­ղա­փար­ներն ու սկզբունք­նե­րը: Ի­րենց պե­տութ­յան, երկ­րի կո­րուստն ու ժո­ղովր­դի ստրկա­կան վի­ճակն էր հայ լու­սա­վո­րա­կան­նե­րին այ­րող գլխա­վոր հար­ցը, ո­րի պատ­ճառն Է­մի­նը շեշ­տում է զին­վո­րա­կա­նին հա­տուկ կտրուկ դա­տո­ղութ­յամբ. մենք ստրկութ­յան ու տգի­տութ­յան մեջ ենք, մեր հայ­րե­րը չեն կռվել ի­րենց երկ­րի հա­մար: Ի­հա՛ր­կե, ու­րիշ ին­չո՞վ կա­րող էին պատ­ճա­ռա­բան­վել ան­վեր­ջա­նա­լի կո­րուստ­նե­րը: ­Բայց ոչ միայն հայ­րե­րը, այլև ան­մի­ջա­կան նա­խորդ­ներն էին հե­րո­սա­բար կռվել ու հաղ­թել, ին­չից Է­մի­նը գո­նե ո­րոշ չա­փով տեղ­յակ էր: ­Բուն խնդի­րը, սա­կայն, դա չէ: Ի վեր­ջո ին­չո՞ւ ոչ թե հաղ­թա­նակ­նե­րը, այլ պար­տութ­յուն­նե­րը վճռո­րոշ դեր կա­տա­րե­ցին հայ ժո­ղովր­դի պատ­մա­կան ճա­կա­տագ­րում: ­Պատ­մութ­յան զար­գաց­ման աս­տի­ճա­նա­կան փո­խա­տե­ղում­նե­րը՝ ծա­գում-զար­գա­ցու­մով, ին­չո՞ւ հասց­րին կոր­ծան­ման: Ինչ­պես ա­մեն ան­հատ, այն­պես և­ ա­մեն ժո­ղո­վուրդ հա­մաշ­խար­հա­յին պատ­մութ­յուն մեջ կար­ծես ձգտում, պայ­քա­րում է՝ ի­րա­կա­նաց­նե­լու իր սկզբունքն ու նպա­տա­կը, ո­րը՝ հա­նուն քա­ղա­քակր­թութ­յան վե­րել­քի, ո­րը՝ ոչն­չաց­ման: Ա­րար­ման և­ ա­վեր­ման այդ պայ­քա­րում կա­տա­րե­լով իր քա­ղա­քակր­թա­կան ա­ռա­քե­լութ­յու­նը՝ հա­յութ­յու­նը դա­րե­դար հյուծ­վեց ու տկա­րա­ցավ, հետզ­հե­տե կրճատ­վե­ցին հայ­րե­նի­քի սահ­ման­նե­րը, և ­մար­դիկ ճա­րա­հատ, խումբ-խումբ գաղ­թե­ցին օ­տար երկր­ներ:
­Քա­ղա­քակր­թութ­յունն ըստ էութ­յան հա­մա­րե­լով մարդ­կա­յին նպա­տա­կաուղղ­ված ին­տե­լեկ­տո­ւալ գոր­ծու­նեութ­յան արդ­յունք (ո­րի հաս­տա­տու­մը Եվ­րո­պա­յի զար­գա­ցած, հզոր երկր­ներն էին)՝ Է­մի­նը, դրան հա­կա­ռակ, հայ­րե­նի­քի պե­տա­կա­նա­զուրկ վի­ճակն առն­չում էր տգի­տութ­յա­նը: ­Հա­մաշ­խար­հա­յին պատ­մութ­յու­նը կերտ­վում է սրով: Տ­գի­տութ­յունն ու ստրկա­կան վի­ճա­կը հետ­ևանք են սու­րը խա­չով փո­խա­րի­նե­լու, այլ ոչ թե, սու­րը խա­չի վրա դնե­լով, պայ­քա­րե­լու: ­Տար­բեր երկր­նե­րի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պատ­մութ­յունն ըն­թա­ցել է ոչ միայն ար­տա­քին թշնա­մի­նե­րի դեմ պա­տե­րազմ­նե­րով: Չ­հաղ­թա­հար­ված ներ­քին հա­կա­սութ­յուն­նե­րը, վե­րա­ճե­լով ան­զի­ջում հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի և ­շատ երկր­ներ գլո­րե­լով ան­կու­մից ան­կում, ջնջել են դրանք աշ­խար­հի քար­տե­զից: Այդ քար­տե­զի վրա կորս­ված տե­ղը վե­րա­դարձ­նե­լու և­ ա­ռա­ջա­դեմ ազ­գա­յին պե­տութ­յուն կա­ռու­ցե­լու բարդ խնդիրն էր ծա­ռա­ցած XVIII դա­րի հայ լու­սա­վո­րա­կան­նե­րի ա­ռաջ:
Անց­յալ-ներ­կա-ա­պա­գա շղթան հյու­սող եր­ևույթ­նե­րի ճա­նա­չո­ղութ­յու­նը հա­յե­րի հա­մար ու­ներ և­ ու­նի գործ­նա­կան, ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կութ­յուն: ­Պատ­մութ­յան պատ­ճա­ռա­կա­նութ­յան բա­ցա­հայտ­մամբ հստա­կեց­վում է ներ­կա գոր­ծու­նեութ­յան հետ­ևան­քը՝ վաղ­վա հե­ռան­կա­րը: Այդ հե­ռան­կա­րի բարձ­րութ­յու­նից դի­տե­լով առ­կա ի­րադ­րութ­յու­նը՝ հա­յոց պատ­մութ­յան բա­ցա­ռիկ դեմ­քե­րից մե­կը՝ և՛ գա­ղա­փա­րա­խոս, և՛ զո­րահ­րա­մա­նա­տար Է­մի­նը, մշա­կեց ա­զա­տագ­րա­կան իր ծրա­գի­րը, որն ի­րա­գոր­ծո­ղը հենց ինքն էր լի­նե­լու: ­Դա չհա­ջող­վեց այդ պատ­մաշր­ջա­նի խո­տոր ըն­թաց­քի պատ­ճա­ռով, բայց ա­վանդ­վեց հա­ջորդ սե­րունդ­նե­րին՝ որ­պես կտակ ­Մեծ Ն­պա­տա­կի ճա­նա­պար­հին:

Գրեք մեկնաբանություն