Սամվել ԿՈՍՅԱՆ – «Դանիելի գիրքը» Ձեր առաջին վեպն է: Թվում է՝ հաջորդելու էր երկրորդը, սակայն… Ներշնչա՞նքն է պակասել, թե՞ ուշացման պատճառներն ավելի խորքային են:
Նարինե ԿՌՈՅԱՆ – Նախկինում թվում էր, թե հասկանում եմ «ներշնչանք» բառի իմաստը: Հիմա այն ինձ համար պարզապես բառ է՝ սիրուն բառ, բառ… տառապանքի մասին, և այդպիսով՝ անտրամաբանական: Ավելի շուտ, կարելի է խոսել ազդակի մասին, որ ստիպում է գրիչը ձեռքդ առնել, իսկ մեր կյանքում ազդակներ՝ ինչքան ասես և, որպես կանոն, ցավեցնող, հուսալքող, ստորացնող: Շատերն ինձ հետ չեն համաձայնի, բայց ես շատերը չեմ. ո՞վ է իմ փոխարեն վեր հրում կյանքիս՝ կամյուական Սիզիփոսի քարը: Հրողը ես եմ, ցավը ես գիտեմ: Իհարկե, ցավն էլ կարելի է տարանջատել անձնականի և հանրայինի, բայց գրողի, մտավորականի համար դրանից բան չի փոխվում. երկուսն էլ ցավեցնում են, և այդ ցավի վերջը չի երևում:
Ներշնչանքի մեջ լուսավոր, հուսադրող երանգներ կան, իսկ մենք, բոլոր առումներով, դեռ թունելում ենք, և լույսը չի երևում:
«Դանիելի գիրքը», այո՛, իմ առաջին վեպն է, ազդակը՝ սիրո պակասը, որն այսօր էլ մեզ ավելի անհանդուրժող ու եսասեր է դարձնում: Գրեցի, բայց «եսասեր» բառը ևս սրտովս չէ. ինչպե՞ս կարող է եսակենտրոնության մեջ «սեր» լինել: Այնպես որ, մեր կյանքում, մեր խոսքում, բառ ու բանի, մտքերի ու գործողությունների մեջ ինչ-որ բան այն չէ: Ինչպես Կաֆկան էր ասում՝ կյանքն անընդհատ շեղում է մեր ուշադրությունը, և մենք նույնիսկ չենք հասցնում նկատել՝ հատկապես ինչից:
Ո՞վ չգիտի, որ կանխատեսումներ անելն անշնորհակալ գործ է: Հետևաբար, պլանավորել, թե առաջին վեպիս կհաջորդի երկրորդը, երրորդը, առնվազն ինձ համար, ընդունելի չէ. ես մեքենա չեմ, պլանավորել իմ հույզերն ու գիտակցությանս կոգնիտիվ փոխակերպումները ոչ միայն չեմ կարող, այլև չեմ անի. այդ բանականությունն ու հույզերը ես եմ, իմ արժանապատվությունը, իմ աշխարհայացքն ու արժեհամակարգը: Ես պիտի հարգեմ ինձ, որպեսզի հարգեմ դիմացինիս՝ նրա եզակիությունը, նրա ինքնատիպ լինելու իրավունքը: Եվ շարունակելով այս բառախաղի մինորային լադը՝ ասեմ, որ երկու կիսատ վեպ ունեմ, այսինքն՝ երկու անգամ ոգևորվել եմ, սակայն երկու անգամ էլ ոգևորությունս մարել է, և… շարունակելու այլևս (գուցե՝ դեռևս) ոչ մի մոտիվացիա:
Ինձ պարբերաբար տանջում է գրողի համար հավերժական հարցերից մեկը՝ ինչո՞ւ եմ գրում, ո՞վ է կարդում, կամ, ընդհանրապես, իմ գրած-մրածն ինչ-որ մեկին պե՞տք է: Պատասխանս էլ նույն տրամաբանության մեջ է. «Հաստատ՝ ոչ մեկին»՝ Բարթլբի գրագրի նման:
Հետո ապրելու, չմեռնելու բնազդը ինձ խաբելու համար մի նոր հույս է հորինում, իբր՝ պատահական ոչինչ չկա, իբր՝ կյանքն անպայման որևէ իմաստ պիտի ունենա, և որ ես հաստատ ինչ-որ առաքելություն ունեմ, ու էլի նման հիմարություններ, մինչև գալիս է ամեն բանի կենսափուլի ավարտը, և դարձ ի շրջանս յուր:
Այսպիսով, գրող, արվեստագետ լինելը մեր ժամանակներում դուրս է որևէ տրամաբանությունից, որովհետև գրող լինելը միայն մի ուղղությամբ (անվերադարձ) թռչելու վառելիք ունեցող օդանավ բարձրացող կամիկաձեի պես բան է. դեպի ճակատամարտ՝ շուկա և գրականություն: Որքան էլ փորձենք միավորել դրանք՝ մասնավորապես գրքի միջոցով, որը գաղափարդ փող է դարձնելու, որովհետև ապրանք է, չի ստացվելու: Նախ՝ այդ գիրքը պիտի ծնվի, լույս տեսնի (լավ արտահայտություն է յուրաքանչյուր ծնվողի համար): Լավն է, եթե լավ տատմեր ունես կամ էլ փող (դարձյալ փող)՝ լավ տատմեր ունենալու համար:
Ստացվում է՝ փող չունես, չունես գիրք, ուրեմն՝ ի՛նչ գրողիս գրող ես….
Ունենալով պետական բյուջեից ֆինանսավորվող Մշակույթի նախարարություն (այո՛, այն կա. անունն է միայն փոխվել)՝ մշակույթի, գրատպության ֆինանսավորում չկա, իսկ եթե կա, ի՞նչ սկզբունքով: Ո՞վ է որոշողը՝ տեքստը գրականությո՞ւն է, թե՞ բանասիրական վարպետությամբ իրականացված շարվածք: Մի՞թե ակնհայտ չէ, որ մեր ոլորտը (սազական բառ չէ) արժեհամակարգերի, ճաշակի և գրագիտության, կրթության և բարեկրթության բարդ ու հակասական համակցությունների բախում է, ուր ամեն բան, ուրեմն, սուբյեկտիվ է: Հետևաբար նա, ով ի պաշտոնե որոշող է կարգված, սուբյեկտիվորեն միշտ ճիշտ է: Արդյունքում, զորօրինակ, և՛ տպագիր, և՛ էլեկտրոնային գրական մամուլում, և՛, որ ամենատխուրն է, գրականագիտական որոշ վերլուծությունների մեջ պատմության և պատմվածքի միջև հավասարման նշան է դրվում:
Եզրակացություն – Չկա բարձր կամ ցածր գրականություն. գրականություն կա՛մ կա, կա՛մ չկա:
Ուրեմն՝ գրե՞լ, թե՞ չգրել: Շարունակե՞լ, թե՞ չշարունակել:
Գիտե՞ք՝ սա նաև նման է կառափնարանում կանգնած մահապարտին տրվող անիմաստ հարցին՝ ուզո՞ւմ է նա ապրել, թե՞ …
Չգիտեմ:
Գուցե ինչ-որ մեկը գիտի:
Ս. Կ. – Տնտեսագիտություն և գրականություն… Ինչպե՞ս է հաջողվում անհամատեղելիները համատեղել:
Ն. Կ. – Երբևէ դրանք տարբեր նժարների վրա չեմ դրել: Երկուսն էլ իմ ինքնության բաղադրիչներն են, որ օգնում, լրացնում են միմյանց: Երբեմն իմ ստեղծագործություններում կհանդիպեք տնտեսագիտական հասկացությունների: Օրինակ՝ «Վեստիբուլոպատիա կամ Դարձ ի շրջանս յուր» պատմվածքում այսպիսի տողեր կան.
«Ո՜վ Երուսաղեմ, մարգարեներ կոտրող… կամ` Ո՜վ մայթեր, կրունկներ կոտրող…
…Ինչո՞ւ չեն ասֆալտապատվում մայթերը…
…Քանի որ դրանք անբարեկարգ թողնելով` քաղաքապետարանը նպատակաուղղված ավելացնում է աշխատատեղերի թիվն ի դեմս՝
ա) կոշկակարների բուդկաների
բ) կոշիկ ներմուծողների
գ) կոշիկ արտադրողների
դ) կաշի, սոսինձ, տակացու և այլն արտադրողի և ներմուծողի
ե) ոլորված ոտքերը տեղը գցող սնխչիների…
Դե, գիտեք էլի` մուլտիպլիկացիայի սկզբունքով: Այնպես որ`
ա) կեցցե Ջ. Մ. Քեյնսը` իր զբաղվածության տեսությամբ…
բ) կեցցե քաղաքապետարանը` գործազրկության դեմ պայքարի առաջնագծի դրոշակակիրը…»:
Կա նաև հակառակը. դասի ժամանակ թեմայի ընկալման ՕԳԳ-ն բարձրացնելու համար երբեմն գրական երկերից եմ օրինակներ բերում: Օգնում է, և դասն ավելի հետաքրքիր ու կենդանի է դառնում: Միաժամանակ ուսանողները սկսում են գիրք կարդալ, կարդալ գեղարվեստական գրականություն:
Երևի նաև դա է ինձ օգնում ապրել՝ միաժամանակ հասկանալով մեր կյանքի ողջ սյուրռեալիզմը:
Ս. Կ. – Նեղսրտել եք, իբր՝ «եթե փող չունես, գրող չես, որովհետև գիրք տպել չես կարող»: Արդյոք գրողին բնորոշողը գրքերի քանա՞կն է:
Ն. Կ. – Այս հարցին կարծես արդեն պատասխանեցի, հետևաբար, կանդրադառնամ միայն դրա երկրորդ մասին.
– Ո՛չ:
Եվ փառք Աստծո, որ ի տարբերություն հասարակական-քաղաքական մեր կյանքում առկա պարադոքսալ երևույթների (իսկ մենք խիստ քաղաքականացված երկիր ենք, որովհետև միաժամանակ ունենք և՛ գրագիտության, և՛ աղքատության բարձր մակարդակ)՝ այստեղ քանակը որակ չէ: Կարելի է ունենալ ընդամենը մեկ գիրք, անգամ մեկ-երկու պատմվածք ու լինել ԳՐՈՂ, և հակառակը:
Իմ ընկերներից մեկը ինչ-որ մեկին որակելիս երբեմն ասում է. «Այսինչի գրքերն իսկապես մնայուն են»,- նկատի ունենալով, որ դրանք մնում, փոշոտվում են գրադարակների վրա՝ այդպես էլ ընթերցող չունենալով:
Չգիտեմ՝ ճի՞շտ է նա, թե՞ սխալ, որովհետև հավերժական ոչինչ չկա. չգիտենք՝ ովքեր են լինելու վաղվա ճաշակ թելադրողները, գրական մարքեթինգի սլաքներ դնողները, ուրեմն՝ գրքի առաջարկով պահանջարկ ձևավորողները:
Ի վերջո, ոչ այնքան վաղ անցյալում ֆաշիստական Գերմանիայում մեծերի գրքերն էին այրում, չէ՞, և գրքերի գիրքը «Մայն կապֆն» էր:
Կյանքը մետամորֆոզների անտրամաբանական շարք ու շարունակություն է:
Ս. Կ. – Ինքնամեկուսացում… «պարտադիր» լինելը չի՞ ճնշում: Չկա՞ պատրանք, որ մեկուսացում է ոչ թե միջավայրից, այլ՝ ինքդ քեզնից:
Ն. Կ. – Նման մի հարցի պատասխանել եմ «Առավոտ» օրաթերթի լրագրող Սամվել Դանիելյանի հետ հարցազրույցի ժամանակ, և իմ տեսակետը չի փոխվել:
Մեկուսացումը կամ ինքնամեկուսացումը այնպիսի սոցիալական արարածի համար, ինչպիսին մարդն է, անբնական է, սակայն անհատի, հատկապես ստեղծագործող անհատի համար, կարծում եմ, ինքնամեկուսացումը նաև կենսակերպ է, և այս դժվար ժամանակներում, երբ միմյանցից ֆիզիկապես մեկուսանալը ոչ միայն օրվա հրամայական է և այդ նույն ֆիզիկական գոյությունը պարզապես պահպանելու, չմեռնելու դեռևս միակ նախապայմանը, մշակութային հարթությունում մեկուսացումը գրողի համար նաև հոգևոր, ստեղծագործ գոյությունը, սեփական դիմագիծը չկորցնելու, թերևս, միակ փրկօղակն է: Այսինքն՝ անհատի, անհատականության դրսևորման համար սոցիումից, նրա կարծրատիպերից, տրամաբանված և անտրամաբանական կանոնակարգերից չվարակվելու համար մեկուսացումը ապրիորի անհրաժեշտություն է:
Բացի այդ, ես իդեալիստ եմ, և «միջավայր» կոչվածը դրա իմ սուբյեկտիվ ընկալումն է:
Ս. Կ – Եթե Աստված սեր է, ինչո՞վ պայմանավորել, որ ոմանց մեջ նրա ներկայությունը երկարատև է, ոմանց մոտ էլ կարճաժամկետ գործուղումների է նման:
Ն. Կ. – Ձեր հարցի պատասխանն արդեն բոլոր ժամանակների Մեծ հեղափոխականը՝ Հիսուս Քրիստոսն է տվել իր «Սերմնացանի առակում»: Ահավասիկ՝
«Ահա մի սերմնացան ելավ սերմանելու, և երբ նա սերմանում էր, մի մաս սերմ ընկավ ճանապարհի եզերքին, և երկնքի թռչունը եկավ և այն կերավ: Եվ ուրիշ մի մաս ընկավ ապառաժի վրա, ուր շատ հող չկար, և իսկույն բուսավ, քանի որ հողը խորություն չուներ. երբ արևը ծագեց, խանձվեց, և քանի որ արմատներ չկային, չորացավ: Եվ ուրիշ մի մաս ընկավ փշերի մեջ, ու փշերը բարձրացան և այն խեղդեցին: Եվ մեկ ուրիշ մաս ընկավ պարարտ հողի վրա և պտուղ տվեց. կար որ մեկին` հարյուր, և կար ու մեկին` վաթսուն, և կար ու մեկին` երեսուն» (Մատթ. 13: 4-8):
Այսինքն՝ ինչպես ես եմ հասկանում, Աստված, այդ սերմի նման, ԻՐ ՍԵՐԸ բոլորին է տալիս հավասարապես, այլ բան է՝ ով եմ ես՝ ապառա՞ժ, մացառո՞ւտ, թե՞ այն պարարտ հողը, որտեղ ՍԵՐԸ ծիլ է տալու:
Մի բան էլ: Կարճատև և երկարատև ՍԵՐ չի լինում: ՍԵՐՆ անսկիզբ է և անվերջ, ինչպես ԲԱՆԸ կամ ԲԱՌԸ (Նոր Կտակարանի ռուսերեն մեկնաբանության մեջ), ուրեմն՝ գրողի առաքելությունն իր բոլոր իմաստներով Բառը բարձրացնելը, Բառին ծառայելը, Բառի կենարար սերմը ընթերցողի հոգու մեջ ամփոփելն է, իսկ դրա համար գրող, երևի թե, միայն ծնվում են, չեն դառնում:
