Նոր գեղարվեստի էությունը Գեղեցիկի հին` ավանդական հասկացողության, և նոր` ազատ, անհատական ըմբռնման պատերազմն է:
Երվանդ Քոչար
Հասմիկ Գուլակյանն այն հրապարակախոսներից է, որի ամենօրյա կյանքը սերտորեն կապվում է ազգային ճակատագրի հետ: Այդպիսիք են նրա` ցարդ հրատարակած 9 գրքերը, և ահա ևս մի գիրք` «Երվանդ Քոչար. հավատամք»: Գուլակյանը խոստովանում է, որ նեղ մասնագիտությամբ արվեստաբան չէ, այլ գիտակ արվեստասեր: Նրա վերլուծական խոհերում երևակվում է հանճարեղ Երվանդ Քոչարը` որպես արվեստի մեծ տեսաբան և համաշխարհային արվեստի եզակի գիտակ: Հրապարակախոսի քննության առարկան «Ես և դուք» ժողովածուում (2007թ.) լույս տեսած հոդվածները, ելույթները և հարցազրույցներն են, որոնք ներկայացնում են արձանագործ նկարչի տարբեր տարիների խոհերը: Այսօր էլ ու հետագայում դրանք չեն կորցնելու իրենց տեսական ու ճանաչողական արժեքը:
Երվանդ Քոչարը, ով դեռ երիտասարդ տարիներին արդեն հայտնի անուն էր Փարիզի արվեստագետների միջավայրում, 1936-ին Խորհրդային Հայաստան տեղափոխվելուց հետո շատ հարցերում իրեն զգացել է բանտի մեջ: Այս իրողությունները տաղանդավոր ձևով բացահայտել է Վիգեն Իսահակյանն իր «Փարիզ, Քոչար, անցած օրեր» հիանալի գրքում` անմիջական շփումներ ունենալով Մաեստրոյի հետ:
Հասմիկ Գուլակյանի գրքում շատ մտածված ձևով առանձնացված են Քոչարի գնահատականները` տրված Վերածննդի մեծերին` Լեոնարդո դա Վինչիին ու Միքելանջելոյին և XX դարի եվրոպական ու հայ արվեստի ներկայացուցիչներին` Մարտիրոս Սարյան, Բաժբեուկ, Կալենց, Ռուդոլֆ Խաչատրյան և այլք:
Քոչարի «Ես և դուք» ժողովածուն նաև տեսական-ուսուցողական է, նրանում հստակորեն սահմանվում է, թե ինչ է մոնումենտալիզմը, անտիկ արվեստը, Վերածնունդը, որն է տարածական նկարչության իմաստը, ինչու ավելի նոր ժամանակներում առաջացան ավանգարդային տարբեր հոսանքները և այլն:
Ինչպես երևում է գրքից` Քոչարն արձանագործության ու նկարչության բարձրակետ համարել է Միքելանջելոյին: Սա զարմանալի չէ, որովհետև Լեոնարդո դա Վինչին նկարելու ու քանդակելու իր ձիրքը համարում էր տասներորդական շնորհ և իրեն առաջին հերթին համարում էր գիտնական: Նրան են պատկանում ինքնաթիռի, այսօրվա ավտոմեքենայի, այսօրվա ձեռքի ժամացույցի, տանկի և այլ գյուտեր: Նա մարդկանց բացատրում էր, որ պետք է սովորել բնությունից և պահանջում էր. «Բացե՛ք ձեր աչքերը»:
Քոչարը գրում է. «Միքելանջելոն իրենից հետո, լայն իմաստով, դպրոց չթողեց, քանի որ նրա արվեստը չափից ավելի բարձր էր և խիստ անհատական» (էջ 20): Իսկապես, ովքեր տեսել են Ֆլորենցիայի ակադեմիայում գտնվող աստվածաշնչյան Դավթի արձանը, Վատիկանի պատկերասրահի «Պիետան», կհասկանան, որ գերազանցել նման գլուխգործոցներին անհնար է:
Ըստ Քոչարի` գրքում բացատրվում են Երևանի կայարանամերձ հրապարակում և Վարդան Մամիկոնյանի հրապարակում կանգնեցված «Սասունցի Դավիթ» ու «Վարդան Մամիկոնյան» մոնումենտալ արձանները, որոնք մեր մայրաքաղաքի իսկական զարդերն են: Վարդան Մամիկոնյանը նահատակվեց հանուն ազգային անկախության, որին սպառնում էր դավանափոխության սպառնալիքը. դրա համար էլ «հավատի զինվորին` Վարդան Մամիկոնյանին, կերտել է խաչակերպ…» (էջ 24):
Ուշագրավ են Քոչարի գնահատականները` տրված Գյուրջյանին, որին համարում էր բանաստեղծ, արձանագործ. «Գյուրջյանը եղել է Իսպանիայում, ԱՄՆ-ում և այլուր, հարստացրել իր հոգեմտավոր պաշարը: Իսկական «Maitre»-ի կյանք էր վարում, և եվրոպացիներն ու ամերիկացիները երկրպագում էին նրան» (էջ 27): Մարտիրոս Սարյանի արվեստը Քոչարը համարում է արևի դյուցազներգություն. «Նա արևի բանաստեղծ է, և նրա արվեստը կապրի այնքան, որքան կապրի մեր սերը դեպի արևը» (էջ 39):
Հիանալի ձևով է մեկնաբանված Քոչարի այն դրույթը, թե չի կարելի մեծություններին միմյանց հետ համեմատել, որովհետև նրանք խիստ ինքնատիպ ու յուրօրինակ են:
Քոչարն անդրադարձեր ունի գրքերի նկարազարդումներին. գրել է Արա Բեքարյանի` Հակոբ Պարոնյանի «Մեծապատիվ մուրացկաններ» վիպակի նկարազարդումների մասին, որոնք մասամբ որակազրկվել են տպագրական ցածր մակարդակի պատճառով: Նույն ձևով նրա հետաքրքրությունների շրջանակում են եղել թատերական ձևավորումները. գրել է Միքայել Արուտչյանի օպերային ձևավորման մասին` նկատելով. «Պլաստիկ արվեստի լեզվով բացում է պիեսի ներքին բովանդակությունն ու հերոսների կերպարները» (էջ 51):
Ծանոթանալով Քոչար արվեստաբանի տեսական գիտելիքներին` Գուլակյանը ցավով է նշում, թե Քոչարն իր հանճարը լիովին չկարողացավ իրացնել, նա կարող էր սերունդներին թողնել հայ մեծերի քանդակների մի մեծ շարք` Հայկ Նահապետ, Տիգրան Մեծ, Գրիգոր Նարեկացի, Խաչատուր Աբովյան, Միքայել Նալբանդյան, Հովհաննես Թումանյան, Եղիշե Չարենց:
Համենայնդեպս, պարզ է, որ Քոչարը արվեստի բարձրակետ համարում էր Միքելանջելոյին, և իր մտքի թռիչքը սլանում էր դեպի նա. «Միքելանջելոն ստեղծեց մկանների ուժի գերիներին շղթայակապ: Ես ստեղծեցի մտքի ու հոգու շղթայակապ գերիներին…» (էջ 41):
Գրքում կան օտար բառերի հայերեն բացատրությունները, Քոչարի որոշ գունավոր գործերը, իսկ գրքի դարձերեսին մեծ արվեստագետի ասույթներն են: Գիրքը խմբագրել ու սրբագրել է Գևորգ Յազըճյանը:
