ԵՐԿՀԱՐԿԱՆԻ ՏՈՒՆԸ / Էդվարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

agin-cappadociaturkeytravelԵՐԿՀԱՐԿԱՆԻ ՏՈՒՆԸ
Վերջերս կարդացի ամերիկահայ հասարակական գործիչ Զավեն Խանջյանի «Այս տունը քո՞ւկդ է թէ իմս» գիրքը, որը պատմում է Արևմտահայաստան կատարած ուխտագնացության մասին: Ինձ շատ հուզեց պապենական տան վերաբերյալ հատվածը, և դա ինձ ներշնչեց գրելու այս արձակաբանաստեղծական տարբերակը. որոշ անուններ փոխված են, պատմությունը դիտված է իմ աչքերով: Մերոնք էլ Տարոնի դաշտավայրում թողել են տներ: Սա բոլորի պատմությունն է: Թափառող սյուժե է դարձել:
Էդվարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

1912
Աղըն շեն:
1912 թվին կառուցված տուն՝
Երկհարկանի,
Փոքրիկ պատշգամբով,
Տախտակե հատակով:

Պապի համար ամենակարևորը
Այդ անշուք դիտարան
Պատշգամբն էր: Աշխարհին բացված:
Կանգնած նայում էր ու նայում՝
Ահա հեռվում Այնթափի՝
Կարմրին տվող կղմինդրե,
Նռան կճեպ տանիքներով տներ են,
Գյուղեր աջ ու ահյակ,
Հովիվ՝ երկայն մահակով,
Հոտ՝ այծի առաջնորդությամբ:
Եվ շներ՝ գայլափնտրուկ բիբերով,
Միշտ պատրաստ հոշոտելու
իրենց ցեղակցին՝
Հանուն մարդ տիրոջ:
Լսվեց բլուլի փափուկ,
փաթիլի պես իջնող նվագ,
Ո՞վ է, ո՞ր սարից, ո՞ր հանդից:
Ո՞վ է:
Ջահել պապը նայում է
Այնթափից հարավ
Քեորքյուն քաղաքին,
ուր մի ժամանակ
Նրա թագավորն Հուրա՝
Զարմիկն Արա Գեղեցիկի,
Քշել է ձին ու…
Զանգաձայն իրիկուն,
Աղոթք երեկոյան:
Տիգրան պապը
պատշգամբից տեսավ՝ ի՞նչ է,
Խառնիխուռն ամբոխ,
Արևի վերջին ցոլքերից պեծպեծող
Թուր ու թվանք,
Մոտենում են,
Սիրտը ծանր զարկեց կողին:
Արդեն դուռն են ջարդում,
Ինքը՝ ալեկոծ,
Գրկում է փոքրին՝ որդի Վազգենին,
Աչքը խոլոռ որսաց չարիքի
տեսիլքը չորեքթաթ:
– Չվախենաք,- որոտաց:
Լռություն ու կոծ,
Կական մոր, կնոջ,
Լաց մանկան ջղաձիգ,
Ձեռքը օդ ճանկող:
Պապը այգու մեջ
Նոր տնկած դեղձենու շիվի կողքին
Խողխողված, ընկած,
Աչքերում բաց
Հարցը
Խաչելության ժամին
Քրիստոսի շուրթից պոկված՝
Առ Աստված:
Հարցը ոչ մի պատասխան չունի:
Այդպես է: Վերջ:
1915:

ՀԱԼԵՊ
Ընտանիքի փրկված խլյակ՝
Եփրատի կողքով
Մինչև Հալեպ:
Ոտքով: Ծվատված
հագուստներն են քայլում,
Ջուրը տանում է ձկներին ի կեր՝
Ո՞նց ասես՝ ինչ:
Տեսել եմ այդ գետը,
Որով անցել է նավակը Քարոնի:
Ո՞նց չի քարացել
Էդ խեղճ նավաստին,
Որպես մահվան ուղեկից թիապարտ:
Հալեպում ձգվեց,
Դարձավ պատանի ու երիտասարդ
Վազգենը,
Որդին այն եղերական Տիգրանի,
Հիքսոսի սրի պես սուր
որոշեց վերադառնալ տունը:
Կրակի հետ խաղ անել՝
Սովորույթն է հայի:
Գնաց:
Աղընում տունը փակ էր,
Դուռը՝ խաչ ու փաչ
Տախտակներով մեխած:
Վերից պատշգամբն ասես ձկան պոչ
Թրթռաց, խոսեց՝
Մի ծեփ գցելով Վազգենի ուսին:
Վազգենն իր մանուկ օրերի
հոտը առավ
Փայտե օրորոցից,
Նրա մեջ՝ ճերմակ սավանը
խամրած (վրան մի մրջյուն),
Ծաղկավոր չիթն էլ թոշնել էր:
Պառկեց թախտին.
Զարմանալի էր, որ կարպետը կար,
Ու հարձակվեցին սաղավարտավոր,
Անգղի փետուրներով ու
ոսկեփայլ կտուցներով
Ինչ-որ երազներ,
Կանչում էին առաքյալներ քարծեծ,
Անատոլիական ցեղախմբեր
փոխնիփոխ ասպատակող,
Երևաց մի արքա՝ Արա Արայան
իրեն կոչելով,
Եվ նորից հայրը՝ Տիգրանը շինարար,
Պատշգամբից դարերի
մառանը անվերջ քննող:
Չըմբռնեց տղան նինջի մեջ վայրագ՝
Սա ժառանգաբար անցել է հորից
Իր գիշերներին որպես հիշատակ,
Եվ նա չի կարող առանց անցյալի
Տաք ու մթամած մոխրի ապրելու:
Ինքն էլ այդպիսի օջախ է դարձել:
Ներկան՝ կրակ, անցյալը՝ անթեղ:
Նա փորձեց, ինչպես այն
ահեղ օրը 15 թվի,
Օդը ճանկել, որսալ մի փետուր:
Եվ առավոտ վաղ
Եկավ պաշտոնյա թուրքն ու
ժպիտով զուսպ մրմնջաց.
– Գիտենք, գիտենք, բայց պիտի լքեք:
Վազգենի կինը ունեցավ
դուստր Լորա, ապա
Զավեն որդի, ես այսքանը գիտեմ:
Մնացյալը դուք լրացրեք:
Նրանք իրենց հորից լսել էին
Պապ Տիգրանի մասին:
Լսել էին, թե ինչպես է հայր
Վազգենը 1928 թվին
Հասել Աղըն, բացել
իրենց տան գոց դուռը
Եվ քնել մի գիշեր, իբր քնել,
Էլ անգղի փետուր,
Էլ Արա Արայան,
Էլ ոսկե կտուց,
Էլ քարծեծ առաքյալներ…
Բա հոտը օրորոցի, թոշնած չթի:

1994
1994 թվի մի օր Լորան որոշեց
գնալ Աղըն,
Գտնել հայրենի տունը:
Իմացեք, հայ կինը մինչև
որոշելը գցում-բռնում է:
Իսկ երբ որոշեց, դեմը չես առնի:
Նրան միացան ամուսինն ու
ավագ որդին:
Գիտեին, տունը գյուղի ծայրին է,
հովիտներին նայող,
Երկհարկանի, փոքրիկ
պատշգամբով, երբ կառուցել է
Պապ Տիգրանը, միակ
երկհարկանին է եղել Աղընի:
Տունը նայում է Այնթափին:
Խումբը հեշտությամբ գտել է տունը:
Ներս են հրավիրել,
Արևելյան պարզ զրույց:
Լռել են մի պահ:

Այստեղ լուսինը
Եթե չի նմանվում
Յաթաղանի կամ
Կիսալուսնի թուրքական,
Ծածկում են չադրայով,
Մինչև խելքի գա:
Լորան չհավատաց
Այս տեսակ լուսնին,
Քանզի տան ծեր մայրը
Կանչել է ընտանիքին.
– Նստեք,- ասել է,-
Հյուրերի հետ, սեղանի շուրջ,
Այս կինը կամ ընտանիքի
Անդամներից
Եթե այցելեն ձեզ,
Նրանց տանտիրոջ պես կընդունեք:
Հալեպից Լորան զանգեց Զավենին
Ու հաղորդեց թուրք մոր խոսքը:
Հա՛, իմիջիայլոց, մայրը ասել էր,
Որ տունը գնել է ամուսնու հայրը
Պետությունից, 1934 թվին:
28-ից 34 թիվը
Տունը ո՞ւմ է ծառայել,
Ինձ հայտնի չէ:

2006
2006 թվականին Զավենն արդեն
Լոս Անջելես քաղաքում է ապրում:
Կինը՝ Սոնան, հանգիստ չի տալիս՝
Կանչենք Արգենտինայից
հորեղբորս տղային,
Կանչենք Եգիպտոսից քո
քեռու աղջկան,
Կանչենք Գերմանիայից
խնամի Հակոբին,
Կանչենք Իսլանդիայից Միհրանին,
Կանչենք Թեհրանից
սրբազան տեր Պողոսին,
Միավորվենք, գնանք մեր
պապերի երկիրը,
Գտնենք մեր նախնյաց տները:
Նա վերջում ասում է՝ լավ է, որ
Սրբազանը թուրքերեն ալ գիտե:
Խումբն հավաքվեց Ստամբուլում,
Մի քանի օր իրար հետ շրջելով
Պոլիսի հանրաճանաչ
Վայրերով, հանդիպելով հայկական
Դպրոցներում,
եկեղեցիներում ու «Մարմարա»
Թերթի խմբագրությունում…
Հետո թռչում են Այնթափ և
բաժանվելով
Փոքրիկ խմբերի՝ գնում են
Փնտրելու իրենց տները:
Զավենը սրբազանին ասում է.
– Գնանք Այնթափի շուկա:
– Ինչո՞ւ,- հարցնում է սրբազանը:
– Տանձ է ուզում,- ասում է
տիկին Սոնան:
– Ջանմ, բահ եմ գնելու,
ընկուզենու շիվ եմ գնելու,
Դեռ ապրիլը չի ավարտվել, կարելի է…
– Զավեն ջան, խենթցա՞ր,-
զարմացած հարցրեց կինը:
– Սիրտս տանձ ուզեց,-
ասաց սրբազանը:
Մինչ այդ Զավենն արդեն
հյուրանոցից
Տաքսի էր պատվիրել, նստեցին:
Այնթափի շուկայից գնեց
մի կարճ բահ, որ նաև
Ձեռնափայտի կփոխարինի,
և մի ընկուզենու շիվ:
Վաճառողն այն դրեց
ցելոֆանե տոպրակի մեջ և
Գավաթով թեթև ջրցողեց շիվի
արմատին կպած հողը:
Սրբազանի համար տանձ գնեց:
Կինը խնդաց՝ տեսնելով
բահն ու ցելոֆանե տոպրակը:
Սրբազանը ժպտաց՝ նկատելով
տանձերի կարմրադեղին թշերը:
– Ծո, գարնանը ի՞նչ տանձ,-
հարցրեց Զավենին:
– Հնդկական են,- պատասխանեց
Զավենը,- բա չե՞ս հարցնում՝
Ո՞նց հասկացրի՝ բահ,
ընկուզենի, տանձ:
– Ասոնք անգլերեն քիչ-միչ
հասկանում են, համ էլ
Հայից ես առել երևի,- ասաց Սոնան:
– Չէ՛, բայց հայեր կարծեմ թե
կան Այնթափում,-
Պատասխանեց Զավենը:
Սրբազանը փեշով մաքրեց
տանձը և կծեց.
– Համով է:
– Սրբազան, մոտս ջուր կա,
կեցիր, լվամ,- ասաց Սոնան:
– Հոգ չէ, սովոր եմ,-
ժպտաց սրբազանը:
Տաքսիստն արդեն գիտեր,
որ գնալու են Աղըն:
– Գյուղ գնալու ճամփան քարքարոտ
է,- ասաց վարորդը,
որի անունը Ալի էր:
– Ամեն դեպքում պիտի հասնենք
Զավենի տուն,- ասաց սրբազանը:
Ինքն ու Ալին միայն հասկացան:
Իսկապես քարքարոտ էր
Աղընի ճամփան:
Հեռվից երևացին տները,
բլրի վրա կանգնել էին
քարայծերի նման:
Նրանց մեջ Զավենը փնտրում էր ու գտավ երկհարկանին: Ես չգիտեմ, թե ոնց իմացավ, որ դա է իրենց տունը, եթե հարցնեք, կասի՝ հոտով, հորս հոտառությունն ունեմ:
Ստորոտի տակ իջան, ոտքով պիտի բարձրանային: Սկզբից գնում էր Զավենը, նա բռնել էր տիկնոջ ձեռքն ու զգուշորեն ձգում էր վեր:
Քարերը գլորվում էին դեպի սրբազանի ոտքերը:
Նա մտածեց. «Քարերը հավաքելու ժամանակ կա
Եվ քարերը նետելու ժամանակ, հիմա այս քարերը հավաքել ու նետե՞լ են, թե՞ դեռ չեն հավաքել»:
Սև քղանցքները փոշոտվեցին, սակայն դեմքը խաղաղ էր: Զավենենք արդեն վերևում են և սպասում են սրբազանին: Տնքալով հասավ ու հոգոց հանեց.
– Տանձը պիտի չուտեի:
Զավենը Լորայի ուղարկած լուսա­նկարով և իր տոհմական հոտառությամբ գնաց և ուղիղ կանգնեց երկհարկանի տան դիմաց: Կինը կողքին է, սրբազանը հասավ, մի պահ լռեցին: Զավենը նայեց պատշգամբին: Նրա ուսին ծեփ ընկավ, սրբազանը փայտի ճռռոց լսեց, բայց չասաց այդ մասին, քանզի պահը բառ չէր պահանջում: Զավենը դուռը ծեծեց աջ դաստակի բռունցքով: Քիչ անց դուռը բացեց 50-ն անց մի տղամարդ, մինչ սրբազանը թուրքերեն կխոսեր, տղամարդը ներս հրավիրեց: Գարնան ծակող արևից ու ստորոտը հաղթահարած ջանքից հետո միջանցքի զովը դուրեկան էր:
Տղամարդը սրբազանին հարցրեց.
– Հայեր եք, չէ՞:
– Այո՛, այո՛,- պատասխանեց սրբազանը,- Զավենը Լորայի եղբայն է, ճանաչում եք, չէ՞:
– Այո՛, նա եղել է այստեղ, կարծես 94 թվին,- աչքերը կկոցելով պատասխանեց տղամարդը: Նա ձեռքը մեկնեց սրբազանին և ներկայացավ.
– Հուսեին:
– Տեր Պողոս,- խրոխտ ասաց սրբազանը:
Ապա Զավենը ներկայացավ՝ սեղմելով Հուսեինի ձեռքը:
Ապա Սոնա տիկինը անունը բարձրաձայնեց, Հուսեինը խոնարհեց գլուխը և ժպտաց:
Երկրորդ հարկի պատուհանից տեսարանը սիրամարգի պոչի պես բացվում էր ու հմայում, հմայում՝ գյուղեր, քաղաքներ, հեռվում՝ Այնթափը, ավելի հեռվում՝ Զավենի կնոջ պապոնց քաղաք Արաբկիրը…
Սրբազանը փորձեց դուրս գալ պատշգամբ: Հուսեինը կտրեց դեմը.
– Փտել են տախտակները, վտանգավոր է:
– Հա՞,- ծոր տվեց սրբազանը:
Զավենը դիտում էր տան անկյունները, փնտրում հնուց մնացած առարկաներ, կահույքը հնաոճ չէր, թախտի կարպետը փոխված էր գորգով, առաստաղի ջահը…
– Ջահն անցյալ տարի եմ առել, նախկինն արդեն պիտանի չէր,- ասաց Հուսեինը:
Սրբազանը սինխրոն էր թարգմանում:
– Ո՞նց է տիկին Լորան,- հարցրեց Հուսեինը:
– Լավ է, լավ է,- շտապ-շտապ պատասխանեց Զավենը:
– Դուք որտե՞ղ եք ապրում,- հարցրեց Հուսեինը,- կարծեմ Լորան Հալեպում է:
– Մենք Ամերիկայից ենք, Լոս Անջելեսից, իսկ Լորան, այո՛, դեռ Հալեպում է,- պատասխանեց Զավենը ու հասկացավ, որ ժամանակն է ծառատունկի:
Սրբազանը թարգմանեց Զավենի ցանկության մասին: Հուսեինը սիրով ընդունեց և նրանց ուղեկցեց պարտեզ: Երկրորդ հարկից իջնելիս պիտի ուղտ լինեիր, որ չհասկանայիր՝ կաղնեփայտից հարյուրամյա աստիճան է, ճիշտ է, ճռճռում էր, սակայն դա փտախտի ձայն չէր, ուղղակի տարիքն իրենն ասում է, աստիճանն էլ այդպես է պատմում իր կյանքը: Տնից ելնելիս երեք քարե աստիճանով իջան, քարերը մասամբ թեքվել էին առաջ:
Հուսեինն ու Զավենը տեղ փնտրեցին:
– Այգու ծայրին է ճիշտ ընկուզենու համար,- ասաց Զավենը:
Սրբազանը թարգմանեց:
– Երևի,- չհակաճառեց Հուսեինը:
Այնթափի բահը կարճ էր, սակայն բերանը սուր էր և դյուրին խրվեց հողի մեջ: Սկզբից փորեց Զավենը, ապա ձեռք մեկնեց Հուսեինը: Շիվը բռնեցին երկուսով և ոտքերով հողը հրեցին փոսը: Հուսեինը գնաց ջուր բերելու: Եկավ մի դույլ ջրով և լցրեց թարմ հողի վրա, որն արդեն տաշտի էր նման: Երկրորդ դույլը Հուսեինի ձեռքից վերցրեց և լցրեց Զավենը: Ջուրը հոսեց պռնկից դուրս: Զավենը ոտքով հողը հրեց առաջ, փակեց ջրի ելման ճամփան ու հորդորեց սրբազանին.
– Օրհնիր, սրբազա՛ն:
Սրբազանը հարցրեց.
– Ասե՞մ, որ պապդ այստեղ է սպանվել:
– Ո՛չ,- պատասխանեց Զավենը,- Լո­րան էլ չի ասել, այս մարդկանց պետք չէ պարտեզի հանդեպ տրամադրել ցավալի պատմությամբ, շատ ենք խոսում, կմտածի՝ թաքցնելու բան ունենք:
– Է՜, թաքցնում ենք, էլի, կարևորը չմտածի՝ եկել ենք ոսկի որոնելու: Լավ, հիմա օրհնեմ, նախ թարգմանեմ իմ օրհնանքը: Լևոն Զավեն Սյուրմելյանն է գրել:
Հուսեինը ուշի-ուշով լսեց ու ժպտաց.
– Իհարկե,- ասաց նա:
Թավ ձայնը ելևէջեց.- «Տեր, օրհնե ծառն այս մատղաշ, ես կտնկեմ զայն ահա փխրուն և սև հողին մեջ, ուր պապերս կպառկին»…
Սրբազանի օրհնանքը զրնգաց այգում, թռավ ծառերի սաղարթներին, ալիք-ալիք իջավ բլուրից ներքև՝ դեպի դաշտերն ու անտառները:
Մի փոքր լռությունից հետո նույն հեղինակի տողը մրմնջաց Զավենը.
– Մեռելներուս իբրև խաչ ես այս ծառը տնկեցի:
Սա չթարգմանեց սրբազանը:
Տիկինը թաշկինակը տարավ աչքերին, բայց որպեսզի Հուսեինը չտեսնի նրա արցունքը, տիկինը ձև արեց՝ իբր փռշտում է, թաշկինակը սեղմեց քթին ու աչքերին:
Զավենը բահը թողեց պարտեզի հաստաբուն ծիրանենու բնին հենած ու նայեց Հուսեինին.
– Լավ բահ է, կարելի է օգտագործել:
– Շնորհակալ եմ, լավ նվեր է, մեր պարտիզպանին դուր կգա, կարճ կոթով բահ կարծեմ չունենք:
Երբ պիտի հրաժեշտ տային, Հուսեինը շվարուն նայեց Զավենի աչքերին ու բառերը թզբեհի հատիկների պես մեղմ հպելով իրար՝ հարցրեց.
– Հիմա այս տունը ի՞մս է թէ քուկդ:
Սրբազանը թարգմանելիս հազաց, կոկորդը կարծես խցանվել էր բառերով:
Դուրս եկան, Հուսեինը ձեռքով արեց, փակեց տան դուռը:
Սկզբից գնում էր սրբազանը: Նա լուռ էր, փեշերը՝ փոշոտ: Ետևից քայլում էր տիկինը, նա լուռ էր՝ թաշկինակը աչքերին սեղմած, ուսերը վերուվար էին անում:
Վերջից գնում էր Զավենը, լուռ էր քարի պես, որ թեքվել էր առաջ, բայց ետ էր ուզում գնալ, ետ էր ուզում նայել: Նա լսում էր պատշգամբի խուլ ճռռոց: Մտածեց՝ Հուսեինն է դուրս եկել պատշգամբ:

2019
Հիմա 2019 թվականն է. հե՜յ, Հուսեին, ընկուզենին մեծացե՞լ է, յոթ տարի հետո նա պիտի պտուղ տար, ինձ լուր տուր, ո՞նց է քո առողջությունը: Այսինքն՝ ինձ չէ, Զավենին լուր տուր, նա արդեն 75 տարեկան է:

One thought on “ԵՐԿՀԱՐԿԱՆԻ ՏՈՒՆԸ / Էդվարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.