«Ջուրն աչքերդ կտանի…» / Դարիկո ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Երկրագնդի գլոբալ տաքացումը դեռ չէր խառնել տարվա եղանակները, անցյալ դարի 60-ականներն էին: Գետերը ջրառատ էին, քամիները չէին վերածվում պտտահողմերի, արևը սիրալիր էր մարդու և բնության հանդեպ, անձրևը գալիս էր իր ժամանակին, ձյունը՝ իր, և օզոնի շերտը դեռևս գուրգուրում էր մարդու էվոլյուցիան:
Հնամյա Արտոնքի գյուղակենտրոնում (Չանախչիից հյուսիս) հավաքվում էին սարերից իջնող ջրերը և մայր մեղվի ձագերի պես սնուցում Արտոնիկ գետը: Արտոնքում հայտնաբերվեց նաև աշխարհի ամենահին խաչքարը (876 թ.), որը երեք տարով մեծ էր Գառնիի խաչքարից (879 թ.): Խաչքարը հետո ինչ-որ «բարի» քեռիներ չգիտես ուր տեղափոխեցին: Խաչքարի ոտքերի տակ թավալվող Արտոնիկը հոսում, անցնում էր Չանախչի գյուղով, կտրում-անցնում էր Նոյի ոտնահետքերով լեցուն Շարուր գավառը և Արփայի հետ գրկախառնված միանում մորը՝ Արաքսին:
Չանախչի գյուղում գետը բազմաթիվ փայտաշեն, խարխուլ կամուրջներ ուներ, որոնցից երկուսը մեր տնից քիչ ներքև էին: Թաղի երեխաներով հաճախ էինք ժամերով կանգնում դրանց վրա ու քար նետում հորձանուտ ալիքների երազներին՝ մոռանալով, որ գառնարած ենք ու Ռափայել ամին «գլավայի ճըլճըլայում» մեզ է սպասում, որ գառների գլուխները ետ դարձնենք դեպի արոտ: Մայրական տատս մեզ հետ էր ապրում ու ամեն օր տնից դուրս գալիս զգուշացնում էր. «Կամրջի վրա քիչ կկանգնես, շատ չնայես ջրին, ջուրն աչքերդ կտանի»: Տատիս լսելու փոխարեն, հարցնում էի. «Ջուրն աչքերս ո՞ւր կտանի, տատի՛կ»: Տատս տխրելով պատասխանում էր. «Դե՛, շա՜տ-շատ հասցնի իմ հայրենի Նորաշեն»:
Մելիքների տոհմից սերված տատիս հոգում անձայն խոսում էին մոր ծննդավայր Գողթն գավառը, Նախիջևանը, Ճահուկ-Շահապոնքը, Երնջակը և իր հարազատ Շարուր գավառը: Թուրք-թաթարները ոտնակոխ էին արել հայոց հին բնօրրանը, թալանել, կողոպտել, սպանել ու տեղահանել էին բնիկներին: Տատս ամուսնու զոհվելուց հետո 6-ամյա որդու հետ երեք անգամ գաղթել ու նորից վերադարձել էր Նորաշեն, ապա գաղթել վերջնականապես, հասել Գավառ ու երեխային սովի պատճառով տվել որբանոց: Ամերկոմի՝ Մերձավոր Արևելքի օգնության Ամերիկյան կոմիտեի որբանոցից ամերիկացիները, առանց մորը տեղեկացնելու և համաձայնություն ստանալու, գիշերով բազմաթիվ տղա երեխաների հետ տարել էին որդուն, ու որբացել, դատարկվել էր տատիս հոգին:
Չանախչիում ամուսնացել ու մինուճար աղջկա ընտանիքի հետ էր ապրում, բայց նրա դեմքին ոչ ոք ժպիտ չէր տեսնում: Բզկտվել էր նրա ժպիտն ու անվերադարձ չվել, քանզի չէր կարող մրմուռ հոգու վրա բույն հյուսել: Տատս գաղթ, կոտորած, կորուստներ տեսած հայ կնոջ մորմոքվող կերպար էր: Նրա դառնամուխ կյանքի պատմությունները վաղ հասունացրին հոգիս և ազգիս տառապած արյան երակները հասան սրտիս տրոփյունին ու Արտոնիկի ջուրն իսկապես աչքերս իր հետ տարավ Չանախչիից հարավ, մի սար այն կողմ ցավից հևացող Շարուր գավառը, որը եղել էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի 20-րդ գավառը և Հայոց արքունի կալվածը, ապա դարձել էր Հայկական մարզի մաս, երբ ռուսի ոտը մտել էր այդ հրաշք-կռվախնձոր տարածքները. 1849 թ. Շարուրի գավառը Երևանի նահանգի մեջ էր, իսկ 1875 թ. կրկին գավառ էր դարձել մինչև 1920 թ.:
Ոսկուց կուրացած նեռածինները, գրչի մեկ հարվածով, Նախիջևանի 5 գավառները նվիրեցին «հնարված ազգի» չախկալներին, իսկ ավելի ուշ Շարուրը- ո՛չ այս կողմ, ո՛չ այն՝ կոչվեց Իլյիչի շրջան: Իլյիչի ո՞ր պապն էր այստեղ խաղողի վազ տնկել:
Նոյ նահապետը զարթներ ու գոռար. «Հե՛յ-հե՜յ, Սանասար ու Բաղդասար, տապանի հանգրվան, ձիթենաճյուղ բերող թռչուն, էս երկրի թացն ու չորը ո՞վ է խառնել իրար և ո՞վ պիտի ջոկջկի»…
Մովսես Խորենացու վկայությամբ, հին հայկական վիպասանությունը հիշեցնում է. «Արտավազդը, Արտաշեսի քաջ որդին, Արտաշատը հիմնելու ժամանակ, իր ապարանքի համար մի փոքրիկ տեղ չգտնելով, անցավ, ասում են, գնաց և մարաց մեջ շինեց Մարակերտը, որը գտնվում էր Շարուրի դաշտում»:
Պատմիչներ Արծրունին, Վարդանը, հետագայում Ստ. Օրբելյանը Շարուր գավառի մասին հիշատակել են 10-13-րդ դարերի պատմական իրադարձությունները նկարագրելիս, իսկ մեր օրերում հրաշալի պատմաբան-մատենագետ Արգամ Այվազյանը հրատարակել է Նախիջևանի բոլոր գավառների մասին պատմող հանրագիտարանային շարադրանքով, լուսանկարներով բազմաթիվ աշխատություններ, որոնք ընթերցելիս և հայկական կորուստները հաշվելիս արյունդ պաղում է երակներիդ մեջ: Նորաշենը գտնվել է հին Հայաստանի արքայական երթուղու վրա: Տատս կնքվել է գյուղի կենտրոնում վեր հառնած Ս. Աստվածածին եկեղեցում, որն ունեցել է եռահարկ զանգակատուն: Ամեն ինչ ավերվեց դեռ Խորհրդային Միության աչքի առաջ. և՛ եկեղեցին, և՛ Ս. Մինաս մատուռը, գյուղի հյուսիսում գտնվող ամրոցը, հարյուրամյակների արձանագրություններով գերեզմանատան տապանաքարերը, հայրենի օրրանը թողեցին վերջին հայերը: Տատս իր կենդանության օրոք չցանկացավ այցի գնալ հայրենիք ու տեսնել իրենց երկհարկանի ավեր տունը, տեղահան արված տապանաքարերը, դեռ չգիտեր, որ հետագայում իսպառ քանդուքարափ կլինեն Նախիջևան երկրամասի բոլոր հին հայկական հուշարձանները, իսկ Ջուղայի խաչքարերը կենթարկվեն իսկական քարասպանդի: Այժմ իմ և տատիս ծննդավայրի միջև սահմանն է՝ հայկական հողի և դարձյալ հայկական հողի միջև- սահման, դեպի արևմուտք նորից հայկական հող՝ մոր և մանկան առանձնության դատապարտում՝ Մայր Արաքսը- որպես սահման իր հոգու և սրտի միջև: Իմ հայրենի գյուղը, որը միջնադարում եղել է Շարուր գավառի վարչամշակութային օջախ՝ կոչվում է սահմանային: Սահմանին դիրքապահ զինվորներն են ու նրանց աչքի առջև սփռված է հին Սանդրուքի սարահարթը, որի դեմքը ապականված է բորոտությամբ, քանզի այն տրորում են մարդասպանությամբ վարակված վիրուսակիրները:
Տարիներ առաջ ծնողներիս ոսկորները ճթճթում էին վիթխարածավալ պետությանը կից ֆազենդային տարածքով մեր հայրենիքում ստրկականին հավասար աշխատանքից, բայց այդ պետությունը գոնե արգելափակոց էր դրել արտագաղթին և ապահովում էր մարդկանց բոլոր տեսակի աշխատանքներով՝ ստրկականից մինչև բացառիկ հրաշալի: Մեր օրերում աղավնին չի բերում ձիթենու ճյուղը, լի՜քը արհեստական աղունիկներ կան, բերում են տարբեր երկրների հազարավոր ծառերի ճյուղեր ու ասում. «Եկե՛ք, այստեղ կարևորը աշխատանք կա, իսկ մենք ծնվել ենք հենց օտարի համար աշխատելու»:
Նայում եմ ամերիկաներ գնացած հարևաններիս անտեր շանը, որն այլևս չի հաչում, այլ աղվեսի պես միայն վնգստում է, ու մտածում եմ. «Մեր դատարկվող շեներում երկիրը պահող շինական չի մնա»: Իսկ երկիրը միշտ էլ շինականն է պահել ու պահում, վկան՝ գյուղիս կիլոմետրեր ձգվող սահմանին կանգնած դիրքապահներից ոչ ոք հարուստ տնից դուրս չի եկել: Շուտով յուրաքանչյուր շինականի անձնական իշխանավոր կհասնի, շինականն ինչպե՞ս է այդ ծանր բեռը կրելու:
Հայաստանում իշխող սիրելի իշխանավորնե՛ր, ձեզանից հայերը (իսկ ձեր ազգային պատկանելության վրա հայրենիքը խիստ կասկածում է) շատ բան չեն պահանջում՝ աշխատանք, արտագաղթի կասեցում, բանակի սպառազինում, քանի որ քառորդ դար արդեն պատերազմի մեջ ենք ու մեր զավակների թափած արյունն այլևս անկարող ենք տեսնել, խոհեմ դիվանագետներ, ովքեր կարող են կայունացնել խաղաղությունը ու նաև ետ բերել տատիս ծննդավայրը, չէ՞ որ հայոց մայրերի մղկտոցը բարձրանում է վերև ու սավառնում ձեր շքեղ դղյակների վրա, դուք իսկապե՞ս ոչինչ չեք տեսնում ու չեք լսում:
Զինվորներն իրենց դիրքերից ձեռքը պարզում՝ Մասիսին են դիպչում, ափերով ջուր են վերցնում Մայր Արաքսից և արևախանձ դեմքերը հովացնում: Սանդրուքի սարահարթը ափի մեջ է, գիրկընդխառն նրանց աչքերին:
Նախիջևանի երկրամասը (և ո՛չ միայն նա) Հոբ Երանելին է, նա հույս ունի, որ մի օր բուժվելու է իր բորոտությունը և Աստված վերադարձնելու է բոլոր կորուստները՝ զավակներին, եկեղեցիները, խաչքարերը, ծաղկուն այգեստաններն ու մոլորված գառների հոտերը: Ահա՛, այնժամ իմ աչքերը ետ կվերադառնան՝ ջրի տարածը ջուրը կբերի- մաքու՛ր, զուլա՜լ արդարության ջուրը…