Մանուկ տարիքում, ինչպես բոլոր երեխաները, ես էլ էի հավատում Ձմեռ պապին, Ձյունանուշին, բարի կախարդներին, որ ինչ-որ արտասովոր ուժեր կան, որոնք հեռու են` հյուսիսում, և մեզ չեն երևում: Պատանի և երիտասարդ տարիքում հավատում էի կոմունիզմին` մի հասարակարգի, որտեղ մարդը մարդուն եղբայր է, կա արդարություն, կա հավասարություն: Բայց այն ճանապարհը, որով կոմունիստներն ուզում էին հասնել այդ հասարակարգին, ինձ, մեղմ ասած, դուր չէր գալիս: Այդ ճանապարհը հեղափոխությունն էր: Մարդն իր գաղափարի, իր ճշմարտության համար թափում էր ուրիշ գաղափար և ճշմարտություն ունեցող մարդու արյունը: Դա սահմռկեցուցիչ էր, իմ ընդերքը բողոքում էր այդ ամենի դեմ: Ես ուսումնասիրում էի փիլիսոփաների, քաղաքական գործիչների գրվածքները, տարբեր կրոններ, բայց հոգիս մնում էր դատարկ, և ոչ մի ուսմունք չէր լցնում այն: Ներքուստ ես մնացել էի նույն երեխան, այսինքն` հավատում էի Ձմեռ պապին և նրա հրաշքներին: Այդ պատճառով էլ ինձ շատ դուր էին գալիս հեքիաթները, մանկական բեմադրությունները, որտեղ բարին հաղթում էր և չարը պարտվում:
Ահա այսպիսի մի մանկական բեմադրություն երևաց աչքիս եկեղեցու պատարագը: Ես եկեղեցի չէի գնում: Ծնողներս կոմունիստ էին և ինձ, եղբորս և քույրերիս դաստիարակել էին կոմունիստական ոգով: Եկեղեցի գնալն ամոթ էր` մենք դա փոքրուց գիտեինք: Ութսունական թվականների մի օր ընկերներիցս մեկն ինձ համոզեց իր հետ գնալ եկեղեցի: Այդ օրը կիրակի էր, և ես անմիջապես ընկա պատարագի կախարդական աշխարհը: Ոչինչ չհասկանալով պատարագից` ես այնուամենայնիվ զգացի Աստծո ներկայությունը: Անմիջապես վերհիշեցի այն զգացողությունը, որ ունեի մանուկ տարիքում Նոր տարվա ներկայացումների ժամանակ: Չարը գրավում էր ողջ աշխարհը կամ անտառը, բայց գալիս էր Ձմեռ պապն իր ազդեցիկ, խրոխտ, վեհ տեսքով, բամբ ձայնով, և չարի հետքը կորչում էր: Ամեն ինչ լուսավորվում էր, ամեն ինչ շնչում, և մենք` երեխաներս, ծափ էինք տալիս հրճվանքից և ուրախությունից: Պատարագն ինձ այդ ամենը հիշեցրեց` չնայած, որ պատարագի ժամանակ ո՛չ Ձմեռ պապ կա, ո՛չ Ձյունանուշ, ո՛չ էլ չար աղվեսը կամ գայլը, կամ կախարդն է երևում ինչ-որ տեղ: Զգացողությունը նույնն էր: Ես նորից մանուկ էի, ինձ ոչ մի գաղափար պետք չէր, ես ընկղմվել էի սիրո և պարզության աշխարհը: Հոգիս լցվել էր պռնկեպռունկ` չնայած ես դրա համար ո՛չ Մարքսի «Կոմունիստական մանիֆեստն» էի կարդացել, ո՛չ էլ Չերնիշևսկու «Ինչ անելը»:
Ես սկսեցի հավատալ Աստծուն: Դա հաճելի ընթացք էր: Մասնակցում էի պատարագների, ուխտագնացությունների գնում, Աստվածաշունչ ուսումնասիրում, զրույցների մասնակցում, վիճում, ապացուցում: Բայց մարդկային ուղեղը դատարկ տուփ է: Այն պետք է լցնել, որովհետև մարդը չի կարող պարզապես ապրել և վայելել Աստծո ստեղծած աշխարհը: Մարդուն միտք է պետք, գաղափար, նրա բանականության դարակները լցված պետք է լինեն պատասխաններով, այլապես նա սկսում է կասկածել, տատանվել, պարզաբանումներ և գաղափարներ փնտրել: Եվ ահա առաջին հրճվանքից, առաջին ուրախությունից հետո, որ տվեցին ինձ պատարագը և, ընդհանրապես, Աստծո ներկայությունը, ես սկսեցի իմ ընկեր ուխտավորների հետ չհամաձայնել որոշ հարցերի պատասխանների կապակցությամբ, որոնք տվել էր Եկեղեցին, իսկ Աստվածաշնչի գրքերի որոշ գլուխներ, ընդհանրապես, իմ մեջ տարակուսանքներ էին առաջացնում: Բացի այդ, ես չէի հասկանում` եթե Աստված կա, ինչո՞ւ է աշխարհն այսքան աններդաշնակ, ինչո՞ւ է գործում չարը: Չէ՞ որ այս ամենը խաղ չէ: Դարերի ընթացքում միլիոնավոր մարդիկ են տառապել և զոհվել հանուն արդարության, իսկ ամենակարող Աստված մի վայրկյանով, ձեռքի մի շարժումով, մի խոսքով՝ եղիցի, կարող էր հարթել ամեն ինչ: Ակամա հիշում էի Վոլտերի հայտնի խոսքը. «Աստծուն կարող է ներել միայն այն, որ նա գոյություն չունի»: Եվ այսպես վիճելով իմ ընկերների հետ և մտքերով քննելով հավատի և աշխարհի հետ կապված շատ հարցեր՝ մի օր երազ տեսա: Դա սովորական երազ չէր, դա տեսիլք էր, որովհետև խորհուրդ ուներ:
Մի սենյակում երևի երկու մետրանոց մի տոնածառ կար, վրան՝ խաղալիքներ: Այնտեղ էին նաև իմ տոնածառի խաղալիքները, որոնք մանկուց ունեի և ամեն տարի կախում էի տոնածառի ճյուղերից: Դրանք էին՝ տնակը, խոզուկը, սկաֆանդրով տիեզերագնացը և այլն: Այս տոնածառի վրա կային նաև ուրիշ խաղալիքներ, որոնք ես չունեի: Օրինակ՝ մի պարուհի՝ պարի թռիչքի մեջ, կուտուզովյան ժամանակների մի զինվորիկ՝ փառահեղ երկար գլխարկով, հրացանը ուսին՝ զգաստ կանգնած, ձկնորսներ, հացթուխ, սկյուռիկ, թռչուն և այլն: Ես անմիջապես նկատեցի, որ խաղալիքները ճիշտ դասավորութամբ չեն կախված: Օրինակ՝ զգաստ զինվորիկը պետք է լիներ պարուհու կողքին: Ես մտովի հիշեցի Անդերսենի «Զգաստ անագե զինվորիկը» հեքիաթը, որտեղ զինվորիկն ու թղթե պարուհին սիրում էին միմյանց: Ճիշտ չէին կախված նաև ձկնորսները, հացթուխը: Ես համոզված էի, որ նրանք պետք է լինեն խաղալիք տնակի մոտ, որպեսզի աշխատանքից հետո տուն գնան՝ հանգստանալու: Սկյուռը կախված էր ոսկե կաղիններից հեռու, ոսկե կաղինները ձկնիկի կողքին էին, ձկնիկը ոչ թե ձկնորսների մոտ էր, այլ կարմիր մեծ գնդի մոտ: «Ճիշտ չեն դասավորել իրենց»,- անցավ մտքովս:
– Եթե ուզում ես՝ կարող ես դասավորել քո կամքով,- լսվեց իմ թիկունքից: Շրջվեցի՝ այնտեղ մի ծերունի էր՝ սպիտակ երկար հագուստով, սպիտակ երկար մորուսով: Նա ժպտաց ինձ բարի ժպիտով: Մի պահ շրջվեցի տոնածառի կողմը, հետո նորից շրջվեցի, որպեսզի ինչ-որ բան ասեմ նրան, բայց նա այլևս չկար:
Ես գործի անցա: Անմիջապես թռչող պարուհուն տեղավորեցի զինվորիկի կողքին, տնակը տարա և մարդկանց մեջտեղում կախեցի, կաղինները կախեցի սկյուռի կողքին և այլն: Գոհ իմ աշխատանքից՝ շրջվեցի, որպեսզի դուրս գամ սենյակի դռնից և փնտրեմ ծերունուն, բայց հանկարծ ինչ-որ ճթթոց ինձ ստիպեց ետ նայել` տոնածառի կողմը: Տոնածառը հրդեհվել էր, հրդեհն արագորեն կլանում էր նրա ճյուղերը: Ես վախեցած կանչեցի՝ օգնեցե՜ք: Հանկարծ հայտնվեց սպիտակ հագուստով ծերունին, ձեռքի մի վստահ կիսաշրջանաձև շարժում արեց տոնածառի վրա, և հրդեհն անմիջապես անհետացավ:
– Հիմա տեսա՞ր՝ ինչ արեցիր,- հանդարտ և մեղմ ասաց նա:
Ես արթնացա և երկար ժամանակ մտածում էի այդ տեսիլքի մասին: Կարծում եմ` հասկացա Աստծո ցուցադրածը: «Մարդ արարած, դու ոչինչ չես հասկանում, դու չգիտես` որն է չար, որն է բարի և, ընդհանրապես, ինչի համար է մարդկության պատմությունը». կարծես այս էր ասում նա:
Մինչ ես խորհում էի այս ամենի մասին, հանկարծամահ եղավ մայրս: Նա հիսունութ տարեկան էր` լի կյանքով և առույգությամբ: Նրա մահն անհեթեթ էր: Նա մահացավ սրտի կաթվածից` չունենալով սրտային ոչ մի հիվանդություն:
Ես երկար ժամանակ ուշքի չէի գալիս այդ հարվածից: Իմ մեջ անընդհատ հնչում էր հարցը` ինչո՞ւ: Եվ այդ հարցն էլ ինձ ուղղեց Աստծու դեմ: Մտքերով անընդհատ ուտելով ինքս ինձ՝ ես չարացա Արարչի դեմ և սկսեցի մեղադրել նրան: Ինձ հետ եկեղեցի գնացող ընկերներս, տեսնելով, որ հոգեպես խաթարված վիճակում եմ, փորձեցին սփոփել ինձ: Բայց նրանք Աստծո անուն էին տալիս, և ես դրանից բորբոքվում էի: Չարությունը գրավել էր մտքիս տարածքը, հոգիս կորցրել էր խաղաղությունը: Չար մտքերն այնքան պարզորոշ էին գործում իմ մեջ, որ ինձ արդեն թվում էր՝ նրանք հնչում են: Իմ այն ընկերը, որ առաջին անգամ ինձ եկեղեցի տարավ, փորձեց համոզել, որ շաբաթ օրվա պատարագին անպայման գնամ: Հունվարի վերջ էր, և շաբաթ օրը Սուրբ Սարգսի տոնն էր:
– Չե՛մ գա,- չարացած ասացի ես,- ես Աստծուն չե՛մ ընդունում:
Ընկերս մի երկու անգամ փորձեց ինձ համոզել, բայց ես անհողդողդ էի: Անընդհատ հիշում էի Վոլտերի խոսքը. «Աստծուն կարող է ներել միայն այն, որ նա գոյություն չունի»: Բայց նա գոյություն ուներ, ես զգում էի իրեն և, ուրեմն, չէի ներում:
Ուրբաթ օրը երեկոյան պառկեցի քնելու և տեսա երկրորդ տեսիլքը: Սա տեսիլք չէր, սա… չգիտեմ` ինչ էր: Մեծ անտառային բացատ էր, որտեղ տարբեր անկյուններում մարդիկ էին հավաքված: Անկյուններից մեկում երկար սեղաններ էին գցված տարբեր խորտիկներով: Սեղանների շուրջը մարդիկ նստած ուտում-խմում էին և ուրախանում: Ուրախ աղմուկ էր: Երաժիշտներ կային, որ նվագում էին զուռնա, դհոլ, դուդուկ և շվի: Ես հասկացա, որ հարսանիք է: Հարս ու փեսային չտեսա: Իմ մտքով անցավ, որ նրանք ինչ-որ տեղ` բացատի ուրիշ անկյունում են: Բացատի մեջտեղում երեխաներ կային: Նրանք պահմտոցի էին խաղում:
– Արի մեզ մոտ,- կանչեցին նրանք:
Ես մոտեցա: Ինձ վերցրին իրենց շրջանի մեջ: Մի երեխա` շեկ մազերով, սկսեց հաշվել.
– Ալա-բալա-իցա,
դուս-կաբա-նիցա,
հեյ գիդի-վանչո,
տաս կապիտանչո,
փա-լան-չո…
Հետո կտրուկ շուռ եկավ իմ կողմը:
– Գիտե՞ս՝ ով եմ ես,- հարցրեց:
– Դու Հիսուսն ես,- առանց մտածելու պատասխանեցի ես:
Փաստորեն, գիտեի պատասխանը: Նա ծիծաղեց և փախչելով՝ կանչեց.
– Բռնողը դու ես:
Երեխաները ծիծաղելով փախան: Ես էլ ծիծաղելով սկսեցի փնտրել իրենց: Բայց որ թփին մոտենում էի, նրանք ճարպկորեն ծիծաղելով փախչում էին: Նրանք ինձնից ճարպիկ էին:
Չեմ հիշում՝ երբ արթնացա: Հիշում եմ, որ արթնացած, բաց աչքերով տեսնում էի դեռևս բացատը, ուրախ հարսանքավորներին, ուրախ երեխաներին… Ականջներիս մեջ պարզ հնչում էին զուռնայի և դհոլի ձայները: Այդ պատկերները մի քանի րոպե դեռ աչքերիս առաջ էին, մինչև սենյակի կահույքը, մեծ հայելին, որի մեջ երևում էր իմ ապշած դեմքը, և դրսի տրանսպորտային աղմուկը վերջնականապես ինձ ետ բերեցին:
«Ես դրախտում էի»,- ապշած մտածեցի ես: Բայց կարևորն այդ հայտնությունը չէր, կարևորը սերն էր, որ ինձ պռնկեպռունկ լցրել էր: Հոգիս ափեափ լցված էր երջանկությամբ: Ես քնեցի թունավորված, անխաղաղ, կռիվներ տալով Աստծո հետ և արթնացա այսպես հոգեփոխված: Սա հրաշք էր: Ինձ փոխել էին, ես ես չէի, ուրիշ մարդ էի: Չար մտքեր չկային: Բողոքներ, մեղադրանքներ չկային: Միակ ցանկությունը՝ վերադառնալ այնտեղ, որտեղ էի գիշերը, վերադառնալ երազի մեջ: Պարզ էր, որ առանց տատանվելու հագնվեցի և գնացի քաղաքի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին՝ պատարագի:
Սուրբ Սարգսում ասեղ գցելու տեղ չկար: Կարողացա աջ անկյունի մթոտ տեղում կանգնել: Շուտով ինքնաբերաբար ծնկի իջա և սկսեցի արտասվել: Ողջ պատարագի ընթացքում հոնգուր-հոնգուր լալիս էի՝ գրավելով մարդկանց ուշադրությունը: Արցունքներս կասեցնել չէի կարողանում, նրանք ինձ չէին ենթարկվում: Ինձ թվում էր՝ նրանք հոգուցս դուրս ժայթքող սառցաբեկորներ են, որ փխրվում են և դառնում արցունք: Շորերս թրջվել էին, թաշկինակս վաղուց էր թրջվել, ասես լվացքից հանած լինեի: Ես Աստծուց ներողություն էի խնդրում, և փոխարենը մեջիցս արցունքն ավելի ու ավելի էր հորդում: Նախկին՝ Աստծուն մեղադրողի վիճակից մեջս ոչինչ չէր մնացել: Միակ ցանկությունը, որ ունեի՝ գնալ այն երկիրը, որտեղ այդ հարսանիքն էր: Այստեղ չէի ուզում մնալ: Երազը մեջս ապրում էր: Երազը մեջս հիմա էլ է ապրում: «Ես տեսել եմ դրախտը»,- ասում էի ինքս ինձ: Ահա այդ մտքով ապրեցի որոշ ժամանակ՝ մի քանի ամիս, և նորից տեսիլք տեսա: Սա իմ երրորդ կարևոր տեսիլքն էր:
Քայլում էի Երևանի փողոցներով: Չորս կողմում մարդիկ էին: Հետո նստեցի տրամվայ և պատուհանից դուրս էի նայում: Չգիտես երբ և ինչպես` տրամվայը դարձավ սպիտակ, արագընթաց էքսպրես և սլացավ: Պատուհանի երկու կողմից մի հիասքանչ քաղաք էր երևում: Այն գույնզգույն, մանկական նկարներից դուրս եկած շենքերից էր բաղկացած: Կային այնտեղ նաև գմբեթավոր, խաչով գունավոր կառույցներ, որոնք մանկական երևակայությունից դուրս եկած եկեղեցիներ էին հիշեցնում: Այդպիսի տարօրինակ կառույցներ ստեղծել է երևի իսպանացի ճարտարապետ Անտոնիո Գաուդին: Ընդհանրապես բազմագույն, տարօրինակ շենքերով քաղաքը հսկայական մանկական կառույցներից բաղկացած տարածք էր կարծես:
Ինչ-որ մեկը, էքսպրեսի պատուհանից դուրս նայելով, կանչեց.
– Նոր Երուսաղե՛մը…
Էքսպրեսն ընթանում էր հսկայական, երկար կամրջով, որի երկու կողմից քաղաքն էր՝ արևի ճառագայթներով ողողված: Ես չնկատեցի՝ ինչպես էքսպրեսն անցավ քաղաքով, կամուրջն իջավ, հավասարվեց գետնին, և մենք հայտնվեցինք Աբովյան փողոցում: Անցումն աննկատ էր, և Աբովյան փողոցը կարծես Նոր Երուսաղեմի շարունակությունը լիներ: Ես քայլում էի Աբովյան փողոցի մայթով՝ քայլող մարդկանց մեջ, և հենց այդ պահին էլ աչքերս բացվեցին: Ինչպես երկրորդ տեսիլքի ժամանակ, հիմա էլ մի հինգ րոպե բաց աչքերով տեսնում էի տեսիլքի շարունակությունը: Ես նկատեցի, որ տեսիլքը տեսնում եմ ոչ միայն աչքերով, այլև համարյա ամբողջ մարմնով՝ գլխից մինչև գոտկատեղ: Իսկ ամենակարևորն այն էր, որ սերը կրկին անգամ ափեափ լցրել էր իմ հոգին: Կարող էի գրկել առաջին իսկ պատահած մարդուն, կարող էի հինգերորդ հարկի մեր տան պատշգամբից թռչել ու չջարդվել (համենայնդեպս, այդպես էր ինձ թվում), կարող էի նույն այդ պատշգամբից գոռալ.
– Ես քեզ սիրո՜ւմ եմ, Տեր Աստվա՜ծ…
Ես փողոց դուրս եկա, ինքնաբերաբար գնացի Աբովյան փողոց. կարծես ուզում էի կրկնել երազը: Փողոցն ուրիշ էր, նրա գույները շատացել էին, ավելի նուրբ էին դարձել՝ ինչպես երազում: Մարդիկ էլ էին ուրիշ, նրանք հոգեհարազատ էին դարձել, կարծես իմ ընտանիքի անդամները լինեին, որոնց ես վաղուց չեմ տեսել և կարոտել եմ: Մեջս հնչեց խոսքը. «Ես ձեզ սիրում եմ, մարդիկ»: Եթե չամաչեի, բարձրաձայն կգոռայի այդ:
Արևը վերևից կուրացնում էր: Ես նայեցի վեր և շշնջացի. «Ես քեզ սիրում եմ, արև»: Հետո ամբողջ թոքերով, փակված աչքերով ներշնչեցի և շշնջացի. «Ես քեզ սիրում եմ, կյանք: Ես քեզ սիրում եմ, մահ: Ինչ լավ է միտք չունենալը, ինչ լավ է չվերլուծելը, հասկանալ չփորձելը, պարզապես ապրելը, կյանքը վայելելը, պարզապես սիրելը… Ես քեզ սիրում եմ, սե՜ր»: Ինձ պատահած ծանոթ մեկին, որին ես սովորաբար միայն գլխով էի բարևում, ջերմեռանդորեն գրկեցի, սեղմեցի կրծքիս: Ինձ թվում էր՝ եթե ես դա չանեմ, սիրտս մեջիցս դուրս կթռչի: Իմ բարևելու այս ձևից զարմացած, գուցեև վախեցած՝ ծանոթս կլորացած աչքերով և ժպիտով պատասխանեց: Հեռանալիս մի անգամ շրջվեց և զարմացած նայեց ինձ: Ես շրջվեցի և տեսա ինձ մոտեցող մի աղջկա՝ երեխայի ձեռքից բռնած: Գանգրահեր, երկարամազ երեխան նավաստիական զոլավոր շապիկ էր հագել: Ես լայնորեն ժպտացի երեխային և նավաստու նման պատիվ տվեցի: Երեխան լիաթոք ծիծաղեց և ուրախ նայեց ինձ: Մայրը զայրացած քաշեց նրա ձեռքը, քարշ տալով տարավ՝ իմ կողմը նետելով.
– Գժերը մեզնից անպակաս են:
Ես չնեղացա: Նրա այդ խոսքը փոքրիկ քարի նման ընկավ սիրո իմ ծովի մեջ և կորավ ինչ-որ տեղ` խորքերում:
Ապուշ ժպիտով նստեցի մայթի նստարաններից մեկի վրա, նայեցի վեր: Վերևում նստարանի կողքի հաստ ու բարձրուղեշ սոսիի ճյուղերն էին: Ես գրկեցի ծառի իրանը և կամացուկ ասացի.
– Ես քեզ սիրում եմ:
Չգիտեմ էլ` ում էր ուղղված իմ զեղումն այս անգամ` ծառի՞ն, թե՞ ինչ-որ մեկի: Ինչ-որ մեկն ինձ լսելի պատասխանեց.
– Ես էլ քեզ եմ սիրում:
Ես վեր էի նայում: Ծառի ճյուղերի արանքներում մե՛կ փայլում, մե՛կ չքանում էր վառ արևը:
ԵՐԵՔ ՏԵՍԻԼՔ / Թովմա քահանա (Վահան) ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ
