Ընկերոջս՝ Մովսես Մանուկյանին
Ապակեպատ պատուհանիս երկու փեղկերի արանքում մի սատկած իշամեղու էր ընկած: Ինքն իր համար ընկած էր՝ մեջքի վրա, թևիկները կիսաբաց, ոտիկները վեր պարզած, իսկ սև-պսպղուն աչքերը և շերտավոր դեղնասևավուն փորը խամրած էին ու փոշոտ: Այդ հասարակ տեսարանն առաջին անգամ նկատելիս ապշեցի ու դառնացա. տունս նոր-նոր էի վերանորոգել, ու քանի որ շուտով սկսվելու էր մոծակների ժամանակը, առանձնահատուկ բծախնդրությամբ պատուհաններս դրսի աշխարհից մեկուսացրել էի, որպեսզի ոչ թե մոծակ, այլ՝ աննշան մլակ անգամ ներս չթափանցի: Իսկ այստեղ՝ իշամեղու: Դուրս եկա բակ ու զննեցի ապակիների, փեղկերի, շրջանակի արանքները՝ ոչ մի ճեղք, ոչ մի անցք, ներս խցկվելու ոչ մի հնարավորություն: Իսկ իշամեղուն խցկվել էր: Ո՞նց, որտեղի՞ց: Անհավատալի էր: Անըմբըռնելի: Միստիկա: Փաստն ինձ խորապես վիրավորեց: Եթե մարդ ահագին չարչարվում, վերանորոգում է տունը, ցանկանում է այն ամրոցի վերածել ու հուսալիորեն պաշտպանվեր, առանձնանալ դրսի աշխարհից, իսկ հասարակ մի իշամեղվի հաջողվում է հաղթահարել ստեղծածդ արգելքները և հեշտուհանգիստ ներս թափանցել, ուրեմն՝ վերջ, մեծարգո տիկնայք ու պարոնայք, ուրեմն դու քո տան տերը չես, ու բացառված չէ, որ վաղը կամ օրերից մի օր որևէ անկոչ վագր, առյուծ կամ հաստակաշի կոկորդիլոս ուզած պահին ներս սողոսկի: Էլ չեմ ասում անկոչ ու հաստակաշի մարդկանց մասին, որոնց հնարավորություններն ավելի մեծ են, քանի որ օժտված են բանականությամբ: Այդ օրը Անին քաղաքից ինձ այցի էր եկել, ու ես նրան պատմեցի կատարվածի մասին:
– Անհնարին է,– չհավատաց Անին,– համարյա հերմետիկորեն ես փակել, խցկվելու տեղ չկա, երևի վաղուց այդտեղ ընկած է եղել, իսկ դու փակելիս չես նկատել:
– Ճիշտ որ, ո՞նց մտքովս չանցավ,– զարմացա ես:
– Որովհետև բութ ես,– ուրախացավ Անին ու այնպիսի քնքշանքով ինձ նայեց, որ ես սիրեցի իմ բթությունը:
– Ճիշտ որ,– ասացի ես,– ո՞նց մոռացա:
Ու արագ փոխեցի խոսակցության թեման, որովհետև Անին ամիսը ընդամենը երկու-երեք անգամ էր այցի գալիս, և թանկ ժամանակը պարապ խոսակցությունների վրա ծախսելը ահավոր սխալ կլիներ, անիմաստ շռայլություն: Անին սրբեց-ավլեց բնակարանս ու ճաշ պատրաստեց: Ու մենք ճաշեցինք: Ու խմեցինք Անիի բերած գինին: Ու երաժշտություն լսեցինք (և՛ հիթեր, և՛ դասական): Ու երբ զգացինք, որ միմյանց նկատմամբ ունեցած զգացմունքը շիկնել է, կաս-կարմրել՝ սիրեցինք իրար, և այդ սերը այնքան վայելք տվեց մեզ, որ հետո արդեն, երկար ժամանակ, լուռ պառկել էինք ու միայն մեր ձեռքերից մեկն ու մեկը քնքշանքով շոյում էր մյուսի մարմինը: Լավ էր: Շատ լավ էր: Չտեսնված լավ էր, բայց գիշերը Անին խնդրանքով շշնջաց. ,Երևանում մի հարմար, էժան բնակարան եմ գտել, գուցե սա ծախես ու քաղաք վերադառնա՞ս»: Ու ես տխրեցի: Անին ոչ մի կերպ չէր ուզում ընդունել, որ քաղաքն ինձ համար վաղուց արդեն օտար մի բան է դարձել, որ ես այն վերջնականապես կորցրել եմ:
– Չէ՛, սիրո՛ւնս,– ասացի ես,– չէ՛: Քաղաքը հիմա ուրիշներինն է, ես այնտեղ գործ չունեմ:
– Չէ՛,– համառեց Անին,– դու ես քեզ տրամադրել:
– Չէ՛,– ասացի ես,– ստացվել է:
Ու որպեսզի Անին չշարունակի, համբուրեցի շուրթերը: Բայց դրանք սառն էին, անկիրք, անզգա, ու ես նորից համբուրեցի Անիին ու էլի, ու էլի՝ մինչև հստակ զգացի, որ Անին մոռացավ քիչ առաջվա տհաճ խոսակցությունը և սիրվել է ուզում: Ու մենք սիրեցինք իրար, և դա այնքան լավ ստացվեց՝ փոթորկոտ, գեղեցիկ ու վեհ, որ մտքովս անցավ, թե կյանքը, որ առանձնապես ո՛չ գնահատում էի, ո՛չ հարգում, այնուամենայնիվ լավ բան է: Իսկ գիշերը, երբ Անին խաղաղված ու երջանիկ քնել էր, ինքս ինձ հարցրի. ,Այս չքնաղ աղջիկը, որ հաջողակ է և ամեն ինչ ունի, ինչո՞ւ է շարունակում մեր կապը, որ, ըստ իս, նրա համար բեռի պես մի բան է դարձել»: Երբ ժամանակներն ու այն ամենը, ինչին վարժվել էի, կտրուկ փոխվեցին, թողեցի քաղաքը, աշխատանքս, շրջապատս ու հաստատվեցի այս պստլիկ ավանում: Հողս էի մշակում, որ քարքարոտ էր ու կավ և երբեք բերք չէր տալիս, պատմվածքներ էի գրում, որոնք ինձ այլևս չէին բավարարում: Բայց դա իմ ընտրությունն էր ու դժգոհելու իրավունք չունեի: Իսկ Անի՞ն: Նրան ի՞նչն էր ստիպում ինձ հետ կիսել ճակատագիրս: Ու ինքս ինձ պատասխանեցի. ,Որովհետև սիրում է ինձ,- ասածս թերի հնչեց, ուստի ավելացրի,- կամ սիրում է մեր կապը, հենց կապը, որ նրա համար բեռի պես մի բան է դարձել: Սիրում է իր բեռը»:
Առավոտյան, Անիի գնալուց հետո, որոշեցի սատկած իշամեղվի մասին իմ պատմվածքը գրել ու տեղնուտեղը շատ հեշտ հնարվեց առաջին նախադասությունը: Գրեցի. ,Ապակեպատ պատուհանիս երկու փեղկերի արանքում մի սատկած վայրի մեղրաճանճ էր հայտնվել»: Կարճ մտածելուց հետո ջնջեցի ,վայրի մեղրաճանճ էր հայտնվել» բառերը: Դարձրի ,իշամեղու էր ընկած»: Որպեսզի պատմվածքիս խորհրդավոր տեսք տամ, մտածեցի՝ չնշել, թե իշամեղուն այդտեղ վաղուց էր ընկած եղել, իսկ ես չնկատելով փակել էի փեղկը: Չէ՛: Դա գործիս կխանգարեր՝ պարզապես հայտնվել էր, ու վերջ, իսկ թե ոնց՝ անհասկանալի էր, անըմբռնելի, միստիկա: Ցանկացա նկարագրել իշամեղվին ու թե ինչ դիրքով էր ընկած: Ճշգրտորեն նկարագրելու համար ելա տեղիցս, մոտեցա պատուհանին, որ տեսնեմ: Ու քարացա: Համարյա հերմետիկորեն փակված պատուհանիս երկու փեղկերի արանքում հիմա էլ մի մրջյուն էր հայտնվել: Եվ սատկած չէր, ընդհակառակը՝ ոչ միայն կենդանի էր, այլև բավականին խոշոր, ժիր, առույգ և ագրեսիվ տեսք ուներ: Աներևույթ ծնոտներով ամուր բռնել էր իշամեղվին ու քարշ էր տալիս փեղկի մի ծայրից մյուսը, մի ծայրից մյուսը: Ուզում էր ինչ-որ կերպ դուրս բերել ու իր բույնը տանել՝ որպես ձմեռվա պաշար: Բայց ո՞նց էր հաջողացրել ներս խցկվել: Վերցրի նամականիշերի համար ունեցած խոշորացույցս ու բակ դուրս եկա: Մանրամասն զննեցի ողջ շրջանակը, փեղկերի բացման-փակման եզրերը: Այդպիսի խոշոր մրջյունի ու իշամեղվի համար ոչ մի մուտ-ելք չկար: Բացառված էր: Այնինչ նրանք ներսում էին: Երկու փեղկերի արանքում: Իսկ ես դեռ ուզում էի պատմվածքիս խորհրդավոր տեսք տալ: Պարզվում է՝ կարիք չկար մտահոգվելու: Իրականությունն ինքը ուզած բանին իր ուզած տեսքը տալիս է: Դու միայն տես: Տուն մտա ու երկար ժամանակ անշարժ կանգնած ուշադիր հետևում էի նպատակասլաց միջատի ակտիվ գործունեությանը: Հիացա նրա համառությամբ, կամքով: Ապա նախանձեցի: Եվ որպեսզի նախանձս չխորանա, կրկին բակ դուրս եկա՝ հողամասս մշակելու: Մինչև երեկո ոգևորված փորփրում էի: Քլունգով: Կավոտ ու քարքարոտ հողս բահի գործածությունը բացառում էր: Երբ հոգնած տուն մտա, համոզվեցի, որ մրջյունն իր տեղում էր, իր գործին: Իսկ ընթրելիս զանգահարեց Անին:
– Իշամեղվի հաշվով սխալվում էիր,– ողջունելու կամ մի լավ բան ասելու փոխարեն վրա տվեցի ես:
– Ո՞ր հաշվով,– զարմացավ Անին:
– Թե իբր այնտեղ ընկած է եղել, իսկ ես չեմ նկատել ու փակել եմ փեղկը:
– Ի՞նչ գիտես, որ այդպես չի եղել:
– Որովհետև հիմա էլ մի խոշոր մրջյուն է հայտնվել: Ընդ որում՝ խիստ գազազած:
– Իսկ ո՞նց է փեղկից ներս խցկվել:
– Շարքային միստիկա է,– բացատրեցի ես,– դրանք ներս չեն խցկվում, դրանք մի տեղից անհետանում են, մի ուրիշ տեղ հայտնվում:
– Չեմ հավատում,– ասաց Անին,– դու փչել ու հորինել սիրում ես:
– Փչել ու հորինել սիրելուց բացի,– զայրացա ես,– քեզ էլ եմ սիրում, դրան էլ չես հավատո՞ւմ:
– Դրան հավատում եմ,– լուրջ ասաց Անին,– որովհետև ուզում եմ հավատալ:
– Քեզ հավատալ է պետք՝ հավատում ես, չհավատալ պետք լինի՝ չես հավատա: Ուրեմն՝ ես հե՞չ:
– Չէ՛,– ասաց Անին,– դու մեջ, բայց, դե, մեծ աշխարհ է, ո՞վ գիտի:
– Հենց եկար՝ պատժելու եմ,– խոստացա ես:
– Ուրեմն՝ չեմ գա,– ասաց Անին:
– Թե չեկար,– զգուշացրի ես,– ինքս քաղաք կգամ, քեզ մի հարմար տեղ կբռնացնեմ ու ձախ ականջդ կկտրեմ: Դրա նկատմամբ թուլություն ունեմ:
– Ուրեմն՝ կգամ,– հոգոց հանեց Անին:
– Ե՞րբ,– հարցրի ես,– այսօ՞ր:
– Չէ՛,– ասաց Անին,– վաղը:
Բայց հաջորդ օրը Անին չեկավ: Եկավ մյուս օրը ու հենց շեմից արդարացավ.
– Երեկ ոչ մի կերպ չստացվեց: Կներես:
– Ոչինչ,– մեծահոգաբար ներեցի ես, որովհետև գիտեի, թե նրա համար ինչ դժվար է աշխատավայրից բացակայելու թույլտվություն ստանալը,– դու արի մրջյունին տես:
Ես ու Անին մոտեցանք պատուհանին: Մրջյունը ինքնամոռաց չարչարվում էր: Անին, լուռ ու զարմացած, միջատին էր նայում: Անթաքույց հիացմունքով ու հարգանքով:
– Նույնիսկ ասեղի անցք չես թողել՝ ծեփել-փակել ես: Սա ո՞նց է ելումուտ անում:
Ասացի.
– Իսկ դու չէիր հավատում:
Ասաց.
– Ներիր: Այն օրվա խոսքերիս համար էլ ներիր: Հավատում եմ, որ սիրում ես ինձ: Ոչ թե նրա համար, որ ուզում եմ հավատալ, չէ՛, այլ որովհետև ուրիշ կարգի տղամարդ ես, նաև իմ տղամարդն ես, նաև վստահելի ես ու ճշմարտախոս:
Անիի այդ խոսքերից հալվեցի: Երջանկացա: Երախտագիտությամբ նայեցի ջղային մրջյունին, հարգեցի նրան, գնահատեցի թափած ջանքերը, անկոտրում կամքն ու համառությունը: Նույնիսկ ցանկացա բացել փեղկը և իշամեղվին մրջյունի հետ միասին դուրս բերել և թողնել, որ գնա ուր ուզում է: Բայց երբ ձեռքս բռնակին էի մեկնել՝ անշարժացա: Անասելի վարժվել էի մրջյունի խորհրդավոր ու անբացատրելի հայտնվել-անհետանալուն, բացի այդ, ցանկանում էի տեսնել, թե փակ ու փոքր այդ տարածությունում մրջյունը ոնց է լուծելու իր խնդիրները: Ձեռքս դանդաղ իջեցրի:
– Անհասկանալի է,– ինձ նայելով շշնջաց Անին,– դրսում սա անհամեմատ ավելի պաշար հավաքած կլիներ: Բայց շարունակում է ամեն օր այստեղ հայտնվել ու ապարդյուն չարչարվել:
– Երևի սիրահարվել է,– ենթադրեցի ես:
– Սատկած իշամեղվի՞ն,– զարմացավ Անին:
– Ե՛վ իշամեղվին, և՛ իր անհեթեթ գործին,– ասացի ես,– ոնց որ Սիզիփոսը՝ հունական էն հին լեգենդում:
– Տափակ համեմատություն էր,– ասաց Անին:
– Քեզ է թվում,– ասացի ես,– իր անիմաստ գործով որոշ ժամանակ զբաղվելուց հետո Սիզիփոսը սիրահարվեց և՛ անընդհատ ցած գլորվող քարին, և՛ իր անիմաստ գործին: Քանի որ այդ ընթացքում նա շատ բաներ այլ կերպ սկսեց տեսնել և ուրիշ մեկը դարձավ: Չե՞ս հասկանում:
– Իհարկե հասկանում եմ,– իբր լուրջ ասաց Անին,– լրիվ ցնդել ես,– և կեղծ կարեկցանքով ու կեղծ հոգատարությամբ ինձ նայեց,– բայց ոչինչ, ես քեզ կփրկեմ: Դու միայն հանգիստ պառկիր: Հիմա հոգնա կանեմ, հետո լուծողական կտամ, հետո ծանոթ փղիս կխնդրեմ, որ առջևի ձախ ոտքը գլխիդ դնի՝ ճիշտ է, գլուխդ նկատելիորեն կտափակի, բայց միջի ավելորդ բաները դուրս կգան, հետո ,Մի մուկ, մի ձուկ» կուտես և ,Իսկույն կելնես դու ոտի»: Միայն թե հանգիստ պառկիր:
– Հիմա կտեսնենք, թե ով է ում պառկեցնում,– կեղծ զայրույթով բղացվեցի ես ու Անիին թևերիս մեջ առա ու վեր բարձրացրի:
Անին իբր սարսափահար ճչում էր և օդի մեջ թափահարում ոտքերը, բայց ես, ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով, նրան քիչ ցած իջեցրի ու բաց թողի ձեռքերս: Անին դրմփաց հատակին գցած գորգին: Լավ դրմփաց, ու նրա ճիչերը սրտաճմլիկ երանգ ձեռք բերեցին, իսկ ոտքերը այլևս ոչ թե թափահարում էր, այլ փորձում էր ինձ աքացիներ հասցնել: Ես պառկեցի նրա վրա, ու աքացիների հարցը տեղնուտեղը լուծվեց՝ այլևս չէր կարողանում ոտքերը շարժել, իսկ ճիչերին վերջ տալու համար սկսեցի նրան համբուրել, չնայած նրան երբեմն հաջողվում էր շուրթերը շուրթերիցս պոկել ու իբր հուսահատ ճչալ: Սակայն նրա ճիչերը աստիճանաբար ավելի նվաղկոտ դարձան, ու անսպասելիորեն գլուխս ձեռքերի մեջ առնելով, Անին ինքն սկսեց ինձ համբուրել ու շշնջաց.
– Սիրում եմ քեզ, ո՜նց եմ սիրում:
– Չէ՛,– ասացի,– ես եմ քեզ սիրում:
Ու Անին հազիվ լսելի, դժգոհ քրթմնջաց.
– Դե սիրի: Մի ասա՝ սիրի:
Ու մենք սիրեցինք իրար: Ու այդ սերը չքնաղ էր ու վեհ:
Հաջորդ առավոտ, երբ Անին գնացել էր, շարունակեցի պատմվածքիս վրա աշխատել: Համարյա ճշգրտորեն մեջբերեցի իմ ու Անիի երեկվա խոսակցությունն ու սերը՝ գորգի վրա: Վերընթերցելիս ներսումս կասկածներ ծագեցին: Գորգի վրա սիրո տեսարանում որոշ էրոտիկ մանրամասներ էի նկարագրել, որոնք, ճիշտ է, գեղեցիկ էին, բայց ողջ գործի ոգուն չէին բռնում: Հանեցի այդ մանրամասները ու մի ընդհանրացնող նախադասություն սարքեցի: Գրեցի. ,Ու մենք սիրեցինք իրար: Ու այդ սերը չքնաղ էր ու վեհ»: Աննկարագրելին նկարագրելիս ընդհանրացնող նախադասությունները լավագույն ելքն են: Պատմվածքի ավարտին հասնելիս լռվեցի: Չէր ստացվում: Մտադիր էի վերջում մի տեսարան նկարագրել՝ մի առավոտ էլ, երբ մոտենում եմ պատուհանին, տեսնում եմ, որ մրջյունը նույնպես սատկել է, ու երկուսով՝ և՛ իշամեղուն, և՛ մրջյունը խաղաղված, հանգիստ ընկած են՝ կողք կողքի, բայց ողջ գրվածի հետ նման ավարտը ոչ մի կերպ չէր ներդաշնակվում՝ կեղծ էր հնչում, սարքովի: Մտածեցի՝ ավելի լավ է տեսնեմ, թե մրջյունի հետ իրականում այս պատմությունը ոնց է ավարտվելու ու հետո միայն որոշում ընդունեմ: Պատմվածքս մի կողմ դրեցի ու դուրս եկա բակ՝ հողամասս մշակելու: Պետք է ասեմ, որ այդ տարի հողամասիցս անսպասելիորեն բերք ստացա: Ճիշտ է, առատ չէր՝ և՛ մրգերը և՛ բոստանեղենը քիչ էին ու փոքր, բայց, հավատացնում եմ ձեզ, մեծարգո տիկնայք ու պարոնայք, որ բերքը, եթե քո աճեցրածն է, մնում է ԲԵՐՔ: Երեկոյան, երբ տուն մտա՝ մրջյունը դեռ չարչարվում էր: ,Փառք ու պատիվ քեզ, միջա՛տ»,- ասացի ես ու պատիվ տվեցի Աննահանջին: Իսկ հաջորդ առավոտյան, չնայած վաղուց արդեն հոգնել էի զարմանալուց, բայց երբ պատուհանին մոտեցա՝ կրկին ու ճարահատյալ զարմացա: Մրջյունը մենակ չէր: Նրան շատ նման մեկը ևս հայտնվել էր: Ու երկուսով նույն գործն էին անում, իշամեղվին, որից համարյա ոչինչ չէր մնացել՝ փորձում էին դուրս բերել: Բայց, այնուամենայնիվ, ո՞նց են ներս մտնում: Իսկ հաջորդ առավոտ մրջյունները երեքն էին, էն մյուս առավոտ՝ չորսը: Ամենաանսպասելին մյուս առավոտ տեղի ունեցավ: Երբ մոտեցա պատուհանին, երկու փեղկերի արանքում համատարած դատարկություն էր: Ոչինչ չկար: Ո՛չ մրջյուններ, ո՛չ իշամեղու: Շանթահարվեցի կարծես: Լուռումունջ նայում էի անիմաստ դատարկությանը և ինձ կողոպտված էի զգում: Ահռելի տխրություն իջավ վրաս: Կորուստի ցավ էի ապրում: Անմխիթար ու ահռելի կորուստի ցավ: Քանի որ մարդկային ժամանակավոր մեր կյանքում՝ սովորական, առօրյա ուրախություն-տխրությունների արանքում գոյատևելիս անընդհատ ձգտում ու երազում ենք, որ կողքներիս կամ մոտիկ, շատ մոտիկ մի տեղ անսովոր, անըմբռնելի, անբացատրելի ԲԱՆ տեղի ունենա, ու մենք, դրա ականատեսը լինելով, համարձակություն ձեռք բերենք տիեզերական մասշտաբի հրաշքներ երազել (ոնց որ ՍԵՐԸ) և դա ապրելուց, վերապրելուց հետո միայն, մեծարգո տիկնայք ու պարոնայք, բավարարված ու խաղաղված տեղափոխվենք միանգամայն ուրիշ աշխարհ, որ ՀԱՎԵՐԺՈՒԹՅՈՒՆ է կոչվում:
