Այսօր 2022 թվականի հունիսի ինն է, հինգշաբթի, տաք ու արևաշաղ կեսօր մեր քաղաքում։ Բնակիչներն արդեն ամառացել են, մանավանդ՝ կանայք ու ծաղկուն աղջիկները, որոնք այժմ ինձ հետ խոսում են ամբողջ սառնամանիք ձմռան և անձրևոտ գարնան հագուստ-կապուստից թեթևացած իրենց հմայիչ էգականությամբ։ Ես Գաբրիելն եմ։ Խնդրում եմ, չշփոթեք ինձ ստորհոգի Գաբո քահանայի հետ, որևէ քահանայի կամ գեներալի, ես լույսի մեջ եմ, ինչպես ներկայիս մեր քաղաքը, որտեղ արևը ծագում է և մայր չի մտնում։ Ես երկու հազար և ավելի տարեկան եմ։ Երբ Աստծո Որդին հայտնվեց, ինձ ասաց՝ «Բա՛րև, Գաբրիե՛լ, մենք երկար ճանապարհ ենք անցնելու, մի՛ վախեցիր երկարությունից»։ «Վերջ կա՞»,- հարցրի ես։ «Իմ խաչվելուց հետո վերջ չի լինի»։ «Իսկ ի՞նչ կլինի»։ «Անվերջանալի շարունակություն»։ Ես վախեցա։ Դա առաջին վախն էր, որ ես զգացի հազարավոր տարիներ առաջ։
Մարդիկ, անշուշտ, գրեթե բոլորն այս մոլորակի վրա, հավանաբար նաև տիեզերական տարածքներում, համոզված են, թե ծննդյան ու մահվան միջև է գտնվում իրենց կյանքը, ապրում են մի թիթեռի կյանք, լավագույնս, ավելի կամ պակաս, յոթանասուն տարի, այնինչ եթե մի քիչ իմաստուն լինեն, կիմանան, որ իրենք եղել են ու կան ինչպես ծնվելուց առաջ, այնպես էլ մեռնելուց հետո, սկիզբ չունեն, չեն մեռնում, անմահ են, փոխակերպվում են անվերջորեն՝ ձեռք բերելով նոր - ուրիշ կերպարանք, դառնում խոտ ու ծաղիկ, մեկ էլ՝ վայրի գազան կամ ընտանի կենդանի, քչքչան առվակ, թիթեռ, ծիրանի ծառ, արագիլ, ինչո՞ւ չէ, կոկորդիլոս, օձ, արև, աստղեր ու լուսին։ Բնության մեջ ամեն բան մարդկային արմատ ունի։ Տիեզերքը մարդ է՝ ես, դու, նա, մենք, դուք, նրանք՝ բազմաթիվ ու տարատեսակ հոլովույթներով։ Ես մի օր թիթեռ կդառնամ ու բուրավետ ծաղկի առէջքից կծծեմ նրա քաղցր նեկտարը և կտամ մեղուներին։ Նրանք մեղր կտան մարդկանց։ Աշխարհը կքաղցրանա։
Այս երջանիկ անմահության մեջ նաև, հավասարաչափ, գուցե ավելի, դժբախտություն էլ կա՝ Վախը։ Առաջին ու վերջին անգամ մեծատառ եմ ասում՝ ընդգծելու նրա կերպարի գոյաբանական բովանդակությունը, որ տվյալ պարականոն պատմվածքում գլխավորն է՝ ուզեմ թե չուզեմ և ձեր ցանկությունից, նույնիսկ Աստծո կամքից անկախ։ Անմահ երջանկություն և նույնքան էլ հավերժական դժբախտություն՝ իբրև գոյության միասնական բանաձև, որտեղ մեկը գոյություն չունի առանց մյուսի։
Խոտ ու ծաղիկները վախենում են, որ մի օր կչորանան և այլևս չեն արտաշնչի իրենց բուրմունքը։ Վայրի գազանը, օրինակ՝ գայլը, վախենում է, որ որսորդի հրացանը կսպանի իրեն։ Առվակը վախենում է՝ կցամաքի և չի կարողանա երգել։ Երջանիկ թիթեռը գիտի, որ շուտով մեռնելու է։ Ծիրանի ծառը վախենում է՝ մահացու կարկուտը կոչնչացնի իր քաղցր պտուղը։ Դեպի հարազատ բույնը թռչող արագիլի թևերում վախ կա՝ արդյոք տե՞ղ է հասնելու, թե՞ կմնա կես ճանապարհին՝ անտուն ու անհայրենիք։ Մի՞թե դժբախտ չեն երջանիկ կոկորդիլոսն ու օձը իրենց վանդակներում։ Երջանի՞կ են արևն ու լուսինը, եթե զգում են՝ միլիոն տարի հետո պիտի մոխրանան, ինչպես կանխատեսում են որոշ աստղագետներ։ Երկնաքեր շենքերը դժբախտ են՝ մի օր ահեղ երկրաշարժը կկործանի նրանց ինքնասեր երջանկությունը։ Այո՛, երջանիկ են լեռներն իրենց ձյունե հպարտ գագաթներով, ինչպես նաև անընդգրկելի օվկիանոսները, սակայն նրանց մութ խորքերում ևս վախն է ալեկոծվում՝ գալու է ժամանակը, երբ իրենք կդառնան մեռած անապատ, որտեղ չի լինի և ոչ մի փուշ, օձ ու մողես, միայն դժբախտության համատարած լռություն։
Ռաֆֆի Ադալյանը մի օր խոստովանեց՝ «Ես իմ պապն եմ, ես իմ թոռն եմ»։ Ես էլ նույնն եմ ասում, քանի որ նրա հարազատ եղբայրն եմ՝ աշխարհ եկած նույն ծնողներից։ Ես պապ եմ ու թոռ։ Դուք էլ այդպես մտածեք։ Ժառանգականությունն անսկիզբ է և վերջ չունի։ Երջանկությունը, վախն ու դժբախտությունը հավերժական են։
Ես ներկա էի Աստծո Որդու խաչելությանը Գողգոթա լեռան վրա։ Նա իմ պապն էր, ես՝ նրա թոռը։ Նա իմ թոռն էր, ես՝ նրան պապ։ Այս կյանքում առաջին անգամ մեջս վախ մտավ՝ շրջանակված երջանիկ ու դժբախտ զգացմունքներով։ «Մի՛ վախեցիր,- ասաց Որդին,- ես էլ եմ վախենում»։ Բայց վախս շարունակվեց։ Մարիամ Աստվածածինը բռնեց ձեռքս։ Զգացի նրա ձեռքի դողը։ Մատները հաշվում էին նրա սրտի վախերը, հաշվում էին, հաշվում։ Նրա մարգարիտ արցունքներում երջանկություն, վախ և անհուն տառապանք կար։ Այդքան դժբախտ, վախեցած ու երջանիկ՝ նա շատ գեղեցիկ էր՝ մերկ ուսերին սփռված ոսկե մազերով։ «Ես եմ քեզ այս դաժան աշխարհը բերել»,- ասաց նա։ «Դու իմ մայրն ես»,- ասացի նրան։ Երկրորդ անգամ ես նրան տեսա մեկ ու կես հազարամյակ հետո, իտալացի մեծ նկարչի հոգու աչքերով։ Երկար նայեցի նրան, բայց նա ինձ չճանաչեց։ Ես չնեղացա, ինչպե՞ս կարելի է հարազատ մորից նեղանալ, և շարունակեցի նրան սիրել։ Բոլորս էլ Մարիամից ծնված Աստծո Որդու եղբայրներն ենք ու քույրերը, այդ պատճառով էլ վախենում ենք վախից։
Ինձ վախեցրել են բոլոր հեղափոխությունները, հատկապես՝ Հոկտեմբերյան, որն աշխարհը ետ տարավ դեպի խավար կյանքը, իսկ հետագայում ցանեց չարիքի փշոտ ծաղիկներ՝ մարդատյացություն, միլիոնավոր մահեր, սով, անհավատություն, օրենքներ առանց օրենքի, երջանկության խաբկանք, ատելություն, սերը, բարին, իմաստությունը փոխարինվեցին կալաշնիկովով, կաշառակերություն ու թալան, ես չասեմ, դուք խոսեք, սուտը հագավ ճշմարտության հինգաստղանի ուսադիրներ, ճշմարտությունը հռչակվեց սուտ և կանգնեց գնդակահարության պատի տակ, կեղծիքի հաղթարշավ, ամեն ազնիվ բառ վտարվեց բառարաններից, այո՛, ճիշտ եք ասում՝ երկիրը դարձավ համակենտրոնացման ճամբար երկաթե վարագույրով։ Հնարավոր չէ այս ամենը հնձել, արմատներն այնքան խորն են մխրճված հողի մեջ, ճյուղերն ու տերևները այնքան կենսունակ, հողն էլ՝ կոմունիստական կեղծիքով պարարտացված, և ոչ մի հույս չկա լուսավոր կյանքի։ Ինձ մի՛ մեղադրեք, վախենում եմ, որ աշխարհը կվերջանա։ Համարձակ եղեք խոստովանելու՝ դուք էլ եք վախենում, անկախ այն բանից՝ ով եք, ինչ ազգության, այժմ որտեղ եք բնակվում, լուսավոր անուն ունե՞ք, թե՞ ձերը ծածկանուն է, հարո՞ւստ եք, թե՞ աղքատ, սիրահարվա՞ծ եք, ո՞վ է ձեր սերը։ Ես սիրում եմ ձեզ, մի՛ կասկածեք։ Դուք էլ սիրեք ինձ։ Վախենամ՝ չեք սիրում, ախր ինչո՞ւ։
Ցածր, միջին թե վերին ուսումնական հիմնարկներում քննություններին նախորդող օրերին վախն ինձ հա տանջում էր՝ հաստատ կկտրվեմ, և գնում ու չհավատալով արժանանում էի ամենաբարձր գնահատականի։ Այդպես, ժամանակից շուտ ես բերանս սիգարետ առա, որ, թվում էր, թեթևացնում է իմ նախաքննական վախերը։ Հաճախ պատահում էր՝ կեսգիշերին քնաթաթախ վեր էի թռչում՝ կարծելով քննություն պիտի հանձնեմ։ Երբ մի պահ հետո վախից լրիվ արթնանում էի, քիչ էր մնում խելագարվեմ երջանկությունից՝ գիտակցելով, որ դա չար երազ է եղել։ Գիտե՞ք, թե ինչու, դպրոցը գերազանց ավարտելով՝ չգնացի թատերական ինստիտուտ, և չիրականացավ դերասան դառնալու երազանքս։ Եթե մինչև այժմ չեմ ասել, իհարկե չգիտեք։ Ես վախեցա, որ Երևանի դրամատիկական թատրոնի, ցանկացած ուրիշ թատրոնի բեմում, թեև անկեղծ ու ճշմարիտ մարդ, չեմ կարող հանդիսատեսին խոսել «լինել թե չլինել» բառերի փիլիսոփայությունը, հասկացեք՝ ի վիճակի չեմ։ Դա իմ թերությունն է կամ թուլությունը։ Ես դա լռելյայն ասում եմ միայն ինձ, իմ ներքին մարդուն, և իմ ներքին մարդը շփոթվում է՝ ո՞րն է այստեղ գերադասելի՝ «լինե՞լը», թե՞ «չլինելը», թե՞ երկուսը միասին՝ իբրև համաձուլվածք գոյություն։ Ես շատ բան չգիտեմ և չեմ ցանկանում իմանալ։ Գտնվելով նույն վախի անսահման դաշտում՝ մի՛ քայլեք իմ ետևից, այլ գնացեք ձեր ճանապարհով։ Բարին ընդ ձեզ։
«Վախ» և «վախկոտ» բառերը թեև ընդհանուր արմատ ունեն, սակայն նույնական չեն։ Սա հայոց լեզվի հանճարեղության նշաններից է, այստեղ բառն ապրում է ոչ միայն բառարանում, այլև սերտորեն հարաբերում յուրաքանչյուր մարդու մարմնի և հոգու տարածքներին՝ արտահայտելով նրա հոգեկերտվածքի որպիսությունը։ Վախն ինձ հետ է, ես՝ նրա, բայց ես վախկոտ չեմ։ Կարող եմ մինչև անգամ անմեղ թռչուն սպանել, եթե այդ հանցագործ մտահղացման ժամանակ իմ մեջ հնչող վախի ձայնի հանդեպ լինեմ խուլ և անտարբեր։
Վախը ցուրտ զգացողություն է։ Քո ամբողջ մարմինը մրսում է վախից անգամ շոգ օրերին։ Արյունդ մրսում է։ Սիրտն ու թոքերը մրսում են։ Գլուխդ պտտվում է ոչ թե ժամացույցի սլաքի ուղեգծով, այլ հակառակ ուղղությամբ։ Աղիքներիդ ոլորաններում ցրտաշունչ քամիներ են շրջանառվում։ Ծնկներդ տնքում են։ Ողնաշարդ տնքում է։ Քո տղամարդը, եթե տղամարդ ես ինչպես ես, անզգայանում, կծկվում-փոքրանում է մի փշատի չափ։ Դու ներս ու դրսով ձմեռային եղյամի մեջ ես։ Դու մտնում ես անկողին, ծածկվում բրդե հաստ ու տաք վերմակով, որ թոթափես վախի ցուրտը, բայց մրսում ես ավելի ու առավել։ Շունչդ գրեթե կանգ է առնում։ Ձյուն է իջնում ու իջնում վրադ։ Դու լսում ես՝ ինչպես են ոռնում վախի քամիները, փակում ես ականջներդ, բայց ոռնոցն ավելի խորն է տիրում հոգուդ և մարմնիդ։ Դողում ես վախից։ Միտքդ սառցակալվում է։ Կա՞մ, թե՞ չկամ։ Աչքերդ մթնում են։ Դու հանում ես մթնած աչքերդ, որ տեսնես և զգաս անիրական հույսն ու լույսը։ Եվ քեզ ու աշխարհին խաբում ես, թե տեսար։
Շոգից հալված ասֆալտին գտնվում է անշունչ արագիլը։ Նրան ես չեմ սպանել։ Ինքնասպանությո՞ւն։ Կանգ առ, երկրագունդ, քո և արևի շուրջ այլևս դարձ ու պտույտ մի՛ արա։ Վախենում եմ դու մեռնես։ Մահը կյանքի վախն է։
Մի քանի տարի առաջ ծնողներիս վրաերթ եղավ։ Աստված նրանց պարգևեց երկրորդ կյանք։ Վարորդը երիտասարդ կին էր, ո՛չ թմրամոլ և ո՛չ էլ հարբեցող, այլ՝ հինգ ամսական ու քսանմեկ օրական հղի, զույգ էմբրիոնով, որոնցից մեկն աղջիկ, մյուսը՝ տղա։ Երկուսն էլ բարեհաջող ծնվեցին՝ ի ուրախություն մեզ։ Փողոցն անցնում եմ շատ ուշադիր, միայն ոստիկանի կողմից թույլատրված գծանշաններով, հետևում երթևեկությունը կարգավորող լուսացույցի թարթումներին, համբերատար սպասում եմ, որ աջ ու ձախ սուրացող մեքենաներն աչքիցս չքանան, վախենում եմ ընկնեմ դրանց անիվների տակ, Աստված ինձ չփրկի, և ես մեռնեմ։ Դուք մեռնեք։ Հանգուցյալները ողջանան և դարձյալ մեռնեն։
Դեռ երկու տարի չկա, ընդամենը՝ տարիուկես, որ ծնողներս, նույն և նույն Աստծո կամոք, ենթարկվեցին ավիավթարի Ատլանտյան օվկիանոսի խաղաղ ու կապույտ երկնքում։ Գալիս էին Ամերիկայից, ուր, որպես միջազգայնորեն ճանաչված գիտնականներ, հրավիրվել էին մասնակցելու տիեզերքի ձգողականության օրենքի հիմնադիր Նյուտոնի հիշատակին նվիրված գիտաժողովին։ Մարդ եք, չէ, ներեք ինձ. լինելով սիրող հոգի՝ չեմ սիրում Ամերիկան, Ատլանտյան օվկիանոսն ու նրա երկինքը, ձգող ու վանող ամեն օրենք, ատում եմ Նյուտոն մարդուն և վախենում նրա հանճարեղությունից։
Հիսուսի խաչվելուց հետո ես առաջին անգամ լսեցի մենակության ցավոտ ձայնը, անգամ Նրա հարությունը և գեղեցկուհի Տիրամոր կենդանի ներկայությունը չկարողացան ինձ սփոփել, իսկ ծնողներիս մահն իմ միայնությունն ավելի խորացրեց։ Բազմամարդ աշխարհում Գաբրիելը բացարձակապես մենակ էր, իր շուրջը ոչ ոք չկար, միայն՝ հանցագործ ամբոխ, որը խաչեց եղբորս և շարունակում է ապրել մինչև այժմ՝ ոգևորված նյութելով նոր խաչելություններ։ Հետո ասում եք ու կրկնում՝ «մի՛ վախեցիր»։
Տարիներ շարունակ ես երկու թերթ եմ գնում՝ «Ազգ» և «Գրական», որոնք լույս են տեսնում յուրաքանչյուր ուրբաթ, թեև ո՛չ ազգայնական եմ, ո՛չ էլ գրող։ Օրերից մի օր այստեղ մի հայտարարություն կարդացի՝ տպագրված «Ազգի» առաջին, իսկ «Գրականի» վերջին էջում. «Սիրելի՛ վախեցած ժողովուրդ, ես Մամիկոն Սեդրակյանն եմ, հոգեթերապևտ պրոֆեսոր, կանխարգելում և բուժում եմ ամեն կարգի վախեր։ Այս տաղանդը ձեռք եմ բերել Գերմանիայում, մեծն Զիգմունդ Ֆրոյդի անվան հռչակավոր համալսարանում։ Զանգահարեք և եկեք իմ մասնավոր բուժարանը։ Առաջին այցելությունն՝ անվճար։ Հաջորդները՝ մատչելի»։ Նշված էր հասցեն (Քաջազնունի փողոց 9, բնակարան 49) և բջջային հեռախոսահամարը (091-88-92-35)։
Երկար ժամանակ ես կամուկացի մեջ էի՝ զանգահարեմ ու գնա՞մ, թե՞ չզանգահարեմ ու չգնամ։ Վախեցա՝ եթե չգնամ, պրոֆեսորը կնեղանա։ Եվ մի օր էլ, առանց զանգ անելու, գնացի նշված հասցեով, որ Երևանի մեծ կենտրոնում էր, Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հարևանությամբ, հույս փայփայելով, որ Մամիկոն Սեդրակյանը կլուսավորի ինձ։
Լավ է, վերելակը չէր աշխատում, ոտքով բարձրացա բազմահարկ շենքի ութերորդ հարկ։ Վախենում եմ վերելակներից նույնքան, որքան և ինքնաթիռներից։ Դա երեքսենյականոց լուսավոր բնակարան էր, պատերին՝ ծաղիկների, նռների, ձիերի, մերկ կանանց գեղատեսք պատկերներ։
-Բա՛րև, պրոֆեսո՛ր։
-Աստծո բարին։
-Աստված կա՞։
-Քո մեջ որոնիր նրան, ուրիշ ոչ մի տեղ։
-Գտա։
-Նա դու ես, ես չեմ։
-Ես էլ դու ես, դու էլ՝ ես։
-Բանաստեղծ ես, հա՞,- հարցրեց պրոֆեսորը, որ նստած էր կաշվե բազկաթոռին և ծխամորճ էր քաշում, որի դուրեկան հոտը բռնել էր ընդարձակ ճաշասենյակը։
-Չէ՛,- ասացի,- մեր ֆուտբոլի հավաքականի մարզիչն եմ։
-Ինչո՞ւ ես միշտ պարտվում,- նրա այդ հարցի մեջ մեղադրանք կար։
-Որովհետև, պրոֆեսո՛ր, մենք տաղանդավոր անհատներից բաղկացած ժողովուրդ ենք,- փորձեցի արդարանալ,- մեզ բնորոշ չէ միասնական-կոլեկտիվ խաղը, այստեղ մենք անտաղանդ ենք։
-Չե՞ս վախենում անտաղանդությունից։
-Մի քիչ։
-Իսկ սուտ խոսելո՞ւց։
-Շա՜տ։
-Ուրեմն ավելի բանաստեղծ ես, քան ֆուտբոլիստ։
Ճաշասենյակի լուսամուտից երևում էր հեռուստատեսության երկինք խոյացող աշտարակը և Սարի թաղի թփուտներով ծածկված բլուրը, որի ետևից ամեն առավոտ արևն էր ծագում։ Մեկ ուրիշ պատուհանից այն կողմ, թափանցիկ-կապույտ մշուշների մեջ, աստվածաշնչյան լեռան արծաթափայլ ձյուներն էին։ Օձակաշվե բարձրակրունկ կոշիկների վրա գայթակղիչ ճոճվելով ներս մտավ գեղեցկուհին։
-Աղջի՛կս, դու պետք է երեկ գայիր,- առանց կշտամբելու ասաց պրոֆեսորը,- լավ է այսօր քեզ տեսա, թե չէ գալու էիր վաղը։ Նստիր։ Քանի՞ տարեկան ես։
-Քսանութ,- մեջ ընկա ես։
Պրոֆեսորն ու գեղեցկուհին զարմացած նայեցին ինձ։
-Որովհետև ես էլ եմ քսանութ,- անշփոթ խոսեցի ես։- Ծնվել եմ մայիսի 4-ին, իմ հոր ու մոր սիրուց։
-Մայիսի 4-ը իմ ծննդյան օրն էլ է,- ասաց գեղեցկուհին շփոթված։
-Ժամը քանի՞սն էր,- հետաքրքիր էր իմանալ։
-Կեսգիշերից հետո, ժամը երկուսին։ Անձրև էր ու կայծակ։
-Իմ ծնվելու ժամանակ էլ անձրև ու կայծակ եղավ,- ասացի ես։- Կեսգիշերից հետո, ճիշտ ժամը երկուսն էր։
-Տարօրինակ աշխարհում ենք ապրում,- զարմացավ պրոֆեսորը։- Լավ, ձեր ճակատագրում որևէ տարբերություն չկա՞։
-Ինչպե՞ս թե չկա, պրոֆեսո՛ր ջան, ես ծնվել եմ հորս ու նրա սիրուհու շփումից,- ավելի վիրավորվեց, քան զարմացավ գեղեցկուհին և երկար, իր նման նուրբ ու բարակիրան սիգարետ վառեց։
Անհուն ժամանակի լուսավոր հեռուներում մեղմորեն երգող խորհրդավոր բառեր լսեցի. «Բարակիրան նաիրուհին ինձ ժպտաց»։
Բնակարանն իրերով ծանրաբեռնված չէր, այլ՝ միայն առաջին անհրաժեշտության։ Բացառություն էին գրասեղանի վրա դրված գլոբուսը, կարծես աշխարհն էր այստեղ, և պրոֆեսորն իր ծխամորճով։ Ես ու գեղեցկուհին կողմնակի, գրեթե հավասարազոր առարկաներ էինք՝ ծնված նույն թվականին, նույն օրը, նույն ժամին, կայծակի ու անձրևի տակ։ Եթե մեր սեռերի, մասամբ էլ մեր մայրերի տարբերանշանները պայմանականորեն զանց առնեմ, պարզ չի՞, լավ տեսնում եք, կդառնանք ընդամենը մեկ առարկա, մանավանդ եթե մի օր սխալվենք ու իրար հետ ամուսնանանք, ես՝ նրա ամուսինը, նա՝ ինձ հավատարիմ կամ անհավատարիմ կինարմատ։
-Երկուսդ էլ վախենում եք,- ուշադիր նայելով մեզ, թափանցելով մեր մարմնի ու հոգու մութ անձավները՝ վերջապես ասաց Մամիկոն Զիգմունդի Սեդրակյան պրոֆեսորը։
-Ո՞նց չվախենամ, պրոֆեսո՛ր ջան, նա ցանկանում է ամուսնանալ ինձ հետ,- ասաց գեղեցկուհին։- Իմ ամուսինը պետք է բիզնեսմեն լինի և ոչ աղքատ դերասան։
-Ես դերասան չեմ,- ինքս էլ վախեցա, որ դերասան եմ։
-Դու, Համլե՛տ, ամեն օր կրկնում ես՝ լինել թե չլինել, իսկ ես ուզում եմ միայն լինել։ Մի օր դու ինձ կսպանես։
-Իմ անունը Համլետ չի։
-Բա ի՞նչ է։
-Գաբրիել, ոչ Գաբո քահանա։ Պրոֆեսո՛ր, ինձ ազատիր այս գեղեցկուհուց, իմ մտքում չկա նրան կին առնել, չքվի՛ր աչքիցս, քեզնից վախենում եմ, չքվի՛ր։
Սենյակում եղավ շատ երկար, լռությունից էլ համր լռություն։ Քսանութ տարի առաջ, մեր ծնվելու րոպեներին, հակառակ՝ անձրև չէր գալիս, չկային մահացու որոտացող կայծակներ։ Արևաշող կեսօր էր։ Պրոֆեսորը լուցկիով վառեց հանգած ծխամորճը և ներշնչած թանձր ծուխն արտաշնչեց ինձ վրա և ոչ գեղեցկուհու՝ կարծելով, որ ես նրանից ավելի վախեցած եմ։ Բաց լուսամուտից ճերմակ աղավնի ներս մտավ, վախեցած խփվեց այս ու այն պատին և թռավ դուրս։
-Հարազատնե՛րս, ես էլ եմ վախենում, երբ տեսնում եմ՝ դուք վախեցած եք,- ի վերջո խոսեց պրոֆեսորը։- Վախը ճակատագիր չէ, այլ մարդու բնական կենսակերպի երկու կարևոր հատկանիշներից մեկը։ Մյուսը սերն է։ Տղամարդն ու կինը վախով ու սիրով են իրար մեջ թաթախվում։ Նրանց այդ զգացմունքների կաթիլներից առաջանում է էմբրիոնի դեռևս անորոշ մարմինը, որը մի քանի ամիսների ընթացքում պետք է որոշակիանա։ Քիչ թե շատ ձևավորված էմբրիոնն արդեն զգում է սիրո և վախի համը։ Երբ մարդ է դառնում, մանավանդ հասարակության անդամ, ծնողներից ժառանգած զգացմունքներն ավելի են խորանում, երջանկություն ու տառապանք պատճառում նրան։
-Դեղ չկա՞, պրոֆեսո՛ր ջան։
-Ո՛չ եղել է, ո՛չ կա և ո՛չ էլ կլինի։ Այն, ինչ ի սկզբանե է, չի բուժվում։
-Բա որ մեռնեմ։
-Ես քեզ հետ կամուսնանամ, ու դու չես մեռնի, - ասացի գեղեցկուհուն։
-Ավելի լավ է մեռնեմ, վախկոտ դերասան։
-Սովորեք ապրել վախի հետ,- շարունակեց պրոֆեսորը։- Մի՛ վախեցեք վախից, որովհետև, ինչպես խոսել է իմաստունը, վախը մերն է, մենք՝ վախինը, մարդու գործն է միշտ անմահ։ Մահարի անունով մարդն էլ ասաց՝ մահից ես չեմ վախենում, իմ անունը վկա, մահից հեշտ գործ աշխարհում չկա։ Սրանք կարևոր դասեր ու խորհուրդներ են ապրողներիս համար։ Եթե ուզում եք երջանիկ լինել, ապավինեք ձեր սիրող սրտին, որն առողջության միակ խաչմերուկն է ձեր մարմնի մեջ… Այս տարիների ընթացքում դուք իմ առաջին այցելուներն եք, վախենամ՝ այլևս չգաք, ոչ ոք չի գա, առողջարանիս դուռն ու պատուհանները կփակվեն։ Որոշել եմ արևածաղկի սերմ վաճառել։
-Պրոֆեսո՛ր ջան…,- հուզվեց գեղեցկուհին։
-Շնորհակալություն,- ասաց պրոֆեսորը։
-Վախկոտ դերասան, պրոֆեսորին փող տուր, չէ՞ որ ես քո կինն եմ։
-Պետք չէ,- ասաց պրոֆեսորը ու փող մեկնած ձեռքս վիրավորված վանեց։- Մարդկության բոլոր դժբախտությունների արմատը ոչ թե վախն է, այլ՝ փողը։
Վերելակն աշխատեց, սակայն ինչ-որ հարկում դխկդխկալով կանգ առավ։ Ես և գեղեցկուհին նեղ-մութ խցում միմյանց սեղմված մնացինք կես ժամից ավելի։ Ես հարբում էի նրա բուրմունքից, կարծես քաղցր գինով լցված բյուրեղյա սափոր լիներ։ Վերելակը դարձյալ գնաց, այս անգամ լուռ ու սահուն։ Եվ այդ լռությունը վախեցնող էր։
Փողոցում մենք այցեքարտեր փոխանակեցինք։ Հրաժեշտ տալիս նա այտս համբուրեց, որից ես ոչ թե շփոթվեցի, այլ անտրամաբանորեն վախեցա։ Մենակ մնալով՝ Գաբրիելը նայեց կնոջ գունավոր քարտին, որի վրա նրա ժպտացող լուսանկարն էր և հայերեն ու անգլերեն մի քանի բառ։ Գաբրիելը անգլերեն չգիտեր և կարդաց հայերեն. «Իմ անունը Քրիստինե է։ Ես «Քրիստինե» գեղեցկության սրահի տիրուհին եմ։ Բարև ձեզ։ Հիշեք իմ հասցեն և հեռախոսահամարը։ Ցտեսություն»։ Վերադարձի ճանապարհին Գաբրիելն անվերջ կրկնելով անգիր արեց թվերը, բայց տուն հասնելով՝ մոռացավ։ Նա վստահ չէր, թե գեղեցկուհին իր անգույն քարտում նշված հեռախոսահամարն այնքան կկրկնի, որ երբեք չի մոռանա։ Այդ կասկածանքն ու անվստահությունը տխրեցրին նրան։
Օրը մի քանի անգամ ես ուշադիր դիտում էի գեղեցկուհու այցեքարտը, փորձում նրա հեռախոսահամարը մտապահել, ժպտում լուսանկարին, որովհետև նա էլ ինձ էր ժպտում։ Մի՞թե սիրահարված եմ, արդյո՞ք նա էլ՝ ինձ։ Չէ՛, նա ուրիշին է սիրում և ժպտում, իսկ ես՝ միայն նրան։ Այս «միայն» բառից վախեցա, թվաց՝ կյանքս շուռ է գալիս սովորականից դեպի անսովորը, երկրից դեպի երկինք, որտեղ, բնականաբար, հարցերն ավելի շատ են, քան պատասխանները։ Շուտով այդ այցեքարտն անջնջելիորեն դաջվեց ոչ թե ուղեղիս մեջ, այլ՝ սրտիս վրա, որն ավելի կարևոր ու կենդանի օրգան է, մանավանդ՝ իմ դեպքում։ Եվ ես որոշեցի զանգ տալ գեղեցկության սրահի տիրուհուն՝ ծնված քսանութ տարի առաջ, մի անձրև-կայծակ գիշեր, ինչպես ես, բայց որոշումը մի բան է, իսկ իրագործումը՝ մեկ այլ ու դժվարին։ Երկար ժամանակ չէի համարձակվում նրան զանգահարել, մի մութ կասկած կրծում էր սիրտս՝ բա որ, տեսնելով ես եմ, արհամարհի ու պատասխան չտա, պատասխանելիս էլ ասի՝ էլ ինձ զանգ չտաս, վախկո՛տ դերասան։ Որ այդպես խոսի՝ վիրավորանքից կմեռնեմ և կգնամ, հաստատ կգնամ հազար տարվա մեռելների մոտ։ Վերջապես, ինձնից ու աշխարհից նեղացած, վերցրի բջջայինը, բայց հեռախոսը ձեռքս այրեց։ Նա էր։
-Բա՛րև, սիրելի՛ս, ո՞նց ես։
-Ինչո՞ւ այսքան ուշ ես զանգահարում,- ուղեղով և ոչ թե սրտով կշտամբեցի նրան։- Մեր ծանոթությունից ամիս է անցել։
-Կնոջը պալոժ չի տղամարդուն առաջինը զանգ տալ։
-Ներիր,- մեղա եկա ես։- Հեռախոսդ անջատիր, ես զանգահարեմ։
-Վախենո՞ւմ ես սիրել ինձ։
-Վախենում եմ չսիրել։
-Ես էլ եմ վախենում։ Բայց հենց զանգեցի, վախս անցավ։
-Քրիստինե…
-Հա ջան…
-Դու Քրիստոսի քո՞ւյրն ես…
-Եթե ուզում ես, թող լինեմ քույրը կամ եղբայրը։
-Եղբայրը ես եմ։
-Իսկ պրոֆեսորն ո՞վ է։
-Արևածաղիկ է վաճառում։
-Հիշում եմ, քսանութ տարի առաջ, դու էլ կհիշես, առավոտյան զարթնեցի և մեր պատուհանի տակ տեսա արևածաղիկին։ Նա իր ոսկեզօծ մազերով գլուխը շրջել էր նոր ծագած արևի կողմը, այնքան գեղեցիկ, կարծես արև լիներ, ես էի նրան իմ գեղեցկության սրահում արև դարձրել։ Դու չգիտես՝ ես մեր քաղաքի ամենալավ վարսահարդարն եմ։ Տգեղ կանայք գալիս են ինձ մոտ և գեղեցկացած հեռանում իրենց սիրածների գիրկը։
-Ախչի…
-Դերասանի մեկը, դերասան…
-Քեզ սիրում եմ,- շատ անսպասելի էր իմ այս խոստովանությունը, որից ավելի շփոթվեցի, քան վախեցա։
-Խնդրում եմ, ասա…
-Արդեն ասացի…
-Չէ՛, ասա՝ լինե՞լ, թե՞ չլինել։
Ես կատարեցի նրա խնդրանքը։
-Էլ չասես, մեկ էլ չլսեմ,- ասաց նա։
Ամառ էր։ Իսկ աշնանը մենք եկեղեցիական կարգ ու կանոնով ամուսնացանք։ Նա Հյուսիսային պողոտայի հորենական ընդարձակ ու շքեղ բնակարանից մի ճամպրուկով փոխադրվեց Երևանի ծայրամասային Բանգլադեշ քնձռոտ թաղամասում գտնվող իմ տուն, որը ծնողներիցս մնացած միակ նյութական ժառանգությունն էր։ Նա Ծաղկաձորի «Փարավոն» հյուրանոցում ընտիր համար պատվիրեց, և մենք մեր առաջին գիշերն անցկացրինք այնտեղ։ Նա ինձ դանդաղ և զգուշորեն մերկացրեց, հետո ես նրան՝ ավելի զգուշորեն ու դանդաղ՝ վախենալով պայծառ լուսավորված սենյակում միմյանց մորեմերկությունից հիասթափվել։ Բայց ոգևորությունն անսահման էր։ Մեկ ես էի նրան տիրանում, մեկ էլ նա ինձ։ Նա շատ բան գիտեր այդ սիրուց, իսկ ես նոր էի որոշ բաներ սովորում։ Հետզհետե նա ավելի էր բոցավառվում, իսկ իմ կրակներն աստիճանաբար սառեցին, և մինչև առավոտ մարմինս քնեց։
-Զարթնիր, լաո՛, զարթնիր…,- կրկնում էր նա։
Այդ ընթացքում նա մի քանի անգամ ինձ քնահարամ արեց։ Առավոտյան ես զարթնեցի, իսկ նա խոր քուն մտավ։ Արթուն թե քնած՝ մենք երջանիկ էինք։
Հյուրանոցի ռեստորանում նախաճաշելիս ես ասացի.
-Սիրելի՛ս, մենք հայ ենք, չմոռանանք մեր ազգային սովորությունները, հենց վերադառնանք Երևան, մի քանի կարմիր խնձոր կառնեմ և կտանեմ հորդ ու մորդ։
Քրիստինեն զվարթ ծիծաղեց.
-Լաո՛ ջան, հիանալի գաղափար է։
Ես հինգ կարմիր խնձոր առա փողոցի առևտրականից, որը նաև մանր ձկնիկներ (կիլկի), մանդակ ու կաղամբ էր վաճառում, և փողկապավորված գնացի կնոջս ծնողների մոտ։ Հայրը՝ Ազգային ժողովի լուռ ու մունջ պատգամավորը, տանը չէր։ Բնակարանի նախշազարդ պղնձյա դուռը բացեց մայրը՝ տիկին Բելան, բավականին ծեր մի կին, որի հագին կանաչ խալաթ կար, գզգզված մազերին՝ բիգուդիներ, որոնք նրան քսանութ տարի առաջ ամուսնուց դավաճանված խելագարի տեսք էին տալիս։
-Խնդրեմ, տիկի՛ն…
-Սա ի՞նչ է…
-Քրիստինեի կարմիր խնձորները…
-Ա՛յ տղա, այնքան շատ եք, որ ձեր հաշիվը մոռացել եմ, դու գիտե՞ս՝ որերորդն ես, որն ինձ կարմիր խնձոր է բերում։ Լավ, բերել ես՝ թող մնա, ինչպես միշտ՝ չիր կանեմ ու կտամ պոռնիկ աղջկաս իսկական մորը։ Չքվիր, ողորմելի՛ դերասան։
Ես խնձորները ետ վերցրի ու վերադարձա մեր շենքի մոտ։ Լինել-չլինելու պես տատանվում էի՝ տուն մտնե՞մ, թե՞ չմտնեմ։
-Գիտե՞ս ինչ ասաց։
-Մի՛ ասա, գիտեմ, առաջին անգամը չի։
-Ախր սա ո՞ր դարն է, հո բութ ու հետամնաց չենք,- հիշելով մեր մեղրագիշերը՝ ասացի ես։- Խնձորը կարմիր էլ կլինի, կանաչ էլ։
Մենք երկուսով կծոտում էինք կանաչակարմիր մեկ խնձոր, որից քաղցր հյութ էր ծորում։
Անմոռանալի, մեղրից էլ քաղցր ժամանակներ։ Մեր վախերը ցնդեցին-անէացան, երբ ամբողջ աշխարհը շարունակում էր ապրել մահացու վախ ու տագնապների մեջ։
Սկիզբը միշտ էլ սիրում ես ու կարոտում։ Շաբաթ չկար, որ Քրիստինեի ճերմակ «Նիսսան» ջիպով չգնայինք «Փարավոն» հյուրանոց, որտեղից սկսվել էր մեր անվերջանալի երջանկությունը։
Այդ օրը Երևան-Ծաղկաձոր արագընթաց ճանապարհին նա ջիպը վարում էր դանդաղ ու վախվորած։
-Արագ քշիր, շուտ հասնենք, մեր գիշերը մոտենում է։
-Հղի եմ,- ասաց նա։
-Ես էլ եմ հղի։
-Չե՞ս վախենում, որ այս անգամ կմեռնեմ։
-Ես մեռնեմ, դու ապրիր։
Նա կտրուկ արագացրեց մեքենայի ընթացքը։ Ես նայեցի թվացույցին։ Այժմ գնում էր ժամում հարյուր քառասունհինգ կիլոմետր արագությամբ։ Շուտով էլ՝ հարյուր յոթանասուն։ Հասանք երկու հարյուրի։
-Կանգնիր, գի՛ժ…,- վախեցա ես։
-Ուզում եմ քեզ րոպե առաջ սիրել։
Հյուրանոցի Փարավոն անունով տնօրենը մեզ դիմավորեց գրկաբաց ու ջերմորեն և համբուրեց կնոջս։ Ես մռայլվեցի։
-Մի՛ խանդիր,- ասաց կինս,- ընդամենը դպրոցական ընկերս է։
Խանդս անցավ միայն կեսգիշերին, երբ ալեկոծ սիրո ծովում սուզվող նավի վրա համոզվեցի, որ ես կնոջս ամուսինն եմ, իսկ տնօրենը՝ ընդամենը նրա դպրոցական Փարավոնը։
Ես չգիտեի, քանզի ոչ թե բառագետ եմ, այլ ֆուտբոլի մարզիչ, որ «ընդամենը» բառը կարող է և՛ կարճ լինել, և՛ երկար՝ նայած տարածության ու ժամանակի, այդպես էլ երբեք չիմացա և, անկեղծորեն ասած, թեև չեմ ուզում իմանալ, բայց վախենում, շատ եմ վախենում այդ բառից։
Քրիստինեն արտաարգանդային հղիություն էր ապրում, նաև՝ թունավոր։ Քանի որ ես որևէ գիտելիք չունեի այդ ամենից, ավելի էի վախենում։ Իսկ նա մայրական երջանիկ սպասման մեջ էր։ Այդքան արտաարգանդային և թունավորված՝ կնոջս ցանկությամբ մենք մի քանի անգամ էլ քշեցինք-գնացինք նույն հյուրանոցը։ Փարավոնի ամբողջ ուշադրությունը Քրիստինեն էր, կարծես ես գոյություն չունեի, հղի չէի, մարդ չէի, հայ չէի։ Անգամ իմ աչքի առաջ նա Քրիստինեին գորովալից շոյանքներ էր անում։ Մտածեցի՝ ինչ կարող է լինել իմ բացակայությամբ… Եվ ոչ մի րոպե կնոջս մենակ չէի թողնում՝ քայլ առ քայլ հետևելով նրան։
Ճակատագիր է անշուշտ։ Մեր տղան ծնվեց նույն օրը, ինչ և մենք՝ մայիսի չորսին, կեսգիշերից ճիշտ երկու ժամ հետո, մութ երկնքում կայծակներ էին փայլատակում, անձրև էր գալիս։ Բժիշկները որքան էլ ջանացին, չկարողացան փրկել մոր կյանքը։ Նրա դպրոցական ընկեր Փարավոնը լաց եղավ։ Ես լաց էի լինում։ Մենք մխիթարում էինք իրար։ Մահացած Քրիստինեն այնքան գեղեցիկ էր, որ անհնարին էր նրան չսիրել։
Խելագարվում էի։ Քրիստինեի այդ արտաարգանդային հղիությունն անշուշտ Փարավոնից էր, որ նրան ընդամենը դպրոցական ընկեր էր եղել, ենթադրում էի, ախր ո՞նց չենթադրեմ, ոչ թե գերազանցիկ, այլ, հակառակ կնոջս, ընդամենը միջակից էլ միջակ առաջադիմության դասընկեր, նրանց կապն էլ՝ ընդամենը մազից կախված ընկերական հարաբերություն, այսինքն՝ կա և չկա։ Իսկ ես, չգիտե՞ք, ասեմ իմանաք ու հավերժորեն հիշեք, Քրիստինեի պաշտոնական, ոչ ընկերային ամուսինն էի, նրա մարմնակիցը, սիրում էի նրան անսկիզբ-անվերջ, վառվում էի և նրան վառում իմ բոցերով, մենք ամեն ինչ անում էինք մեռնելու իրար մեջ։ Սերը մեղր թույն է։ Նրան ես թունավորեցի, ես ու ես, ոչ Փարավոնը։ Նրա մեղքն ավելի թեթև է, քան իմը։ Իմը շատ ծանր է։ Ո՞ր մի բժիշկը կարող էր Քրիստինեին երկրորդ կյանք պարգևել։ Աշխարհում դեռ չի ստեղծվել, համոզված եմ՝ չի էլ ստեղծվի, սիրո թույնին հակակշիռ մի հակաթույն։ Այսպես մտածելով՝ ես ինձ միայնակ, երջանիկ ու դժբախտ զգացի։ Քրիստինեն ինձ չէր ասում՝ դու միայնակ չես, դու երջանիկ ես, դու դժբախտ չես, ես քեզ հետ եմ։ Նա լուռ էր ու մահի չափ լռակյաց։ Երջանկությունը ցնդելուց հետո՝ ինձ ավելի վախեցրեց ոչ թե դժբախտության, այլ՝ մենակության դեմքը, որը, թվաց, ծիծաղում է ինձ վրա։ Իսկ այս րոպեին ես ավելի վախենում եմ ինձնից։
-Ներիր, եղբա՛յր,- ասաց Փարավոնը։
-Դո՛ւ ինձ ներիր,- ասացի ես։
-Ինչքան քեզ նման է,- երեխային նայելով ասաց նա։
-Քեզ է նման,- ասացի ես,- ոնց որ փարավոն լինի։
Մենք փորձում էինք որոշել երեխայի անունը։
-Քրիստ,- ասացի ես։
-Փարավոն,- անհամարձակ ասաց նա։
Երեխան Աստծո ցանկությամբ դարձավ Քրիստ՝ Քրիստոս ու Քրիստինե։
Հետգրություն առաջին – Այստեղ ամեն ինչ հորինածք է՝ բացի «Վախ» բառից և պրոֆեսոր Մամիկոն Սեդրակյանից, հետևաբար՝ պատմվածքի բոլոր էջերը հազիվ թե որևէ մեկին դուր գան։ Բուժարանը փակվեց, որովհետև մեզանից առաջ և հետո այնտեղ ոչ ոք չեկավ։ Պրոֆեսորը սուրճի բաժակով արևածաղկի բոված սերմ էր վաճառում Դավայաթաղի ծածկած շուկայի դռան մոտ։ Շուտով էլ այդ մանրախնդիր գործից վազն անցավ։ Սրելու անիվավոր մեքենան մեջքին՝ փողոցից փողոց էր գնում, բակից բակ և ձայն տալիս՝ «Դանակ-մկրատ սրե՜մ, դանակ ու մկրա՜տ», որ պահանջված աշխատանք էր քաղաքի ցածր ու միջին խավի բնակչության շրջանում։ Մինչև այսօր էլ պրոֆեսորը նույն գործին է, ավելի երջանիկ, քան դժբախտ։ Թեև արդեն ծեր է, բայց, հավատացեք, վախ չունի նույնիսկ մահից։
Երկրորդ հետգրություն – Նորայր Ադալյանը կարդաց պատմվածքի ձեռագիրը և բոլոր էջերը նետեց շիկացած վառարանը՝ վախն իրենից վանելու։ Թղթերն այնքան արագ էին մոխրանում, որ նա չհասցրեց գոնե մեկը ետ վերցնել, բացի հետևյալ նախադասությունից՝ «Առյուծը չգիտակցեց՝ ինչպես վախից մեռավ», որը պատմվածքում գրված չէր, գոյություն չուներ որևէ վեպում, բանաստեղծության մեջ, որևէ օպերայում կամ դրամատիկական թատրոնում և այլուր։ Այդ բառերը բացակայում էին մինչև անգամ ամեն կարգի ու ցանկացած լեզվի բառարաններից։
Հետգրություն երրորդ – «Արարատի ծեր կատարին դար է եկել վայրկյանի պես ու անցել, դու էլ նայիր սեգ ճակատին ու անցիր»։
2022 թ.
