Արդեն քանի ամիս է աշխարհը սպասում է ԱՄՆ-ի ու Իրանի միջև հակամարտության ելքին, հակամարտություն, որն ավելի սրվեց, երբ աշխարհի լրատվամիջոցները տարածեցին Ատոմային էներգիայի միջազգային կազմակերպության / ՄԱԳԱՏԵ/ Իրանի մասին զեկույցը, որում նշվում էր, իբր Իրանը մոտ է միջուկային զենքի ստեղծմանը: ԱՄՆ-ի կողմից Իրանի դեմ ռազմական գործողությունները սպասվում էին անցյալ տարվա դեկտեմբերի 25-ից: Ու չնայած պատերազմական գործողությունների բացակայությանը, այդուհանդերձ, կրքերը իրանական միջուկային ծրագրի շուրջ ոչ միայն չեն դադարում, այլև գնալով ավելի խորանում և ագրեսիվ դրսևորումներ են ցուցաբերում: Իրանը որքան էլ փորձում է համաշխարհային հանրությանը համոզել, որ երկիրը միջուկային զենք ստեղծելու մտադրություն չունի, որ իրենց միջուկային ծրագրերը միտված են միայն խաղաղ նպատակների, միևնույն է, անհնար է թվում ԱՄՆ-ի ու Իսրայելի կողմից աշխարհին պարտադրված անվստահության պատնեշի հաղթահարումը: Վերջերս Լատինական Ամերիկայում շրջագայության ժամանակ Իրանի նախագահ Մահմուդ Ահմադինեժադը շարունակում էր շեշտել, որ իր երկիրը «խաղաղ» ատոմի կողմնակից է, սակայն նրա հավաստիացումները նախկինի պես ի վիճակի չեղան մեղմացնելու լարվածությունը, առավել ևս խաղաղ բովանդակություն հաղորդելու հակամարտությանը: Այս առումով, ըստ Էկվադորի նախագահ Ռաֆայել Կարրերայի. «Իրանի միջուկային զենքի ծրագրի առիթով ԱՄՆ-ի հայտարարությունները նույնն են, ինչ Իրաքի պարագայում էր, որն էլ Իրաք ներխուժելու պատճառ դարձավ և մեկ միլիոն կյանք խլեց: Ինչպե՞ս կարելի է վերջին շրջանի թարմ պատմությունից դասեր չքաղել»: Պատմությունը ցույց է տալիս, որ անցյալի դասերը հրաշալի ու կիրառելի են միայն տեսության մեջ, իրականում ժամանակի հզորները միշտ էլ առաջնորդվել են ոչ թե սթափ բանականության, այլ շահի թելադրանքով: Ասվածի լավագույն օրինակը մոլորակի վրա շարունակվող պատերազմներն են: Այն տպավորությունն է, որ ոչ միայն մարդկությունը, այլև աստվածներն են դարձել շահի հպատակները: Այլապես անհասկանալի ու անբացատրելի է ԱՄՆ-ի շահագրգռությունը` ժողովրդավարությունը տարածել այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Իրաքը, Աֆղանստանը, Պակիստանը և հիմա էլ Իրանը… Նույնն է, եթե փորձես կրիային թռչել սովորեցնել… Չի թռել ու չի թռչելու: Արաբական երկրներում ծայր առած ընդվզումները, որոնք Արևմուտքը շտապեց ժողովրդի ազատ կամքի դրսևորում կամ ժողովրդավարական զարթոնք որակել, ի վերջո ավարտվեցին կամ կավարտվեն իսլամական ուժերի աշխուժացմամբ, որոնք այդ երկրներում ավելի ու ավելի են ընդարձակում իրենց ազդեցությունների ոլորտը: Կասկած չկա, որ վերջնական հաղթանակից հետո նրանք իրենց պատկերացրած ազատություններն ու իրավունքներն են շրջանառելու և հազիվ թե համաձայնեն իսլամի բարոյական արժեքները Արևմուտքի կողմից պարտադրված ժողովրդավարությամբ փոխարինել: Ու պիտի համակերպվել նրանց ընտրության հետ, շփման եզրեր գտնելով իսլամական և ժողովրդավարական կենսաձևերի միջև, առաջնայինը համարելով բարիդրացիությունն ու փոխշահավետ համագործակցությունը: Հակառակ պարագայում առճակատումները վերանալու փոխարեն խորանալու են, մեծացնելով մարդկային ողբերգությունների տրամագիծը: Թերևս ամերիկա-իրանական հակամարտությունը նման առճակատումների շարքին պիտի դասել, երբ համբերատար, երկու կողմերի համար հավասարազոր բանակցությունների փոխարեն, ռազմական ուժի կիրառումն է խնդրի լուծման բանալի ընտրվում: Առայժմ ռազմական միջամտությունը ոչնչի չի հանգեցրել ո՛չ Իրաքում, ո՛չ Աֆղանստանում, ո՛չ Լիբիայում և, ամենայն հավանականությամբ, զերոյական արդյունք կգրանցի նաև Իրանում: Պատահական չէ, որ ի պատասխան իսրայելաամերիկյան սպառնալիքների, Իրանը իր կողմից սպառնում է փակել Հորմուզի նեղուցը, որով անցնում է Եվրոպա հասնող էներգակիրների 40 տոկոսը, իսկ նույն Լատինական Ամերիկայում Մահմուդ Ահմադինեժադը հայտարարում է, որ. «Իրանի ժողովուրդը պատրաստ է տոկուն լինել և արժանի պատասխան տալ ամերիկացիներին, որ ուզում են անհանգստացնել, վնասել և հարվածել Իրանի ժողովրդին»: Պայծառատես պետք չէ լինել, հասկանալու համար, ինչ ողբերգական հետևանքներով են հղի ռազմական գործողությունները: «Մենք ներկայումս պիտի հրաժարվենք Իրանում ռազմական միջամտության տարբերակից,- հայտարարել է Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ-ի նախագահի ներկայացուցիչ Ջորջ Միտչելը,- քանի որ այդ երկիրը մեծ հաջողությունների է հասել ռազմական ոլորտում: Այդ իսկ պատճառով ռազմական ցանկացած հարձակման դեպքում Իրանի հակահարվածը կարող է սարսափազդու լինել»: Թերևս այս հանգամանքով պիտի պայմանավորել, որ Արևմուտքը, այնուամենայնիվ, փորձում է առճակատումը բանակցությունների դաշտ տեղափոխել: Իսկ Ամերիկայի հավատարիմ դաշնակիցներից` Թուրքիան, հրաժարվելով Իրանի դեմ պատժամիջոցներից, պատրաստ է բանակցությունների համար իր տարածքը տրամադրել: Իրանը նույնպես դեմ չէ բանակցություններին: Ինչպես հայտնել է այդ երկրի արտգործնախարար Ալի Աքբար Սալեհին, Իրանի միջուկային խնդրով բանակցային վեցյակի / ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, Չինաստան, Գերմանիա/ և Թեհրանի միջև բանակցությունները, ամենայն հավանականությամբ, տեղի կունենան Ստամբուլում: «Բանակցությունների վերսկսման ամսաթիվը որոշված չէ, սակայն հույս ունեմ, որ դրանք տեղի կունենան մոտ ապագայում»,- ասել է նա: Իր հերթին զգուշավոր հայտարարությամբ է հանդես եկել Եվրոպայի և Եվրասիայի գործերով ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի տեղակալ Ֆիլիպ Գորդոնը, ասելով. «Վաշինգտոնը մտադիր չէ ռազմական ուժի դիմել Իրանի միջուկային խնդրի լուծման հարցում, քանի դեռ Թեհրանի գործողությունները մարտահրավերներ չեն նետում միջազգային հանրությանը: Մենք շեշտը դնում ենք ոչ թե ռազմական ուժի կիրառման, այլ տնտեսական ճնշման` նպատակային պատժամիջոցների խստացման վրա», ապա հավելել է, որ «եթե Իրանը մարտահրավեր նետի միջազգային հանրությանը, ապա դա հետևանքներ կունենա»: Ցավոք, նմանատիպ մեղմաբարո «երկխոսությունները» հաճախակի են կողմերից մեկի որևէ անզգույշ արտահայտության կամ պահվածքի պատճառով վերաճում ագրեսիվ հայտարարությունների: Այս պայմաններում դժվար է կողմերի անկեղծությանը վստահել ու դրական արդյունքներ ակնկալել: Միաժամանակ հակամարտության «կլիմայի» անկանխատեսելիությունը թույլ չի տալիս հաստատուն եզրահանգումների գալ, որով էլ իրավիճակը մնում է ռիսկային ու վտանգավոր, ոչ միայն հակամարտող կողմերի, այլև տարածաշրջանի բոլոր երկրների, այդ թվում` և Հայաստանի համար: Ամերիկացի, ռուս և այլ փորձագետներ` ռազմական սցենարի դեպքում, չեն բացառում Հայաստանի դեմ Ադրբեջանի ռազմական ավանտյուրայի հնարավորությունը: ՌԴ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի հետազոտական կենտրոնի փորձագետ Անդրեյ Արեշևը կարծում է, որ. «Իրանի հետ ԱՄՆ-ի պատերազմը կարող է հանգեցնել ԼՂՀ-ի վրա Ադրբեջանի վերահսկողության վերականգնմանը»: Իսկ նրա գործընկերոջ` ԱՊՀ երկրների ինստիտուտի փորձագետ Միխայիլ Ալեքսանդրովի կանխատեսմամբ. « Ադրբեջանը Վրաստանի հետ կընդգրկվի ՆԱՏՕ-ի կազմում: Կասպից ծովում ամերիկյան նավատորմ կհայտնվի, իսկ Ռուսաստանից կտրված Հայաստանը, ստիպված լինելով դուրս գալ ՀԱՊԿ-ից և Ադրբեջանին հանձնելով ԼՂՀ-ն, ևս կմիանա ՆԱՏՕ-ին»: Իր համերկրացիների կարծիքներից մի փոքր այլ է ՌԴ Հանրային պալատի անդամ, քաղաքագետ Իգոր Կորոտչենկոյի կարծիքը, որի համաձայն ամերիկա-իրանական առճակատման դեպքում. « … հնարավոր է Իրանը հարվածներ հասցնի հարևան, ոչ բարեկամ երկրներին և այդ դեպքում Ադրբեջանի առաջնահերթ խնդիրը կասպյան նավթային ենթակառուցվածքների պաշտպանությունն է լինելու»: Անդրադառնալով Ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ հնարավոր զարգացումներին, քաղաքագետը կասկած է հայտնել, որ Բաքուն կարող է ամերիկա-իրանյան պատերազմն օգտագործել հակամարտության կարգավորման համար և այդ հարցում Թուրքիան կպաշտպանի Ադրբեջանին:
Եթե նույնիսկ այս կարծիքները ենթադրությունների և կանխատեսումների դաշտից են, այդուհանդերձ, լուրջ տագնապներ և զգուշացումներ են պարունակում: Օսմանյան Թուրքիան 20-րդ դարասկզբի Հայոց ցեղասպանությունն իրականացրեց` օգտվելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի քաոսից: Բացառված չէ, որ տարածաշրջանային անկայունությունը դրդի նրան ազերիների հետ նույն ոճիրն իրականացնել այս անգամ էլ Ղարաբաղում: Եվ այս տարբերակը ֆանտաստիկայի ժանրից չէ: Ոչինչ չի փոխվել, պարզապես նոր ջարդի առիթն է ուշանում: Կարելի է չկասկածել, որ աշխարհն այս անգամ էլ է լռելու, ձևացնելու է, իբր, տարված ամերիկա-իրանական պատերազմով, հայկական ողբերգության մասին չի լսել ու չի տեսել: Եվ հետմահու իր բողոքի ձայնն է բարձրացնելու, երբ բանը բանից անցած կլինի արդեն: Գուշակություններ պետք չեն համոզվելու, որ այդպես էլ լինելու է: Արդեն ինչքան ժամանակ հայկական կողմը ահազանգում է , որ Բաքուն պարբերաբար խախտում է սպառազինությանը առնչվող միջազգային բոլոր հնարավոր պայմանագրերը… Սակայն միջազգային հանրության աչքերը չեն տեսնում և ականջները չեն լսում, որովհետև չեն ուզում տեսնել ու լսել: Շահը չի թողնում` քաղաքական շահը, տնտեսական շահը…: Եվ ավելի վատ է, որ համաշխարհային խլության մթնոլորտում մենք չենք ուզում լսել իրար և խորհրդարանական ընտրություններից նույնիսկ շատ առաջ փորձում ենք թիմերի բաժանվել, ժողովրդին ոտքի հանել ոչ թե հայրենիքը պաշտպանելու, այլ իշխանափոխության համար, մոռանալով, որ կամրջի վրա ձիերին չեն փոխում, անտեսելով գերագույնը` հայրենիքի պաշտպանությունը, որը միասնությամբ է միայն հնարավոր: Ահա թե ինչու է անհանգիստ Արաքսը, ինչու են նրա պղտորված ալիքները փորձում դուրս գալ ափերից: Արաքսը շատ է տեսել ու զգացել, մայր գետը շատ բան գիտի: Եվ եթե փորձում է դուրս գալ ափերից, ուրեմն վտանգն իրական է ու մեզանից այնքան էլ հեռու չէ:
ՍԱՄՎԵԼ ԿՈՍՅԱՆ
