ԿԱՐՄԻՐ ԳԾԻՑ ԱՅՆ ԿՈՂՄ / ՀՌԻՓՍԻՄԷ

­Պա­տե­րազ­մը հո­գու երկ­րա­շարժ է, բուր­գից մինչև ստո­րոտ: Ն­րա փլա­տակ­նե­րը մնում են որ­պես ա­վե­րակ­նե­րի վա­վե­րագ­րութ­յուն և­ ոչ մի շա­ղա­խից չեն ամ­բող­ջա­նում: ­Դաջ­վում են պատ­մութ­յան մեջ, մնում են ձա­խով պտտվող ա­ղե­տա­լի ա­նի­վի ճշմար­տութ­յուն: Ան­գամ խա­ղա­ղութ­յան ո­գե­կո­չում­նե­րի ո­լո­րան­նե­րում գլխատ­ված կյան­քե­րը աշ­տա­րակ­վում են, դառ­նում մա­հե­րի հու­շար­ձան­ներ, որ ա­ղա­ղա­կեն.
– Ապ­րող­նե՛ր, հի­շե՛ք մեզ:
­Պա­տե­րազ­մը՝ որ­պես ա­ղե­տա­բեր, շրջա­նա­ռու վի­ճակ, պի­տի դուրս մնա աշ­խար­հի բո­լոր բա­ռա­րան­նե­րից և ­լի­նի ան­թարգ­մա­նե­լի, սա­կայն դառ­նում է ժա­մա­նակ­նե­րի ա­մե­նաար­դիա­կան սպառ­նա­լիքն ու պար­տադ­րան­քը: ­Պատ­մութ­յուն­նե­րը կրկնութ­յուն­ներ ու­նեն, թե­պետ փոխ­վում է նրանց ձևն­ ու բո­վան­դա­կա­յին կա­ռուց­ված­քը: Այս ան­գամ էլ հայ զին­վո­րը գնաց այդ մեծ ա­ղե­տին ըն­դա­ռաջ: Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նութ­յու­նը տա­րավ նրան ա­ներ­ևա­կա­յե­լի սխրանք­նե­րի: ­Պայ­քա­րը ե­ղավ հե­րո­սա­կան, բայց հաղ­թա­նակ բա­ռից մեզ մնաց միայն թա­նա­քը և­ այն տես­լա­կա­նը, որ ազ­գա­յին ո­գին ան­պար­տե­լի է:
***
­Նոր զի­նա­տե­սակ­նե­րը հեր­քում են հնի ներ­կա­յութ­յու­նը, և ­շա­րու­նակ­վում է կյան­քաոր­սի ան­հեր­քե­լի ըն­թաց­քը, ա­ռա­վել դա­ժան ու ի­րա­կան, ա­ռա­վել նոր ու հա­կա­մարդ­կա­յին, ա­ռա­վել նզով­յալ ու չա­րա­բաս­տիկ: Եր­կա­թե թռչուն­նե­րի հռնդյու­նը մահ­վան իր սև ­ծած­կույ­թով ծած­կեց ճա­կա­տագ­րա­յին գույ­նե­րը, ո­րից այն կողմ ա­մա­յութ­յուն է…
***
­Պա­տե­րազ­մը ժա­մա­նա­կի ա­մե­նաա­վե­րիչ ու ան­բու­ժե­լի քաղց­կեղն է: Այն հա­ճախ հայտն­վում է երկ­րի մարմ­նի մեջ, ո­րը կա՛մ հաղ­թա­հար­վում է, կա՛մ՝ ոչ, իսկ վե­րա­կեն­դա­նաց­ման հույ­սը ար­դեն ա­պա­գա­յին է մնում: Այս ան­գամ էլ Ար­ցա­խի գո­յա­մար­տի սև­ ուղ­տը քա­ռա­սուն­չորս օր չո­քեց մեր տան դռա­նը՝ մեկ ան­գամ ևս ­հի­շեց­նե­լով, որ հա­յը պի­տի տեր կանգ­նի իր երկ­րի ա­մեն մի թուփ ու քա­րին, ա­կան­ջա­լուր լի­նի ար­մատ­նե­րի կան­չին, ո­րոնց ճյու­ղա­տա­րա­ծութ­յան մեջ է վաղ­վա կա­նա­չութ­յու­նը և­ ազ­գի ծա­ղի­կը, իսկ ար­մատ­նե­րում ննջում են նախ­նի­նե­րի թան­կա­ցող հի­շա­տակ­նե­րը: Կ­րա­կը և հր­թի­ռա­կո­ծութ­յան տե­ղա­տա­րափ­նե­րը, ֆոս­ֆո­րա­յին անձրև­նե­րը, եր­կա­թե թռչուն­նե­րի ե­րամ­նե­րը հաս­տա­տե­ցին, որ կերտ­վում է հե­րո­սութ­յան մի նոր ճամ­փա, ոչ նման նա­խորդ­նե­րին, ուր ա­մեն մի կյանք պի­տի աստ­ղա­նար և ­բար­ձուն­քից դե­պի եր­կիր նա­յեր որ­պես հսկող, ան­թարթ աչք:
***
­Հե­ռա­ցող­նե­րը պատ­մութ­յան մեջ դառ­նում են հե­րո­սա­ցում­նե­րի է­ջեր՝ ի պահ ե­կող սե­րունդ­նե­րի:
Այս պա­տե­րազ­մը գլխա­տեց ջա­հե­լա­կան մի ողջ բա­նակ, նրանց կա­նա­չութ­յու­նը և ­հա­սուն­նե­րի վաս­տա­կած ինք­նութ­յուն­նե­րը և մ­տա­վոր նե­րու­ժը: ­Հաղ­թա­նա­կը ան­գամ ցա­վոտ կլի­ներ, կո­րուստ­նե­րի գնով, պար­տութ­յու­նը՝ անշր­ջան­ցե­լի դա­տավ­ճիռ էր: ­Պար­տութ­յուն ար­ձա­նագր­վեց, և ­լու­սանցք­նե­րում մնա­ցին մեր պայ­ծա­ռա­տե­սութ­յան մի­ֆե­րը:
***
Ինձ հա­մար ա­ռա­վել ևս ­պար­զա­ցոլ է հի­մա պա­տե­րազ­մի ար­յու­նոտ դեմ­քը: ­Զո­հե­րի գե­րակ­շիռ մա­սը ու­նեին հե­ռան­կա­րա­յին խոս­տում­ներ գի­տութ­յան հան­դեպ, ու­սա­նող­ներ էին, ֆի­զի­կոս­ներ, տնտե­սա­գետ­ներ, ստեղ­ծա­գոր­ծող նե­րու­ժով ջա­հե­լութ­յուն, ար­վես­տով աշ­խար­հին նա­յող ան­հատ­ներ:
­Հա­յի ա­ռողջ սեր­մա­ցուն կո­րավ ար­յան լճակ­նե­րում, ծլար­ձա­կում չի լի­նի… Այս գո­յա­մար­տում չպարտ­վեց զին­վո­րը: Ն­րա հե­րո­սա­կան ո­գին աս­քի փոխ­վեց։ ­Պայ­քա­րե­ցին մինչև ա­մե­նա­բարձր սանդ­ղա­կը: Ա­ներ­ևա­կա­յե­լի քայ­լե­րի գնա­ցին: ­Կա­րո­ղա­ցան շա­տե­րը ի­րենց մոտ պա­հել զրո­յա­կան ա­կան՝ չգե­րե­վար­վե­լու հա­մար, չհանձն­ված մա­հը հա­մա­րե­լով պա­տիվ: ­Ռազ­մա­պարն ու եր­գը ու­ղեկ­ցե­ցին նրան: ­Ծո­ցագր­պա­նում զին­վո­րը պա­հեց իր հա­մար թանկ լու­սան­կար­ներն ու սրբա­պատ­կեր, պայ­ծա­ռութ­յամբ ու ե­րա­զով նա­յեց վաղ­վա աչ­քե­րի մեջ:
Ա­վե­րակ­նե­րի տակ մնա­ցին ճա­կա­տագ­րե­րի աստ­ղա­հան­դես­նե­րը:
­Ման­կութ­յան մո­լո­րա­կը լքե­ցին ե­րե­խա­նե­րը: Ն­րանք խա­ղա­լիք­նե­րի հան­գույն հա­րա­զատ­նե­րի ցա­վի բեռ­ներն ու­սե­ցին:
Ա­վե­րու­մի մուր­ճը սև թղ­թի հան­գույն ար­յու­նոտ ու անջն­ջե­լի է­ջեր թո­ղեց պատ­մութ­յան ան­դաս­տա­նում, որ կրա­կը ծխի փոխ­վի:
***
Որ­դե­կո­րույս մայ­րե­րի զուսպ, լուռ, ա­ներ­ևա­կա­յե­լի մեծ ու ան­ճիչ ող­բեր­գութ­յու­նը, սի­րե­լի­նե­րի որ­բա­ցու­մը, հա­րա­զատ­նե­րի ցա­վի ա­ղը պա­տե­րազ­մի մա­տու­ցած ծանր սկու­տեղն էր, երբ ար­ցունք­նե­րի լճե­րի մեջ կոր­չում էր հա­րա­զա­տին նո­րից հան­դի­պե­լու հույ­սը, և ­հե­ռա­ցո­ղը զին­վո­րագր­վում էր ան­հայտ, տիե­զե­րա­կան մի նոր աշ­խար­հի հա­մար, գնում է ան­վե­րա­դարձ, դառ­նում երկ­նա­յին բնա­կիչ, որ աստ­ղե­րը շա­տա­նան, և ­մենք միշտ վեր նա­յենք:
Ն­րանց հե­տագ­ծից մնում է կա­րո­տը, չա­պա­քին­վող այդ հի­վան­դութ­յու­նը, ո­րը գնա­լով թուն­դա­նում է հնօր­յա գի­նու պես՝ հո­սե­լով ե­րակ­նե­րից դե­պի սիր­տը:
***
2020 թվի սեպ­տեմ­բե­րի 27-ը անջնջե­լի մնաց մեր ի­րո­ղութ­յան մեջ, դար­ձավ մա­քա­ռու­մի անմ­խի­թար էջ, երբ թշնա­մին իր ա­նո­ղոք ձե­ռագ­րով նո­րից ու կրկին դրեց պա­տե­րազ­մի սկիզ­բը, ու մենք չխու­սա­նա­վե­ցինք: Ե­ղավ թվա­բա­նա­կան սխալ հաշ­վարկ ու յու­րա­յին­նե­րի դա­վա­ճա­նութ­յուն նաև: Արդ­յուն­քում հայ զին­վո­րը որ­դեգ­րեց իր պայ­քա­րի ու­ղին, մտո­վի հաղ­թա­նա­կի դրո­շը ան­սա­սան պատ­կե­րաց­րեց, հա­վա­տաց ­Տի­րոջ զո­րութ­յա­նը և­ ար­դար հաղ­թա­նա­կի ջա­տա­գո­վը մնաց, հա­վա­տաց նոր նվա­ճում­նե­րի գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յա­նը: Որ­դեգ­րեց իր հաղ­թա­նա­կի ճամ­փան, որ երկ­րի դար­պաս­նե­րը ա­մուր պահ­վեն, սահ­մա­նա­յին քար­տե­զը ար­ձա­նագ­րի նվա­ճե­լի հա­մայ­նա­պատ­կեր­ներ, բայց պար­տութ­յան ա­լի­քը ջնջեց այդ եր­ևա­կա­յե­լի խան­դա­վա­ռութ­յու­նը ու է­լի ետ գնաց՝ նույն ա­փին մո­տե­նա­լու մղու­մով:
***
­Պա­տե­րազ­մը կոր­ծա­նա­րար փո­թո­րիկ է: Գ­րո­ղը, լի­նե­լով իր ժա­մա­նա­կի զին­վո­րը, էլ չի կա­րող հե­ռա­կա­յել այդ դա­ժան ի­րա­կա­նութ­յու­նից, չդառ­նալ պայ­քա­րի մի մաս­նի­կը, ար­դա­րութ­յամբ չընդվ­զել մա­տուց­վա­ծի ա­ռաջ, չգնալ դե­պի թի­րա­խը՝ ա­ռանց գու­նա­վոր ակ­նո­ցի, ի­րա­տե­սո­րեն: «­Հե­րո­սա­պա­տում կամ քա­ռա­սուն­չորս օր» գիր­քը իմ նվերն է նա­հա­տակ հե­րոս­նե­րին, պարտ­քի մուր­հակ է, որ պի­տի մար­վի: ­Կա­մո­վին զին­վո­րագր­վե­ցի այս պա­տե­րազ­մին՝ հո­գով կրե­լով հե­րո­սա­ցող­նե­րի ցա­վոտ վերջ­նագ­րե­րի ռեա­լութ­յու­նը, ար­կե­րի պայթ­յուն­նե­րը զգա­ցի հո­գով, վա­ռո­դի ծծմբա­յին հո­տը մնաց պոե­տիկ թևե­րիս՝ ծան­րաց­նե­լով հե­տա­գա թռիչք­նե­րիս ե­րա­զա­պա­տու­մը:
­Չէի կա­րող չգրել:
­Դե­պի եր­կինք ճախ­րող հե­րո­սա­կան այս չուն պար­տադ­րեց քայ­լել նրանց երկ­րա­յին ոտ­նա­հետ­քե­րով, երբ հա­վա­տը ա­մե­նա­զո­րեղ զենքն էր, իսկ այն դա­ժա­նո­րեն կրա­կում էր ան­մե­ղութ­յան վրա:
Ն­րանք՝ հա­վա­տա­վոր­նե­րը, ա­մեն մի բջի­ջով սպա­սե­ցին հաղ­թա­նա­կին և չ­տե­սան: ­Թո­ղե­ցին մեզ խնկար­կու­մը ի­րենց գոր­ծի ու պար­տա­վո­րեց­նող հի­շա­տա­կի ցա­վը՝ որ­պես չջնջվող հու­շա­դա­րան կամ քա­րե հու­շար­ձան­նե­րի ներ­կա­յութ­յուն:
***
Ափ­սոս, որ շատ պատ­վե­լի ա­նուն­նե­րը մնա­ցին ան­հայ­տութ­յան մեջ, չստա­ցան գնա­հա­տա­կա­նի ու մե­ծա­րու­մի խոս­քեր, բայց վստահ եմ, որ նոր եր­ևույթ­ներ ու հե­րո­սա­ցում­ներ դեռ կլի­նեն, դուրս կգան ստվեր­նե­րից՝ կեն­դա­նի լե­գենդ­ներ դար­ձած, և ­ռազ­մա­պատ­մութ­յան մեջ կար­ձա­նա­գրվեն նրանց սխրանք­նե­րը նույն­պես:
Երբ ցա­վը կեղ­ևա­կա­լում է, սպին է խո­սում ե­ղա­ծի մա­սին, ա­ռանց կեղծ պա­թե­տիզ­մի, ու չես կա­րող ո­չին­չով ծած­կել այդ գո­յութ­յու­նը: Ան­մե­ղութ­յան ար­յու­նը չի կոր­չում, խառն­վում է եկ­վոր­նե­րի ե­րակ­նե­րին, որ աս­քը շա­րու­նա­կե­լի լի­նի:
***
­Հե­րոս­նե­րի այս բաց թան­գա­րա­նում ոս­կե­տառ գրվող քա­ջա­զուն­նե­րի ներ­կա­յութ­յու­նը կա: ­Մահ­վան աշ­տա­րա­կը հեռ­վից ա­վե­լի վեր­ձիգ է եր­ևում: Այն սե­րունդ­նե­րի հա­մար լու­սա­կիր է և­ օ­րի­նակ: ­Թիա­վա­րե­լով ար­ցուն­քի մի­ջով՝ ես, որ­պես ժա­մա­նա­կի վկա­յա­գիր, կփոր­ձեմ ափ հասց­նել այս ո­գե­ղե­նիկ, բայց ծանր բե­ռը՝ ի հի­շա­տակ նա­հա­տակ­նե­րի և­ ապ­րո­ղաց: Այն հե­րո­սաց­ման ամ­փո­փա­գիր չէ, վերջ­նա­գիր չէ, պար­զա­պես նե­րա­ռում է ինձ հա­սու ա­նուն­ներ, հա­րա­զատ­նե­րի վկա­յութ­յամբ: Իմ ըն­թաց­քը թող չլի­նի կան­գառ, այլ մնա չընդ­հատ­վող ներ­կա­յութ­յուն՝ իր մեջ նե­րա­ռե­լով ե­ղած բաց­թո­ղում­նե­րը, դի­մա­պատ­կեր­նե­րի նոր վեր­ծա­նում­ներ կգան լրաց­նե­լու իմ չաս­վա­ծը: ­Պա­տե­րազ­մի մա­սին պի­տի շատ գրվի: Այն ան­հա­տակ ծով է, գաղտ­նիք­նե­րը՝ խոր­քում, ո­րոնք ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում մա­կե­րես դուրս գա­լու մղում­ներ կու­նե­նան: ­Դեռ նոր ա­նուն­ներ կհայտն­վեն՝ ա­սե­լու. «Մենք այն­տեղ ե­ղել ենք, մեզ էլ կհի­շեք»:
***
Գր­քում չկա եր­ևա­կա­յութ­յուն, հո­րի­նո­վի պատ­կեր­նե­րի նկա­րա­գիր, լի­րի­կա­կան զե­ղում­նե­րի գե­ղեց­կա­խո­սութ­յուն, ի­րա­կա­նութ­յու­նը նախ­շա­զար­դող վի­ճակ: Այն ի­րա­տե­սա­կան է, ռեալ, չշրջան­ցող ու թա­փան­ցիկ, որ­տեղ խո­սում են ցա­վը ու­սած մար­դիկ, հա­րա­զատ­նե­րը: Վ­կա­յա­գիր­նե­րը յու­րա­յին հե­րո­սի մա­սին բնա­կա­նո­րեն ու տպա­վո­րիչ ան­ցում­նե­րով են խո­սում, ին­չու չէ, գու­ցե և­ ինչ-որ տեղ լի­նում են վե­րագ­նա­հա­տու­մի պա­հեր, բայց ե­ղե­լութ­յու­նը ա­վե­լի ի­րա­տե­սա­կան է ու բնա­կան:
­Հե­րոս­նե­րի ա­նուն­նե­րը, միև­նույն է, անջն­ջե­լի են:
***
Որ­դեգ­րու­մի իմ այս ճա­նա­պար­հին՝ դան­դաղ, ա­ռանց գու­նա­վո­րում­նե­րի պտտվում է հի­շո­ղութ­յան ծանր ա­նի­վը՝ իր ներ­կա­յաց­նե­լի ա­նուն­նե­րի այբ­բե­նա­կան հա­ջոր­դա­կա­նութ­յամբ, և ­պար­տադ­րում, որ մենք պար­տա­պան մնա­ցինք զին­վո­րին, ում ա­ռա­քե­լութ­յունն էր կռվել միայն, պաշտ­պան լի­նել հայ­րե­նի­քին, շան­թար­գե­լը մնալ կրա­կաո­րո­տի, բայց չքա­ղա­քա­կա­նաց­վել: ­Գիր­քը իր շնչե­լի թթվա­ծի­նը ու­նի, չնա­յած տեղ-տեղ կո­կորդդ սեղմ­վում է, կանգ ես առ­նում, որ հարց տաս.
– Ին­չո՞ւ: ­Մի՞­թե հնա­րա­վոր չէր կանգ­նեց­նել այս մար­դաորս պա­տե­րազ­մը, ո­րը տա­բու էր ե­րա­զի ու մահ­վան միջև, ագ­ռա­վա­յին բո­թով ե­կավ ու մնաց մեր երկն­քում որ­պես մի նոր սպառ­նա­լիք:
­Պա­տաս­խա­նը հնչում է իմ մեջ.
– Հ­նա­րա­վոր էր…
***
­Հե­րո­սաց­ման ճա­նա­պար­հը ծանր գող­գո­թա է, հու­շա­պա­տու­մը փշա­ծած­կույթ է, ստի­պում է ետ նա­յել: ­Դեռ կան հաշ­ման­դամ վի­րա­վոր­ներ, ո­րոնց կյան­քում պա­տե­րազ­մը կմնա ի­րա­կան, եր­ևա­կա­յութ­յան մեջ ան­գամ չտե­ղա­վոր­վող ող­բեր­գութ­յուն: Ապ­րող ու շքան­շա­նա­կիր հե­րոս­ներ կան, ով­քեր ի­րենց ըն­կեր­նե­րի մար­տա­կան ա­նուն­նե­րը գրե­լու են հի­շո­ղութ­յան չխամ­րող պաս­տառ­նե­րի վրա: ­Կան ռազ­մա­գե­րի­ներ՝ թշնա­մու դա­ժան հա­յաց­քի տակ պատս­պար­ված: Ն­րան­ցից շա­տե­րը չեն ու­զում սպա­նել Աստ­ծո ո­ղոր­մա­ծութ­յամբ տրված ի­րենց բա­ժին հույ­սը, սպա­սում են հրաշ­քի ու փրկութ­յան: Ան­հայտ ճա­կա­տագ­րե­րի այս քար­տե­զը իր մեջ ընդգր­կում է նաև հե­րո­սա­կան կեր­պար­ներ:
Ն­րանք դեռ կխո­սեն…
***
Այ­սօր առ­կա է և ­հե­ռա­կա պա­տե­րազ­մի ուր­վա­կա­նը, ո­րը մեկ օր կա­րող է հայտն­վել իր սև ­հան­դեր­ձան­քով՝ ար­յան շեղ­բեր ձեռք ու ո­տին: ­Պա­տե­րազ­մը դեռ չի սպա­ռել ի­րեն, այն իր սու­րը եր­կար կճո­ճի մեր երկ­րի գլխա­վեր­ևում: Ե­ռաբ­լու­րը կմնա մեր ա­ղո­թա­տե­ղին…
***
Կ­ռի­վը ան­նա­խա­դեպ էր իր ձևի ու բո­վան­դա­կութ­յան մեջ: Ար­կը գտնում էր իր որ­սը հե­ռա­վոր տա­րածք­նե­րից: ­Կոր­ծա­նա­րար նրա կրա­կը երկն­քից թափ­վում էր մա­հա­ցու կարկ­տի պես, չկար օ­դը պաշտ­պա­նող կար­ևո­րա­գույն զրա­հը: Այն նման էր ծա­նոթ մար­տա­ֆիլ­մե­րի, բայց զո­հե­րի ա­նուն­նե­րը ի­րա­կան էին, և­ ո՞վ ի­մա­նա, թե քա­նի՜-քա­նի մա­հա­շունչ հա­ռա­չանք­ներ եր­կինք բարձ­րա­ցան՝ ա­ղեր­սե­լով փրկութ­յունն ու գու­թը ­Տի­րոջ…
Վս­տահ եմ, որ հե­ռա­ցող­նե­րի շուր­թե­րին ա­ղոթ­քի հետ ե­ղել է նաև «­Մայր» բա­ռը:
***
Ն­րանց հե­րո­սա­ցում­նե­րը հու­շար­ձան­ներ դար­ձան, որ քա­րե­րի եր­կիր ­Հա­յաս­տա­նում ոտ­նա­ձայ­նե­րի ար­ձա­գանք­նե­րը լսե­լի մնան, դառ­նան քայ­լերթ ա­պա­գա­յի հա­մար:
­Չեմ ու­զում ա­նուն­ներ նշել, շատ են աստ­ղե­րի չափ, վախ ու­նեմ, որ ինչ-որ մե­կին կմո­ռա­նամ հան­կարծ, բայց կան դեպ­քեր, որ հա­վեր­ժո­րեն դաջ­վե­ցին հի­շո­ղութ­յանս պա­տե­րին որ­պես կտա­վի գու­նան­կար:
Օ­րի­նակ՝ զին­վո­րը գրում է. «­Մամ, այս­տեղ բո­լորս առ­յուծ­ներ ենք: ­Հաղ­թում ենք մա­հին: Ուղ­ղա­կի նա­յում ես ու տես­նում, որ կող­քիդ չեն ըն­կեր­ներդ, կյան­քի հե­ղու­կում են նրանք շա­ղախ­ված լի­նում, և ­հո­գիդ լքում է մար­մինդ»:
­Կամ՝ «­Տագ­նա­պի պա­հին ­Հայ­կը արթ­նա­ցել է, վերց­րել էր օ­ծա­նե­լի­քի շի­շը և լց­րել մյուս ըն­կեր­նե­րի վրա: Երբ հարց­րել են՝ ի՞նչ ես ա­նում, պա­տաս­խա­նել է.
– Վ­տան­գա­վոր օր է, ինչ ի­մա­նաս, թե ինչ կլի­նի…
Ա­յո՛, վեր­ջը սկիզբ դառ­նա­լու շատ պա­հեր ու­նի: ­Հե­րո­սա­ցու­մը երկ­րորդ կյան­քի գրա­վա­կանն է:
­Զին­վոր ­Թա­թու­լը ա­սում է մո­րը. «Երբ մա­հա­նամ, ինձ երգ ու պա­րով կթա­ղեք»:
­Մի ու­րիշ քա­ջոր­դի էլ Աստ­ծուց ա­ղո­թա­ձայն խնդրում է. «­Տեր, թող ձեռ­քերս չվնաս­վեն, որ նո­րից դաշ­նա­մուր նվա­գել կա­րո­ղա­նամ»:
­Մի ու­րիշ դեպք. Աստ­վա­ծա­շուն­չը փրկում է քա­ջոր­դուն, և կրծ­քին սեղ­մած գիր­քը պաշտ­պա­նում է նրան գնդա­կից:
Երբ ծա­րա­վա­խեղդ զին­վո­րը իր բա­ժին շշով ծա­ղիկն է ջրում, ա­սել է թե՝ հա­վա­տում է, որ ար­կե­րը չեն կա­րող սպա­նել ապ­րե­լու հույ­սը, գե­ղե­ցի­կը պի­տի մնա:
Կ­յան­քե­րի կա­նաչ հունձք ե­ղավ, կրա­կին զոհ գնա­ցին հատ­կա­պես դեռ ծնո­ղա­կան գուր­գու­րան­քի տակ մե­ծա­ցող ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, ո­րոնք պի­տի նա­րոտ­ներ կա­պեին, սի­րո պտու­ղի հա­մը ճա­շա­կեին:
­Մի զին­վոր գրում է քրո­ջը. «­Բե­ղերս ե­կել են, կնկար­վեմ և ­կու­ղար­կեմ քեզ», իսկ լու­սան­կա­րը տեղ է հաս­նում ու­րի­շի ձե­ռամբ՝ որ­պես միակն ու վեր­ջի­նը…
­Հատ­կա­պես հու­զա­կան են սի­րած աղ­ջիկ­նե­րի նա­մակ­նե­րը: Ն­րանց խոր­քում պոե­զիա կա: ­Կա­նանց միայ­նութ­յան ու ցա­վի կա­րո­տը, մղձա­վան­ջա­յին գի­շեր­նե­րը դա­ժան կնիք ու­նեն, երբ քնքշու­հին դառ­նում է իր ըն­տա­նի­քի նա­վա­վա­րը, քար­տե­զագ­րե­լով ի­րեն տրված նոր ան­ցում­նե­րը, ի­րա­կա­նութ­յան բար­դույթ­նե­րից մինչև փո­թո­րիկ, տա­նում է իր հետ ծնյալ­նե­րի բարդ ճա­կա­տագ­րե­րը, որ ա­պա­հով ու մայ­րա­բար հասց­նի ա­պա­հո­վութ­յան ե­զերք: Անմ­խի­թար են տե­սիլ­քա­յին, ան­պա­րա­գիծ սպա­սում­նե­րը, այ­տե­րի թա­ցութ­յու­նը, քույ­րե­րի կա­րո­տանք­նե­րի բեռ­նե­րը, հա­րա­զատ­նե­րի, յու­րա­յին­նե­րի մշտա­նո­րոգ ցա­վը:
***
­Գի­տակց­ված վախ­ճա­նը ան­մա­հութ­յուն է, աս­վում է, բայց դժվար է անց­նել այդ կեռ­ման­նե­րով, երբ կյան­քե­րը զո­հա­սե­ղան­նե­րի մա­տա­ղա­ցու­ներ են դառ­նում, և ­հա­վա­տալ այդ նե­տա­խոց ճշմար­տութ­յա­նը ա­նի­րա­տե­սա­կան է, եր­ևա­կա­յա­կան ժան­րից է միայն:
­Մահ­վան ուր­վա­կա­նը միշտ էլ վա­խասփ­յուռ է:
***
Ե­թե վեր­ծա­նենք մահ բա­ռի հա­պա­վու­մը ըստ Աստ­վա­ծաշն­չի, կստաց­վի այս­պես՝ մահ ա­ռանց հո­գու, ո­րը վեր­ջա­կե­տի պես դրվում է կյան­քի լու­սանց­քում, և մ­նում է սահ­ման ու ա­վարտ:
­Պա­տե­րազմ, պա­տե­րազմ, դու լույ­սե­րի գե­րեզ­ման ես, և­ ըն­թացքդ մա­հա­բեր է: ­Չեն մո­ռաց­վի այն օ­րե­րը, երբ հա­վա­տը բռնել էր հույ­սի ձեռ­քից և­ եր­կու­սով քայ­լում էին մեր չար­չա­րա­նաց երկ­րով: ­Զին­վո­րը կյան­քի ա­մեն մի պա­հը արժ­ևո­րող ա­ղոթք ու­ներ իր ներ­սում, ո­րից այն կողմ ան­մա­հութ­յունն էր ու անկ­շիռ հո­գու թռիչ­քը: ­Հաղ­թա­նա­կը նրա նպա­տա­կի բուրգն էր, գա­գա­թին՝ զան­գի ներս կան­չող ղո­ղան­ջը, ճա­կա­տագ­րա­յին ե­ռաթև խա­չը:
Ար­ցախ­յան գո­յա­մար­տը հաղ­թութ­յան խա­ղա­թուղթ չու­նե­ցավ:
Ե­ռաբ­լու­րը էլ տեղ չու­նի նոր ա­նուն­նե­րի հա­մար, կմնա ուխ­տա­տե­ղի ու խո­նար­հու­մի ու խնկա­բույ­րի սրբա­վայր և ­դա­տա­պար­տում, որ պա­տե­րազ­մի սպառ­նա­լի­քին ա­սենք.
– Ո՛չ, հա­զար ան­գամ ո՛չ:
***
­Մեր ներ­սում դեռ եր­կար ռում­բեր կպայ­թեն, հո­ղի ճի­չը կար­ձա­գան­քի ժա­մա­նա­կի մի­ջով, և 2020 թի­վը կմնա ազ­գա­յին ա­ղետ՝ հու­շե­լով, որ հե­ռա­ցող­նե­րի գե­րեզ­ման­նե­րը երկն­քում են, ի­րենց տիե­զե­րա­կան չա­փում­նե­րի մեջ:
­Հայ­րե­նի­քը սկսվում է նրանց ճա­նա­պար­հի ուխ­տով: Է­պո­սա­յին իր ըն­թաց­քի ու ո­գե­կոչ­ման մեջ է դյու­ցազ­նա­կան ­Դավ­թի ո­գին, վե­րարթ­նա­նում է ժա­մա­նա­կի մի­ջով և մ­նում է ար­դիա­կան:
­Պա­տե­րազ­մը ընդ­դեմ սի­րո է և ­հա­նուն հաղ­թա­նա­կի: Ն­րա ա­ռաջ ծալ­վում են թռիչ­քի թևե­րը, գա­հա­վի­ժում է վե­րից մինչև անդն­դա­խոր ձո­րե­րի խոր­խո­րա­տը: Այն­տեղ լույ­սե­րի սով է, ճա­կա­տագ­րե­րի մե­նա­մարտ, որ­տեղ փլա­տակ­նե­րի տակ է մնում ե­րա­զը մա­հա­պար­տի պես, և ­բաց աչ­քե­րը փա­կող չեն ու­նե­նում: ­Հա­վեր­ժո­րեն բաց են, որ բի­բե­րի տե­սո­ղութ­յան մեջ չմեռ­նեն սի­րե­լի­նե­րի դեմ­քե­րը: Մ­նան գու­նա­վոր ու նախ­նա­կան:
­Հա­զար ափ­սոս այն աղ­ջիկ­նե­րին, ով­քեր սպա­սե­ցին ի­րենց կե­սե­րին, և­ այդ­պես էլ նրանք չվե­րա­դար­ձան և­ ի ցավ չծնված հրեշ­տակ ե­րե­խա­նե­րին: Ն­րանց ա­ռա­ջին ճի­չե­րը նոր կյան­քի հրա­վեր­ներ էին լի­նե­լու, բայց մնա­ցին ան­հայ­տութ­յան մեջ՝ որ­պես ցա­վի օ­րո­րոց­ներ:
Ար­մա­տի վրա կրակ վառ­վեց, բայց վա­ղը այդ տաք մոխ­րա­կույ­տից կծնվեն փյու­նիկ թռչուն­ներ, որ երկին­քը իր մթա­մա­ծութ­յան մեջ՝ այդ թևա­բա­խում­ներն էլ ու­նե­նա։
***
­Պայ­քա­րը պատ­կա­նե­լիութ­յուն չի ճա­նա­չում: ­Պա­տե­րազ­մի բո­թին զենք վերց­րե­ցին եզ­դին ու քուր­դը, ռուսն ու այ­լազ­գին, որ ար­դա­րութ­յան ու նվի­րու­մի որ­դե­գիր­նե­րը մնան, ան­սա­սա­նութ­յան սյու­նե­րը երկ­րի:
­Հա­զար փառք, օրհ­նութ­յուն, խնկար­կում ու ա­ղոթք մեր աստ­ղա­ճա­ճանչ հե­րոս­նե­րին և­ այն ա­նուն­նե­րին, ո­րոնք հա­սու չե­ղան մեզ ու պի­տի դեռ ծլար­ձակ­վեն՝ ի­րենց բա­ժին աշ­խար­հը ծաղ­կուն պա­հե­լու հա­մար: Ան­հայ­տութ­յան մեջ ապ­րող ա­մեն մի զին­վո­րի կրած սա­ղա­վար­տը տղա­մարդ­կա­յին պատ­վախնդ­րութ­յուն է և­ ուժ, ար­դեն կար­ևոր չեն շքա­նշան­ներն ու կո­չում­նե­րը:
­Հա­զար փառք հե­րոս­նե­րին մեր:
­Թող բա­նաս­տեղ­ծութ­յունս գնա, հաս­նի նրանց, որ­պես հի­շա­տա­կի և ն­վի­րու­մի ներ­բող ու շնոր­հա­կա­լութ­յան բա­րե­մաղ­թան­քի բա­ցիկ, և­ ա­սի՝ փա­ռա­բա­նե­լի ճամ­փա բո­լո­րիդ, իմ հե­րոս­ներ:
***
­Թոռ­նա­հա՛մ տղերք,
­Պայ­ծա­ռա­ճա­կա՛տ,
Սր­տիս ար­ցուն­քը
­Հո­սում է նո­րից
Ե­րակ­նե­րիս մեջ՝
­Կար­միր է, ա­ղի:
Ա­վա­զա­քա­րեր
­Նո­րից խառն­վեց
­Ձեր ոս­կե­հա­տիկ
Ե­րա­զանք­նե­րին
Եվ այն չի մաղ­վի:
Եր­կին­քը դար­ձավ
­Թաշ­կի­նա­կը իմ,
­Մու­թը և ­լույ­սը
­Խառ­նել եմ ար­դեն,
Անք­նութ­յու­նը
­Շատ է ա­նա­լի:
­Թոռ­նա­հա՛մ տղերք,
­Տա­ճար եք վեր­ձիգ,
Այն փակ դուռ ու­նի,
Ա­ղոթքս դար­ձավ
­Մուտ­քի բա­նա­լին:
Ես կգամ շու­տով՝
­Կի­սե­լու ձեզ հետ
­Հո­ղի կա­րո­տը
Խն­կի բուր­մուն­քով,
Որ եր­կինք տա­րաք,
Ինձ հետ կբե­րեմ
­Ծաղ­կա­սեր­մե­րը,
­Թող կա­րոտ­նե­րի
­Դաշ­տեր կա­նա­չեն
­Սի­րա­բորբ ու տաք:
­Հու­շե­րիս պա­հին
Ա­մեն ծաղ­կա­թերթ
­Վե­րից ցած նա­յող
­Կի­սատ ե­րա­զի
Անձրև կլի­նի:

­Թոռ­նա­հա՛մ տղերք,
­Ձեր ա­նուն­նե­րը
Ինձ հու­ռութք դար­ձան,
Որ միշտ ես խմեմ
Եր­բեք չսառ­չող
Ար­ցուն­քիս գի­նին…