ՎԱՐԴԱԳՈՒՅՆ ԹԹԵՆԻՆ / Արտակ Վարդանյան

Լևոն Անանյանի հիշատակին

Մեր գյուղում ամեն տուն իր ծառն ուներ: Բազմաթիվ մրգատու ծառեր ու խաղողի ընդարձակ այգիներ ունեցող ամեն ընտանիք, այդ ամենից անկախ, մի առանձնահատուկ ծառ ուներ, որի հետ տունը լիարժեք տեսք էր ստանում, նաև հոգևոր ամբողջություն կազմում:
Մեր տան ծառը մեր թթենին էր՝ մեր հսկա, լայնասաղարթ ու երկնասլաց թթենին: Նա յուրահատուկ հմայք էր տալիս մեր միհարկանի, չարդախավոր-երդիկավոր հին տանը և բոլորիս ապավենն ու հպարտությունն էր: Աշխարհի ամենաբարի, ամենաբերքառատ ու բարեբեր ծառերից մեկն էր նա, որ ոչ միայն ամռան սկզբից մինչև կեսերը մեզ էր պարգևում իր անուշահամ պտուղները, այլև ողջ ամառը նրա զով ստվերում էին խաղում փոքրերը, աշխատում և հանգստանում` մեծերը: Նրա հսկա փչակում տատս խնամքով տեղավորում էր հորս կոշկակարության և իր գորգ ու կարպետ գործելու անթիվ-անհամար գործիքներն ու հարմարանքները: Նրա՝ մեղրի պես քաղցր՝ հասունացած պտուղները մայիսի վերջին ճեփ-ճերմակ էին լինում, հունիսի կեսերին՝ աննկարագրելի գեղեցիկ վարդագույն, իսկ հուլիսի վերջին՝ գյուղի ամենամուգ գինու հեքիաթային գույնն ու փայլն ստանում…
Ո՞վ և ե՞րբ էր տնկել մեր թթենին՝ մեր գերդաստանից ոչ մեկը չէր կարող ստույգ ասել: Ավագ հորաքույրս պատմում էր, որ ժամանակին մեր մեծ տատ փառակեցի Աշխեն ազին է սիբեխի գնալիս հանդում գտել, զգուշորեն հանել, բերել ու բակում տնկել երբեմնի նորելուկ տունկը: Ասում էին նաև, որ թթենու այդ տեսակը միայն Զանգեզուրում է աճում, և, հավանաբար, այնտեղից թռչող վարդագույն սարյակն է մի հեռավոր օր պատահաբար մեր բակ իջել, ջուր խմել, և երբ կտուցը մաքրել է ջրի տաշտի եզրին՝ թթենու փոքրիկ-փոքրիկ կորիզն ընկել է հողին, և հաջորդ գարնանն աշխարհ է եկել մեր բակի ապագա թագուհին… Մի երրորդ տարբերակի համաձայն՝ մեր ապուպապ Մուղսի Վարդանն է Երուսաղեմից վերադառնալիս Թավրիզի շուկայից գնել մատղաշ տունկը…
Գարնան վերջում, երբ հասունանում էր թթենու բերքի առաջին «երեսը», սկսում էին ավելանալ ոչ միայն մեր, այլև հարևանների երեխաների հոգսերը: Տատս անեծքախառն բացականչություններով քշում էր ծառի վրա արշավող վարդագույն սարյակների երամները և հետևողականորեն՝ երեք օրը մեկ, հարևանի ճարպիկ տղաներից մեկին բարձրանալ տալիս հսկա ծառը: Հերթականությամբ թափահարվող բոլոր ճյուղերից գետնին թափվող պտուղները, որ հնարավոր չէր որսալ աշխարհի ամենամեծ մեզարով անգամ, ողջ թաղի երեխաներով ստիպված էինք լինում հավաքել մինչև երեկո: Խորամանկ Զարիկը, որին արդեն չէր հրապուրում անգամ տատիս խոստացած համեղ ձվածեղն ուտելու հեռանկարը, երբեմն վիզը ձգում էր իրենց տան կողմը և ցուցադրաբար բացականչում.
– Հա՛… Գալի՜ս եմ, մա՜մ ջան…
– Ա՜յ քո գլխին քար չընկնի,– վրդովվում էր տատս,– քեզ ո՞վ ա կանչում, որ գնում ես: Մերդ ասեց, թող մնա, օգնի, էլի փախչո՞ւմ ես…
Եվ թութը հավաքում էինք ու հավաքում: Տատս չէր թողնում, որ մի հատիկ անգամ գետնին մնա, և օրեր անց հյութեղ պտուղները դառնում էին մեղրածոր դոշաբ, արցունքի պես թափանցիկ պղպջակավոր օղի կամ արևահամ չորաթութ, որ ողջ տարին օգտագործում էինք մեր հարազատների, հարևանների ու հյուրերի հետ…

Գյուղական փոքրիկ կինոդահլիճի պատուհանները հանկարծ մուգ կարմիր դարձան, և դրանից ցերեկային ժամի ցուցադրվող «աշակերտական» կինոնկարը էկրանին ավելի հստակ արտացոլվեց:
– Ասում են` արևը խավարում է,- մի սարսափազդու շշուկ անցավ դահլիճով ու ետ եկավ:– Էլ արև չի՜ լինելու…
Քույրս լաց եղավ, ես գունատվեցի: Առաջին անգամ էինք առանց մեծերի կինո գնացել:

– Էս շան տղերքն էս ի՞նչ են անում: Հաստատ ատոմն են ուղարկել մեզ վրա,– տեսնելով մեծ արագությամբ հարավից դեպի գյուղը շարժվող հրդեհանման «կարմիր ծովը», այդ պահին գյուղի ծայրում գտնվող իր կաթնամշակման արտադրամասում ահաբեկված հոգոց քաշելով՝ ասել էր պապս: «Շան տղերքը», իհարկե, կոմունիզմի ոխերիմ թշնամի կապիտալիստ ամերիկացիներն էին, իսկ ատոմը՝ բնականաբար, միջուկային ռումբը:
– Չէ՜-հա,՜ ա՜յ հայրիկ,- հակառակվել էր նրան օգնող մայրս:- Ռումբը երկնքից ինքնաթիռո՞վ են գցում, թե՞ ցամաքով են ուղարկում… Անապատի կարմիր քամի է, էլի, չե՞ս հիշում, տարիներ առաջ մի անգամ էլ էր եկել…

Երբ ամբողջ մի ժամ փակ կինոդահլիճում մնալուց հետո վերջապես թույլ տվեցին դուրս գալ ակումբից, գյուղի փողոցները, տներն ու ծառերը անճանաչելի փոխված տեսանք. ծառերին գրեթե տերև չէր մնացել, մնացածներն էլ բզկտված-գզգզված էին: Մեր ձորակով կարծես մորեխների մի ավերիչ հորդա էր անցել… Իսկ երբ տուն հասանք, տատս թեյ տվեց և հորդորեց.
– Ասում են` քամին էլի ուժեղանալու է, խմեք ու քնեք: Ո՞նց երազս կատարվեց. տեսել էի՝ իբր էս դիմացի Քամոտդար սարից ճագարի չափ մեծ-մեծ մորեխների ղոշուն էր իջնում…
Գիշերվա կեսին արթնացանք ամեհի որոտ հիշեցնող ճայթյուն-ճռնչոցից և հաջորդող դղրդոցից: Պապս ճերմակ գիշերազգեստով վեր ցատկեց անկողնուց.
– Չվախենա՜ք, թո՜ւթն ա ընկել: Պա՜հ-պա՜հ-պա՜հ… Դեռ լավ ա՝ ձորի կողմն ա ընկել, թե չէ՝ տունը կավերեր…

Վաղ առավոտյան մեր առջև մի սահմռկեցուցիչ տեսարան բացվեց: Մեր երկնասլաց, հպարտ թթենին իսկապես փռված էր բակում՝ ձորի ուղղությամբ, նրա հնամյա փչակավոր բունը ջախջախվել էր, իսկ քամուց քշված վիրավոր տերևներով ճյուղերը հանգիստ ննջում էին հողին կռթնած…
Տատս հինավուրց մի ողբերգ երգեց, մենք՝ երեխաներս, աղեկտուր լաց եղանք:
Պապս զայրացավ.
– Ա՜յ կնիկ, ինչի՞ ես լաց լինում, հո մարդ չի՞ մեռել: Փա՜ռք տուր Աստծուն, որ տան վրա չի ընկնել…
Իսկապես, վարդագույն թթենին ընկել էր միակ ճիշտ ուղղությամբ՝ դեպի ձորը: Ընկել էր այնպես, որ մեր և երկու հարևանների տներից մեկն անգամ չէր վնասվել: Մի ամիս առաջ արդեն մեզ էր հանձնել իր վերջին բերքը և արժանապատվորեն իր վախճանին սպասել: Ես համոզված էի, որ մեր ծեր և իմաստուն թթենին կարող էր անգամ կանխազգալ սեփական մահը:
Պապիս գլխավորությամբ տնեցիներս մի քանի ամիս կտրատում ու կտրատում էինք թթենուց մնացած վերջին ժառանգությունը՝ վառելափայտը, որով լցրեցինք մեր ցախանոցը, հացատունը, գոմի և մարագի մի մասը, բոլոր կտուրները, և որը մեզ տաքացրեց ամբողջ յոթ տարի…
– Տեսա՞ք, ինչպես ապրեց մեր թթենին,– մի օր տխուր ասաց պապս:– Ծառերն էլ են մարդկանց նման: Աշխարհ են գալիս, բարի գործեր անում ու մահանում: Եվ անգամ մահից հետո էլ նրանց հիշողներ լինում են…

2013, Սևան

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։