Կանգնում եմ Քո շենքի մոտ: Նայում եմ պատշգամբին: Դատարկ է: Պատուհանից ներս վառվում են լույսերը, լուսավորվում են վարագույրները: Նշանակում է` Ձերոնք տանն են:
Մի պահ տխրում եմ. Ձեր փողոցն ամայի ու դատարկ է: Ձերոնք տանն են: Գուցե, զանգահարեմ ու բարձրանամ: Աշնանային տրամադրությունս կիսելու և պահպանելու ավելի հարմարավետ բույն, ինչպիսին Ձեր տունն է, չեմ կարող գտնել ամբողջ Երևանում: Մեր երկար տարիների ընկերությունը, միասին անցկացրած ժամանակը գեղեցիկ հիշողությունների ու պայծառ տրամադրությունների վերհուշ է: Քո ընկերակցությամբ ամեն ինչ այլ խորհուրդ էր ձեռք բերում: Բայց Դու տանը չես… Վաղուց է, ինչ տանը չես: Եթե տանը լինեիր, կմտնեի Ձեր տուն, թեկուզ վերելակը չաշխատեր, կզրուցեինք, ժամանակը աննկատ կթռչեր, ու ես դուրս կգայի Ձեր տնից լիցքաթափված: Բայց հիմա Դու տանը չես, կուտակումս մնում է ներսում: Ու մի քիչ էլ կթափառեմ, իսկ հետո… Հետո կգնամ տուն և կգրեմ իմ չկայացած զրույցը Քեզ հետ: Քո շուրջը տարածվող կենսադաշտը բարության, խաղաղության ու կենսուրախության հիմն էր հնչեցնում հուսահատված ու մոլորված հոգիների համար: Առանց Քեզ` իմ զրույցը կստացվի մենախոսություն: Գուցե, ավելի լավ. չէ՞ որ Քո ներկայությամբ երբեք հնարավոր չէր գնահատանքի, մեծարանքի խոսքեր ասել, իսկ ասելու շատ բան կա, շա՜տ-շատ…
Գնալով նվազում են իմ շուրջը գտնվող իսկական լավ, մեծ մարդկանց շարքերը: Միգուցե տարիքիս հետ պահանջներս են մեծանում, կամ էլ հենց այդպես պիտի լինի, էլ ի՞նչ լավ, եթե նրան կարող ես հանդիպել ամեն քայլափոխի:
Բարեբախտաբար, լավը քիչ է լինում, հազվադեպ, որ նրան տեսնելիս անմիջապես տարբերես, ճանաչես, գնահատես: Թերևս, երիտասարդ տարիքում շատ անփույթ եմ եղել ու ասես համարել եմ լավ, այդ պատճառով էլ ավելի կորցրել եմ, քան գտել: Բայց հիմա ժլատ եմ, այն էլ` ինչքա՜ն ժլատ: Շատ երկար եմ խորհում «Լավ մարդ է» ասելուց առաջ, ավելի շատ երկար` ոչինչ չասելուց առաջ:
Ու հիմա, երբ հետադարձ հայացք եմ ձգում դեպի Քեզ և ցանկանում եմ նորից ու նորից բարձրաձայնել, որ Դու, Մեծ Գրող լինելուց առաջ, Մեծ Մարդ էիր ու Մեծ Հայ, նշանակում է, որ օր օրի նոսրանում են մեր շուրջը գտնվող լավ մարդկանց, հատկապես լուրջ մտավորականների շարքերը:
Այս ամենի մեջ տեսնում եմ մեկ ուրիշ` ավելի խորին խորհուրդ. մարդասիրության մայր գետերի հունը գնալով բարակում է, բայց, փառք Աստծու, երբեք չի ցամաքում, ու այդ գետերը ջրառատ և վարար են ոչ թե փոքր վտակների, այլ մեծ ջրհեղեղների ու ձնհալների շնորհիվ:
Ու Քո մուտքը բազմադարյա հայ գրականություն նման էր մեծ ջրհեղեղի, որից վարարեց նաև հայրենասիրության գետը, քանզի շատ ընթերցողներ դաստիարակվեցին Քո գրքերով:
Քո մասին, քո գրականության մասին խոսել եմ բազմիցս: Սակայն միշտ մտածել եմ գրել. թող լինի գրախոսական, գրական դիմանկար: Հետո մտքումս, առանց շտապողականության, առանց նոր լույս տեսած գրքերի, առաջին տպավորությանը տրվելու պատանեկության խանդավառության, կուտակել եմ խոհերիս ձնագնդին: Գրողների, արվեստագետների, մի խոսքով, ստեղծագործող մարդու մասին պատմող պատմությունները վերջ չեն ունենում անգամ նրանց կյանքն ավարտվելուց հետո:
Հիշում եմ 1984-ի դեկտեմբերը: Ես աշխատում էի Գրողների միությունում, գիշերն էլ քնում էի իմ աշխատասենյակի էստոնական արտադրության կարմիր բազմոցին: Երեկոները դուրս էի գալիս` որևէ սրճարանում համեստ մի ընթրիք վայելելու` երկու նրբերշիկ, մի բաժակ սուրճ: Քեզ հետ, սովորաբար հանդիպում էի առավոտյան կամ ճաշի ժամանակ, նախաճաշում էինք, գինի խմում, կենացներ ասում: Հետո Դու գնում էիր Ազգային գրադարան: Շատ էիր կարդում, ուսումնասիրություններ կատարում:
Բայց երեկո է, և Դու սրճարանում ես` կատաղած, գինովցած, գժված:
– Կարդացե՞լ ես,- դիմում ես ինձ և մեկնում միութենական «Գրականության հարցեր» հանդեսի 12-րդ համարը: Դու չես էլ թողնում, որ ես ընթերցեմ, նույնիսկ թերթեմ: Ի՞նչ է, ո՞ւմ մասին: Դու ես մեկնաբանում, որ Սևակի և նրա «Անլռելի զանգակատան» դեմ… Դու զայրացած էիր, որ աշխարհի մաքրությունը փնտրող բանաստեղծին նույնիսկ եղերական մահից հետո քննադատում են: Ափսո՜ս, չիմացար, որ դարձյալ քննադատեցին մեր ստվերոտ անկյունների լուսարարին:
Հետո դարձյալ Քո զայրացած հայացքն եմ հիշում: Այս անգամ` Գրողների միության երկրորդ հարկում: Որոշ «մեծություններ» հրաժարվել էին իրենց ստորագրությունը դնել` ի պաշտպանություն այլախոհ գրականագետ Ռաֆայել Պապայանի, որի հրաշալի հոդվածն էր տպագրվել, ի դեպ, նույն ռուսական հանդեսում` Եղիշե Չարենցի մասին:
Դու ունեիր գրական Քո շրջապատը` երիտասարդ ստեղծագործողներ, որոնցով միշտ շրջապատված էիր: Իհարկե, նրանցից շատերը կերան Քեզ, կերան Քո հոգին, շատ ժամանակ վատնեցիր նրանց վրա. երևի ավելի շատ, քան Քո երեխաների:
1981-ի փետրվարին, ավարտելով Վիլնյուսի պետական համալսարանի ասպիրանտուրան, վերադարձել էի հայրենի Ալավերդի: Շրջկոմի առաջին և երկրորդ քարտուղարները, երկար խորհրդակցելուց հետո, ոչ մի աշխատանք չգտան` նույնիսկ ամենահեռավոր գյուղի դպրոցում:
– Գնա՛ Երևան, ընկերներիդ միջոցով վերականգնե՛լ տուր «Սովետական Հայաստան» թերթի սեփական թղթակցի հաստիքը և արի աշխատիր,- առաջարկեց շրջկոմի առաջին քարտուղարը:
Եկա Երևան, խնդրեցի ընկերներիս վերականգնել թղթակցի հաստիքը: Վերականգնեցին, բայց… պարզվեց` ինձնից առաջ 8 թեկնածուներ շրջկոմի առաջին քարտուղարի երաշխավորագրեր արդեն ներկայացրել են թերթի խմբագիր Լորիս Կրոյանին: Ես վերջինն եմ` իններորդը, և այն էլ` առանց երաշխավորագրի: Լորիս Մուշեղիչն ինձ ընդունեց: Աշխատանքի նշանակելու հաջորդ օրը Դու գնացել էիր Կրոյանի մոտ` ինձ տեղավորելու խնդրանքով: Կրոյանը Քեզ մերժել էր` ասելով, որ արդեն ընդունել է: Հետո երկուսդ էլ ուրախացել էիք, որ խոսքը իմ մասին է:
Տարիներ անց, երբ արդեն չկար Լորիս Կրոյանը, Դու հավաքեցիր, խմբագրեցիր և հրատարակեցիր նրա պատմվածքների ժողովածուները:
* * *
Չգիտեմ` այսօր իրենց ո՞ր զգայարաններով, տարածության ու ժամանակի այդ ո՞ր չափումներով, բայց զավակներն ուզում են անպայման հայտնվել ծնողների ծննդյան պահի մեջ, ականատեսը լինել իրենց նախնիների կյանք ու կենցաղին և հարազատ գտնողի հոգևոր հարստությամբ վերադառնալ ետ, այնտեղ, ուր իրենց առաջնորդում է սեփական կենսագրությունը:
Յուրաքանչյուր նոր բացվող օր Քո Ռուբեն որդին, Քեզ նման ճշմարտությունն ու արդարությունը կյանքում վեր բռնած պահելու համար, նոր դժվարությունների է հանդիպում: Բայց նա` Քեզ նման ազնիվ հայորդին, դուրս է գալիս տնից այն հաստատ համոզումով, որ լի է խոչընդոտ հաղթահարելու ուժով:
Ու գիտե՞ս ինչու. նրան նոր լիցքեր հաղորդող մարդկային բարձր զգացումների աղբյուրը հորդում է Քեզնից, Քո հայրենասեր, պատվասեր և մարդասեր հոգուց:
Ֆելիքս ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
