ԳՐԻԳՈՐԻ ՉԽԱՐՏԻՇՎԻԼՈՒՑ ՄԻՆՉԵՎ ՕՍԿԱՐ ՈՒԱՅԼԴ

Էլֆիք  ԶՈՀՐԱԲՅԱՆ

Տաղանդավոր ընթերցողը խստապահանջ է և ճշմարտացի. նա ակնկալում-պահանջում է, որ թարգմանիչը հավատարիմ մնա այն լեզվին, որով թարգմանում է, որ ունենա ֆոնային գիտելիքներ, ինչպես ընդունված է ասել թարգմանության տեսության մեջ, որ իրույթները վերահաղորդի հստակորեն, որ հաշվի նստի հեղինակի ամեն բառի, նախադասության արտահայտման բնագրային ձևերի հետ, որ պահի գրողի ոճը, շունչը և այլն: Անգետին կարող են տարակուսելի թվալ թարգմանչի՝ նյութի հետ աշխատելու, թարգմանության «բանալին» գտնելու և իր «միջնորդությունը» քողարկելու «տարօրինակ» թվացող, ինքնակերպ եղանակները: Մինչդեռ հեղինակին խորապես զգալու ամեն «ետնակուլիսային ջանք» նպաստում է երկի թարգմանության հաջողությանը: Օրինակ` Համո Սահյանը Գարսիա Լորկա զգալ-թարգմանելու համար ընթերցել է նրան վերաբերող մեծաքանակ նյութեր (անգամ քայլվածքին վերաբերող):
Թարգմանական ինքնատիպ մեթոդներով և արժեքավոր թարգմանություններով հարուստ ենք մենք, որքան էլ որոշ նշանավոր գործեր զարմանալիորեն թարգմանվում են ուշացումով, իսկ կան ստեղծագործություններ, որոնք դեռևս չեն էլ հայերենացվել: Անգլերենից հայերեն թարգմանող տաղանդավոր անհատականությունների մեջ (Կարպիս Սուրենյան, Սամվել Մկրտչյան, Զավեն Բոյաջյան, Արտեմ Հարությունյան, Արամ Արսենյան, Դիանա Համբարձումյան և այլք) իր ուրույն տեղն ունի նաև բանաստեղծ-թարգմանիչ Խորեն Գասպարյանը, ով թարգմանում է թե՛ լիրիկական, թե՛ էպիկական, թե՛ դրամատիկական սեռերի տարբեր ժանրերի ստեղծագործություններ (Էդգար Ալան Պո, Վիլյամ Բլեյք, Ջոն Քիթս, Վիլյամ Ջեյմս Լինթոն, Թ. Ս. Էլիոթ, Էդգար Լի Մասթըրս, Ալան Գինզբերգ, Ռոբերտ Ֆրոսթ և այլն):
Անցած տարեվերջին Վանաձորի «ՍԻՄ տպագրատունը» Խորեն Գասպարյանի թարգմանությամբ լույս ընծայեց իռլանդացի էսթետի՝ Օսկար Ուայլդի «Իմաստության ուսուցիչը» գրքույկը, ինչն ամենահարմար առիթն էր արժևորելու տաղանդավոր թարգմանչի արգասավոր գործունեությունը: Գրքույկում ներառված են «Theoretikos»(«Տեսանող») սոնետը (որպես բնաբան), արձակ վեց բանաստեղծություններ, իսկ հավելվածում՝ երկու նամակ, ինչպես նաև գրողի բանավոր զրույցը՝ «Սիմոն Կյուրենացին», որը գրի առնողի անունը նշված չէ: Ուայլդը հայտնի էր իր բանավոր խոսքի վարպետությամբ: Բեռնարդ Շոուն անկեղծորեն խոստովանել է. «Նրա (Օ. Ուայլդի – Է. Զ.) ներկայությամբ ես կարող էի լռել, որովհետև ինձնից լավ էր խոսում»: Թե ինչո՞ւ Ուայլդն ինքը չի գրել «Սիմոն Կյուրենացին», թե որքանո՞վ է դա բառացիորեն համապատասխան նրա բանավոր խոսքին, թե ո՞նց կգրեր այդ գործը և կամ ինչպե՞ս կընդուներ գրի առնվածը` ոչ ոք միանշանակ չի կարող ասել: Միայն նշենք, որ Ուայլդն անգամ իր ներշնչման օբյեկտի՝ երիտասարդ պոետ Ալֆրեդ Դուգլասի՝ ֆրանսերենից անգլերեն կատարած «Սալոմեի» թարգմանությունն ընդունեց ոչ բարեհաճությամբ…
Ինչպես գրքույկի մյուս գործերը, «Սիմոն Կյուրենացին» նույնպես թարգմանված է օրգանական-ներդաշնակ, գեղեցիկ հայերենով: Թարգմանիչը կարող է էական վրիպումներ թույլ տալ, եթե հաշվի չառնի Ուայլդի ճոխ, շքեղ լեզուն, «դեկորատիվ» թվացող ոճը, գեղագիտությունը, նեոռոմանտիկական շունչը, լեզվաոճական տարրերի նրբերանգները, բառախաղերը և այլն: Օսկար Ուայլդը գրավվել էր էսթետ Ջոն Ռասքինի «գեղագիտական շարժման» գաղափարներով:
Նրա աշխարհայացքի վրա ազդեցություն է ունեցել մեկ այլ գեղագետ ևս՝ Ուոլթեր Փեյթերը: 1880-ականներին Ուայլդը դարձավ էսթետիկական շարժման առաջնորդներից: Այդ իսկ պատճառով Ռոբերտ Ռոսսը նրան անվանեց «գեղագիտական շարժման պրոտագոնիստ»: Հեդոնիստը հանուն Գեղեցիկի և Հաճույքի նույնիսկ անտեսեց հասարակության մեջ ընդունված էթիկետային և բարոյական մի շարք նորմեր:
«Իմաստության ուսուցիչը» գրքույկում թարգմանիչը պահպանել է Ուայլդի լեզվական առանձնահատկությունները: Թարգմանել է «Սքոթս Ըբզըրվըրի» խմբագրին ուղղված գրողի նամակներից երկուսը, որոնք լի են արդի գրական ընթացքին վերաբերող աֆորիստիկ մտքերով (ուայլդյան ոճը լավագույնս արտահայտվել է, մասնավորապես, նամակների թարգմանության մեջ): Գեղարվեստական արժանիքներով լի գործերի ընտրությունը և դրանց թարգմանությունը ևս թարգմանչի գեղագիտական ճաշակի ցուցիչն են: Խ. Գասպարյանի թարգմանության արժանիքներից կարևորագույնը, թերևս, տեքստը համասեռ ու ներդաշնակ մատուցելու, «ճիշտ» հայերենով հստակորեն վերարտադրելու մեջ է: Եթե խոսքը վերաբերում է գրական հայերենին, նա ընտրում է ոսկե միջինը՝ խուսափելով, այսպես կոչված, «պուրիտանական» կամ «փողոցի» անարվեստ լեզուներից: Նրա թարգմանությունների մեջ չկա մի գործ, որտեղ «հայերենացումը» խոտորումներով լինի: Խ. Գասպարյանի հմուտ թարգմանությանը նպաստում են բանաստեղծական ունակությունները, մայրենի լեզվի և նրա քերականության գերազանց իմացությունը, լեզվազգացողությունը: Հաշվի նստելով գրողի ամեն բառի ու տողի հետ՝ միշտ փորձում է չհեռանալ նրանից, անտեղի բացթողումներ չանել, իսկ եթե անգամ «շեղվում է», ապա հեղինակից «հեռանում է՝ նրան մոտենալու նպատակով»: Զգույշ է՝ անհրաժեշտ բառահավելումների կամ բացթողումներ անելու մեջ: Մեկ դիտարկում. «Իմաստության ուսուցիչը» ստեղծագործությունը թարգմանել է նաև Միսաք Մեծարենցը: Վերնագիրը թարգմանելով «Իմաստութիւն սորվեցնողը»՝ մեծ պոետը բաց է թողել «Հայաստան» բառը, որը կա բնագրում. «And one evening he passed out of the eleventh city, which was a city of Armenia, and his disciples and a great crowd of people followed after him…»: «Իրիկուն մը դուրս ելաւ տասնմէկերորդ քաղաքէն, եւ իր աշակերտներն ու մեծ բազմութիւն մը իրեն կը հետեւէին…» (Մ. Մեծարենց): «Եվ մի երեկո դուրս ելավ տասնմեկերորդ քաղաքից, քաղաք, որ Հայաստանում էր, և աշակերտներն ու մարդկանց հոծ մի ամբոխ հետևում էին նրան…» (Խ. Գասպարյան): (Թերևս, Մեծարենցի պարագայում «Հայաստան» բառը չներկայացնելու պատճառ կարող էին լինել ժամանակը և պետությունը, որտեղ ապրում էր):
Թարգմանիչը չի անտեսել Ուայլդի «սալոնային ոճը» և հայերենում գտել է համարժեք արտահայտչաձևեր, օրինակ` «փոքր-ինչ» բառի փոխարեն գրել է «դույզն-ինչ»: Նման օրինակները բազմազան են: Թարգմանության քննության ուսումնասիրումը ենթադրում է մանրակրկիտ, «ոսկերչական» աշխատանք, սակայն իմ հոդվածի նպատակն է գեղեցկապաշտ գրողի գրքույկը միջոց դարձնել գնահատելու այն մեզ հայերեն մատուցողին:
Հիրավի, Խ. Գասպարյանի թարգմանության պսակը կարելի է համարել Էդգար Պոյի «Ագռավի», Ռ. Քիփլինգի «Եթե»-ի, Մասթըրսի գործերի, Ջոն Ֆլեթչերի և Ֆրենսիս Բոմոնթի հայտնի «Ամուսնացի՛ր և սանձի՛ր կնոջդ» պիեսի թարգմանությունները, որոնք, անտարակույս, բարձրարժեք են: Հանգ և ռիթմ ունեցող բանաստեղծություններ թարգմանելիս նա հնարավորինս պահպանել է տաղաչափական կանոնները՝ չանտեսելով հայերենի լեզվական պահանջները:
Խ. Գասպարյանը բազմաթիվ գործեր թարգմանել է նաև ռուսերենից, և պետք է առանձնացնել հատկապես Վ. Վիսոցկու գործերի, Գրիգորի Չխարտիշվիլու «Գրողը և ինքնասպանությունը» մեծածավալ էսսեի, Իննա Կաբիշի, Բելա Ախմադուլինայի ստեղծագործությունների թարգմանությունները: Ռուսերեն բանատողերի հստակ վերահաղորդման մասին է նշել նաև բան. գիտ. թեկնածու, գրականագետ Գայանե Մալումյանն իր «Թարգմանություն. տեսություն և գործընթաց» գրքում (Վանաձոր, «ՍԻՄ տպագրատուն», 2010 թ., էջ 167). «Բանաստեղծ-թարգմանիչ Խորեն Գասպարյանը հստակ է վերահաղորդել Ախմատովայի հայտնի խոսքերը՝ պահպանելով տաղաչափական ռիթմը.
Ржавеет золото, и истлевает сталь.
Крошится мрамор… к смерти все готово,
Всего прочнее на земле – печаль,
И долговечней царственное слово.
Ժանգոտում է ոսկին, ու պողպատն է փտում,
Եվ փոշի է դառնում մարմարն ան գամ:
Միակ մնայունը տխրությունն է կյանքում,
Եվ հավերժ է խոսքը արքայական (113, 3)»:
Գեղարվեստական թարգմանության մասին Խ. Գասպարյանն ասում է. «Դա նման է լարագնացության. որ կողմն էլ թեքվես` անկումն անխուսափելի է: Թարգմանելիս անկումների սարսափն է ինձ պատում: Բայց ես գերադասում եմ գեղեցիկ անկումը»:
Մեկ համեստ հոդվածով չես կարող հանգամանալից անդրադառնալ այն բազմաթիվ հետաքրքիր ու հաջող թարգմանություններին, որ կատարել է նա: Հակադրվելով իրեն՝ թարգմանիչ- մտավորականին, ով հաճախ կրկնում է. «…Անիմաստ, անշնորհակալ գործ է՝ գրականությամբ զբաղվելը մե՛ր իրականության մեջ», նշեմ, որ արժեքավոր թարգմանություններն ու ստեղծագործությունները վաղ թե ուշ գնահատվում են, քանի դեռ չի իմաստազրկվել գնահատման կուլտուրան…