Հակոբ Մովսեսի «Շարական» ժողովածուն (Երևան, 2016) վավերացնում է նորկտակարանյան-շարականային ժամանակների կապը ներկայի հետ: Կապի միջոցները քրիստոնեական գրականության արքետիպային (նախապատկերային) շարքերն են, որոնց օգնությամբ ապահովվում է ժամանակավորի վերափոխումը անժամանակայինի: Ըստ Կ. Յունգի, արքետիպը նախապատկերն է, ունիվերսալ կայուն հոգեբանական գծապատկեր, որը ձեռք է բերում արխայիկ ծեսի, միֆի, խորհրդանիշի, հավատալիքի մեջ պահպանված բովանդակություն: Հ. Մովսեսի պատկերային համակարգի հենքը ծեսի, միֆի, խորհրդանիշի, հավատալիքի «գծակարգերն» են, որոնք տեքստերի հիմնական բովանդակավորման բաղադրիչներն են: Բանաստեղծը արքետիպերով փորձում է բացահայտել մտածողական կառուցվածքների աստիճանական ձևավորման ընթացքը: Տեքստերում միմյանց հետ հարաբերվում են նախապատկերն ու կենդանի իրականությունը՝ պատմությունը զրկելով էմպիրիզմից, ժամանակն ամբողջությամբ մտցնելով խոսքի ծիր («Աստուած, որ… ամենայնիւ բան է», «Վարդապետութիւն»): Երբ բանաստեղծն ասում է, որ ամեն իր ձգտում է իր պատկերին և նշանին, ընդգծում է լեզվամտածողական դաշտի գերակայությունը, որտեղ նախագծվում է կեցությունը, ապա նոր կայանում: Բնությունը, աշխարհը մեռած են, մինչև կմտնեն Սուրբ Հոգու (Խոսքի) տարածք, որտեղ կենդանի է ամեն ինչ: Ահա թե ինչու բանաստեղծը բանաձևում է, թե «լեզուն է միակ գույքագիրը…»:
Հ. Մովսեսի բանաստեղծական տեքստերում (տեքստ ենք անվանում որպես կառուցվածքա-սեմիոտիկ համալիր, որով կազմակերպվում է ճանաչողական ունիվերսումը) պաշտամունք է սերմանվում Խոսքի հանդեպ, որովհետև գոյի գիտակցումը նախապես նրանում է: Հանձին Խոսքի, Հ. Մովսեսը տեսնում է համակարգված Ուսմունք (քրիստոնեական) և իր բանաստեղծական տեքստերը ուղղված են դեպի քրիստոնեական վարդապետության համակառույցը: Բանաստեղծի լեզվակառուցվածքային թիրախը քրիստոնեական վարդապետության «լեզվի դրախտներն» են: Նա ընտրում է նախապատկերի անքակտելի կառուցվածքը: Այս լեզուն է, ըստ բանաստեղծի, Սուրբ Հոգու «փաստահավաքչությունը»: Բովանդակային պլանում Հ. Մովսեսի պոեզիան սրբասացական է, որի հիմքում գաղտնի գիտելիքն է: Գոյաբանության խնդիրները հիմնականում խարսխված են այդ գիտելիքների վրա: Հ. Մովսեսը հենց այդ ճանապարհով է արծարծում գոյաբանական խնդիրները, որոնք տանում են դեպի գոյության հրաշքը, Տիրոջ խաչի թեթևության և ոչ ծանրության զգացումը («զի լուծ իմ քաղցր է, և բեռն իմ փոքրոգի», «Վարդապետութիւն»): Հ. Մովսեսի պոեզիայում իմացության և իմաստի խնդիրները ձեռք են բերում մաքուր խոսքի բնույթ (կառուցվածքային գրականագիտության հիմնապայմանը լեզվի առաջնությունն է): Կարելի է նաև ավելացնել, որ Հ. Մովսեսի պոեզիային բնորոշ է «ենթագիտակցականի նույնացումը լեզվի կառուցվածքի հետ» («հՏՉՐպՎպվվՏպ ջՈՐցոպՋվՏպ սՌՑպՐՈՑցՐՏՉպՊպվՌպ»):
Բանաստեղծի տեքստերում առկա է սրբախոսական լեզվի առաջձգությունը (պրոյեկցիա): Ժամանակին արվել է մի այսպիսի բաժանում՝ Հոր դարաշրջան, Որդու դարաշրջան, Սուրբ Հոգու դարաշրջան: Ճիշտ է, Սուրբ Երրորդության դեմքերը միասնական են և անանջատ, սակայն նման բաժանումն արված է ըստ Երրորդության ամեն դեմքից մարդկության սպասելիքների բնույթի: Հայտնի է, որ քրիստոնեությունը Որդու պաշտամունքի կրոնն է («Որդի աստուծոյ կենդանւոյ, աւրհնեալ յամենայնի,// Հաւրդ ահաւորի անքնին ծնունդ», «Մատեան ողբերգութեան», բան ԽԱ, ա): Որդին ինքնազոհության գնով պետք է փրկի մարդկությանը: «Մատեան ողբերգութեան» երկն ամբողջությամբ մարդու փրկության որոնման կրոնափիլիսոփայական համակարգ է:
Եթե հետևելու լինենք վերը նշված բաժանմանը, ապա պետք է ընդունենք Սուրբ Հոգու՝ արդեն վրա հասած դարաշրջանի հերթագայությունը (մարդկությունը սպասելիքներ ունի բանականությունից և այն մարմնավորող Խոսքից): Սուրբ Հոգու դարաշրջանում ողջ տիեզերքը լեզվի միջոցով դառնում է բանական, վերածվում «լեզվի տան», միտքն ու լեզուն ստանձնում է համաշխարհային հաղորդականության բացառիկ կարողությունը: Խոսքի մեջ է գոյակարգի ընտրության նախագիծը՝ դեպի ա՞ջ, թե՞ ահյակ:
Ճիշտ ընտրության խնդիրը գործառել է Հորով սկիզբ առած դարաշրջանում (Հայրը ստեղծում է Ուսմունքը՝ ճշտի և սխալի ցուցումով): Որդին զոհաբերվում է ճիշտ Ուսմունքին: Սուրբ Հոգին տիեզերքը փռում է մարդկության առջև որպես կենդանի ուսմունք՝ իր զորությամբ կրկին ստուգված: Ահա և Հ. Մովսեսը տարփողում է Ուսմունքը: Նրա լեզվական մաքուր նախագծերը կողմնորոշում են դեպի Սուրբ Հոգու բացած ծիրերը: Բանաստեղծը ելակետ է վերցնում մաքրաշուրթ ընտրաբանությունը՝ սրբասացական խոսքի բոլոր տարրերով (այլաբանություն, նախապատկեր, խորհրդանիշ, նշան): Նա մտովի առանձնացնում է սրբասացական երգչախումբ՝ սկսած Մաշտոցից: Այստեղ է նաև Մոմիկ ճարտարապետը: Հ. Մովսեսը, գրքից զատ «տիեզերապատկերման» առաքելություն է վերապահում գորգին ու խաչքարին («Տիեզերապատկերման և գորգագործության կապը տեսա…»): Խաչքարերի հոգևոր ասացությունը «Շարական»-ում հարասական կերպ է ընդունել: Խաչքարերը ևս քրիստոնեական և դեռ ավելի վաղ գոյություն ունեցող նախապատկերներ են փռել տիեզերքում: Իսկ գորգե՞րը («…գորգագործներ Էրզրում սուրբ քաղաքի… նախշ առ նախշ գծեցիք և մեզ վստահելով ավանդեցիք մանրամասն քարտեզները տիեզերքի…»): Խաչքարն ու գորգը զարդանախշերի հյուսվածք են, իսկ «զարդանախշը տիեզերքի մատնահետքն է»: Նման ընկալմամբ Հ. Մովսեսի տեքստերը բանաստեղծությանը տալիս են մանրանկարչական տրամաբանություն: Բանաստեղծն ասում է նաև, որ խաչքարը տարածության յուրացումն է զարդանախշով: Եվ ապա՝ Մոմիկը «լավ գիտեր զարդանախշը՝ տիեզերքի հապավումը»:
Այսքանից հետո հեղինակն ավելացնում է՝ «…խաչքարը՝ իբրև բուն պատկերը տիեզերքի»: Հարասությունը շարունակվում է՝ «տիեզերքը» համառոտագրվում է «մի զարդի կամ մի բառի…»: Այսպիսով՝ բառը, զարդը նախապատկեր են, թե՛ իմացականության և թե՛ տիեզերքի սաղմը:
Ժողովածուում խաչքարերի մասին ասացումն ընդգրկուն է («Երեք հատված ասված հայոց խաչքարերի մասին»): Ընդհանրացումն այսպիսին է՝ «ողջ տիեզերքը տեսնվելու և պատկերվելու սոսկ մի ձև ունի, ինչը մենք այստեղ կոչում ենք զարդ», և որ խաչքարը «նախշն է աշխարհի»:
Շատ տեղանուններ հիշատակվում են իրենց խաչքարերի առիթով («Դուք, Նորատուսի մամռակալ խաչակիրներ», «Հաղպատի սուրբ խաչքարն…», «Հավուց թառի խաչքարը…», «Էջմիածնի Մայր տաճարի բակում կանգնած Է Ջուղայի խաչքարի ոտքի տակ…» և այլն): Խաչքարը սրբացնում է տեղանունը:
Գրքի, խաչքարի, գորգի արքետիպային գծապատկերներում պետք է աներկբա ճանաչենք Հոգու ներգործող շնորհը, որն արտահայտվում է խոսքի, պատկերի միջոցով հրաշագործության, ծեսի մեջ տիեզերքին ուղղված մարդու ինքնահայտարարագրման զորությամբ: Հ. Մովսեսի նոր գրքի հուշումներից մեկը սա է:
Բանաստեղծը նախապատկերային շարքերով կատարելով լեզվի իր ընտրությունը՝ կեցությունն ուղղորդում է դեպի քրիստոնեական ծեսը (լեզվի և կեցության ձևի ընտրությունը նույնական են):
Ֆրայը հաստատում է միֆի, ծեսի, արքետիպի բացարձակ միասնությունը՝ պատկերները և ժանրերը ծագեցնելով նրանցից, մշակելով ինքնատիպ «գրական մարդաբանություն»1:
Ժողովածուում մարդու գոյաբանությունը ունի նախապատկերային սկսվածք՝ միֆի և ծեսի արմատներով (սուրբգրային գրականության շրջանակում): Բանաստեղծն, իր խոստովանությամբ, իջնում է լեզվի խորքը («…եթե դու ինձ իջեցրել ես գուբը լեզվի»):
Հ. Մովսեսի տեքստերը մարդու հոգևոր ճանապարհի ասացությունն են՝ բարձր չափանիշով. «Ես Աստծո դրամարկղից իմ բառերի բարձր ռոճիկը առա»: Նա, իր հաստատմամբ, հետևում է սուրբգրային մատյաններին. «…ես ձեր եկեղեցու խորանի դեմ մի պատկեր տեսա, որից էլ կռահեցի առոգանությունն իմ ասելիքի»:
Սուրբգրային գրականության մասին է. «լեզուն պահ տված պատրույգն է Աստծո ճրագների»: Այդ լեզվի բառերը փառաբանում են տիեզերքը: Յուրաքանչյուրը լեզվից պետք է վերցնի կեցության եղանակի իր նախագիծը՝ մասնակցելու տիեզերքի փառաբանմանը: Փառաբանող լեզուն «թեթև» է. «…Բառերը բեռնակրի նման երազում են, որ իրենց շալակից վերցվեն իրերի բեռները»: Հ. Մովսեսի պոեզիայում հիմնաբառերը նախապատկերներ են: Նրանում իրեղենության տեսիլքը մաքուր, Սուրբ Հոգով ցողված անիրեղենությունն է («նյութը… դրվում է աննյութության պահեստներում»):
Խոսքը «չգոյությունը բարձրացնում է գոյության աստիճանի»:
«Շարական» ժողովածուում լայն տեղ է գրավում բանաստեղծության մեկնությունը: Մեկնությունը և բանաստեղծական տեքստերը փոխներթափանցված են, երբեմն ունեն զուգահեռ ընթացք: Տեքստը մեկնությունների շնորհիվ ինքն իր մեջ գերաճում է՝ հավատի շնորհիվ աբսուրդը ենթարկելով քրիստոնեական մտածողության կանոնիկ դաշտին:
Տեքստերում մեջբերվում է հոգու ասացումը («հոգին ասաց»): Հոգին խոսում է, տրտմում, բարեխոսում, մխիթարում է (խոսում է. «…ես լիքն էի խոսքերով», տրտմում է. «…փայլփլում և պսպղում է թախծի ցինկը երկրի վրա», սփոփում է. «Մի՛ տխրիր, մայր իմ, ողորմածությունն ու բարեհաճությունը քո որդուն նույնպես չշրջանցեցին»):
Սուրբ Հոգու «փաստահավաքչությունը» հանդիսացող լեզուն «տարփողում» է Ուսմունքը: Կյանքի հրաշքն է Հ. Մովսեսի լեզվի գծակարգում: Նա «երկրի փառքն» է երգում, ոչ թե հակադրվելով երկնքին, այլ՝ շարունակելով վերջինիս փառերգությունը: Երկիրը գոյի աղբյուրն է: Նրա փառաբանումը պետք է հասկանալ գոյի տարփողում: Երկրի փառաբանության հետ մեկտեղ հիշատակվում են հայոց բնակավայրերն՝ իրենց սուրբ նշաններով՝ գրչության կենտրոններով, խաչքարերով, գորգերով: Ահա, օրինակ, «Այստեղ այն էլ ասեմ, որ ես այս տողերը գրելիս Սիսականում էի (քանի որ քո ասացվածները, հայր, մեզ ասում և ասում են, որ եթե ուզում ես մաքրվել, հաճախ պետք է այնտեղ ուխտագնաց լինես)»: Ուխտագնացության վայր են բոլոր բնակավայրերը, որոնց անուններն ամեն անգամ ավետվում են: Հայրենիքի փառասացը, ըստ բանաստեղծի, Ղևոնդ Ալիշանն է («Հայր Ալիշան, այսքանից հետո ես կարող եմ հուսալ, որ դու ինձ կսովորեցնես…»):
Հայ մարդու հարազատությունն իր երկրին արտահայտված է հետևյալ պատկերում. «Արմավիրի սյուներին մի ոտքի վրա ճգնող արագիլների աղանդը սյունակյաց»: Սա լեզվի նախօրինակ մի համեմատություն է:
Նոր գրքում հաճախադեպ են ջուր բառով կազմված կապակցությունները («հավերժության ջրերը բարձրանում են և ելնում», «որտեղ կենաց ջրերի լանջաբաց ծծմայրերն էին բազմած», «ջրերին տարուբերվող տապանը», «որ տարի ելնում է մակարդակը ջրերի»):
Ջրի ենթագիտակցական հիշողությունը կապված է սուրբգրային գրականության հետ, որտեղ ասված է, թե աստվածության հոգին շրջում էր ջրերի վրա և Տերը, ինքն իջնելով ջրերի մեջ, սրբացրել է երկրի ներքին ջրերը, որոնք մարդկանց մեղքով պղծված էին» («Վարդապետութիւն»):
«Շարական» ժողովածուում օգտագործվել են սուրբգրային գրականության տարբեր ժանրային բաղադրիչներ (Թուղթ, շարական, հայրեն, վարք, վկայաբանություն, խրատ և այլն):
Թղթի մասին «Բառարան Սուրբ Գրոց»-ում կարդում ենք. «…յորոց օգտակար խրատներ հանուած են… իբրև ի մշտնջենաւոր սահմանադրութենէ կամ օրինագրէ հաւատոյ եւ բարուց…»: Հ. Մովսեսի գրքում շատ են խրատները սրբախոսության «մշտնջենավոր սահմանադրությունից» («…Սերն է միակ պիտանելիության ժամկետը տիեզերքի» և այլն):
Թղթի՝ բուն նամակի ձևը այսպես է օգտագործվել. «Ով Փիլիպոս, դու ամենայն ինչ ինձ եղբայրաբար գրեցիր…», «Ես քեզ չասացի՞, Տիմոթեոս…»:
Սուրբգրային ոճադարձումները բազմապիսի են, օգտագործվում են միջնադարյան փիլիսոփայության մտակառույցներ, ինչպես ասենք, «Ողջ գոյությունը՝ իր դատապարտությունը Անդատապարտի…», «…միայն այդպես կպատկերես Անպատկերելին»:
Հ. Մովսեսը հետևում է սուրբ գրքերի հավատի վարդապետությանը, որը զերծ է նիհիլիզմից և նրա աշխարհընկալումը ամբողջական է՝ ի հակադրություն հետմոդեռնիզմի աշխարհատեսության:
Ժողովածուում առանձնանում է ընդարձակ երկխոսությունը («Նա ասաց» – «Ես ասացի»), ինտելեկտուալ մի ինքնատիպ խտացում: Նա-ի և ես-ի խոսքերը լրացնում են իրար (հիշենք հայր Զոսիմայի և Ալյոշայի երկխոսությունը «Կարամազով եղբայրներ» վեպում), սակայն արդյունք են հայեցումի տարբեր աստիճանների: Դիրքային աստիճանակարգմամբ կողմերը առանձնացվածության տպավորություն են թողնում, որը և ստեղծում է հայեցման տարբեր կենտրոնների առկայության պատրանք:
Երկխոսության պիրկ ընթացքը նրան տալիս է լարված բնույթ, որի դրամատիզմը սքողված է, բայց և ենթադրվում է որպես ներքին վերապրում: Մտային դրամատիզմը երկխոսությունն ընդգծված կերպով առանձնացնում է նախորդ հատվածներից՝ նրան տալով «ինքնավար» բնույթ: Կառուցվածքի առումով երկխոսության տեքստը տառացիորեն ծանրաբեռնված է «ինֆորմացիայով»՝ որպես հետևանք կառուցվածքի ներքին միավորների խտացման, դրանց կապերի ու հակադրությունների ակտիվացման, ավելի խորն է դրսևորվում իմաստի անանցողիկությունը: Տարբեր են նաև երկխոսության կողմերի նույնակարգ թիրախավորման ուղիները: Պահպանվում է բանական երկխոսության երկդիրքայնությունը:
Թվացիկ բախման պայմանը իրար լրացնելիս ավելի խորքն ընթանալու, «մրցակցելու» ճիգն է:
Հ. Մովսեսը, հավատարիմ մնալով սուրբ գրքերի հավատի վարդապետությանը, մարդու կատարելագործման քարոզիչն է: «Մարդն է տենչում նմանության». բանաստեղծն ակնարկում է Աստծո նմանությունը:
Կատարելությունը, ինչպես գրված է «Վարդապետութիւն»-ում, «արքայության և մանուկների» մեջ է: Հ. Մովսեսը անուղղակի այդ միտքն է արտահայտում. «Կյանքը մի մանուկ է դեռ»: «Բառարան սուրբ գրոց»-ում ասված է. «Սուրբ Հոգու գործն է ճշմարիտ հավատացյալների բնության նորոգությունը»:
Ավելացվում է նաև, որ Տերը «Հրամայում է նորոգել մեր անձերը»:
Սուրբ Հոգու գործը՝ մարդու «նորոգեալ բնութիւնը», Հակոբ Մովսեսի պոեզիայի տեսլականն է: Հիշենք Գրիգոր Նարեկացու խնդրանքը Աստծուն.
– Այնպես էլ և ես ամոքվեմ՝ քեզնից
Ընդունած հոգին իմ ամենապարտ՝ վերանորոգված… (ԺԸ,բ):
1. «խՌՑպՐՈՑցՐվօռ ֆվՓՌՍսՏտպՊՌփպրՍՌռ րսՏՉՈՐՖ» Ծ., 1987, րՑՐ. 378.
