Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ / Մարդկային ժամանակը Աստծո ժամանակից հետո

-Ա-
Ա. Հարությունյանի պոեզիան ոչ միայն ճանապարհ ուրվագծող է և բացահայտող, այլև, ինչպես ասում են, «անիծվածների առաջին սրահում է…», որ անցել է համարյա կեսդարյա ճանապարհ՝ կրելով ներքին ինքնաժխտման, պատմականացման, համակարգի ձևավորման տարբեր շրջաններ և նրա բացահայտումը չափազանց կարևոր է արդի պոետական համապատկերում: Բայց դրա մեկնաբանման կարճ ուղին, իհարկե, բանաստեղծի պոետական աշխարհընկալման ուղին է, որ բացատրվում է իր խոսքում: «Ժամանակի պոեզիա» արտահայտությունը, որ գործածում է գրողը, կարելի է ձևակերպել մի քանի ենթաշերտերով, այն է` որպես իրականի պահանջ, որի մեջ «դու ես ապրում», թեկուզ «կոպիտ ու տգեղ լինի այդ իրականը», «չէ՞ որ Աստծո Որդին իջավ մարդու մեջ, մտավ բոլորիս մեջ` հիվանդի, բորոտի, հուսահատվածի և դարձավ հաց, գինի…»: Եվ երկրորդ` «պոեզիան պահանջում է մոտենալ և լեզվից վերցնել առօրյա խոսակցական ձևերը», ուրեմն, ինչպես հավելում է բանաստեղծը, չի կարելի «պոետական գիրք գրել լեզվական թորած, ծեքծեքուն մշուշով և ճաք տված մարմարով սարքվել» («Գարուն», 2006 թ. 9-10, էջ 4): Փոխվել է նաև ստեղծագործելու ֆունկցիան, ստեղծագործողի (բանաստեղծի) դե-իդենտիֆիկացումը լեզվի մեջ: Ուստի, որքան էլ պարադոքսալ է, Ա. Հարությունյանի պոեզիայում ոչ թե այս կամ այն ուղղության գերիշխումն է նշանակալից, որ թերևս համադրական իր բնույթով շաղկապում է միմյանց իմաժինիզմի, պոստմոդեռնիզմի տարրերը, ստանում նոր(նեո) բնույթ, այլև ձևավորում է անհատական, զուտ արտեմյանը, որ մեկնաբանության կարիք ունի մեր գրականության մեջ: Ուստի Ա. Հարությունյանի «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներ գիրքը»(2016), կրկնելով դարձի դրաման, վերաձևակերպում է ժամանակը` ապրելով օրվա և ժամանակի դրաման, հավելելով նրան այս պահի և ընթացքի տեսիլքը, ուր, որպես զգայական հոսքի անընդհատություն, պահի անվերջություն` վերապրում է ժամանակը, որ նաև «մարդու ժամանակն է` աստծո ժամանակից հետո»: Կարելի է ասել թերևս, որ բանաստեղծը, ինչպես ինքն է ասում, «տարօրինակ ժամադրության» է գնում ինքն իր և ժամանակի հետ, սակայն ոտքերը` հողում, գլուխը` երկնքի մեջ: Իսկ ներքևում դժոխքն է, մեղքը, քավարանի սարսափը, իսկ վերևում` հույսի ահագնացումը, դարձի հույսից ծնված փախուստը և որոնումը, ուր տանում է պոեզիայի տեսիլքը, երկրից և հողից անջատումը ավերում պոեզիան, սակայն ծնում կրկին մեղքի զգացումը, խղճի տագնապը, որի վերապրումը դարձի նոր հույս է ծնում, նոր գալիք և նոր Ադամ:

-Բ-
Ա. Հարությունյանի պոեզիայի համակարգում մի ամբողջ պատմաշրջան է ամբողջանում, որն սկզբնավորվել է 1990-ականներին, և, ընդգրկման առումով, «Հուդայի արձակուրդը» (2003) գրքից տևում է մինչև վերջին «տեսիլքները» և «գրառումները»: Եվ թեև «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներ» գիրքը բանաստեղծի աշխարհընկալման համակարգում արդեն ձևավորվածի և ընդհանուրի արտահայտությունն է և ենթակա է քննության իբրև «դարձի», ընդվզումի և բախման չընդհատվող հոսք, բայց բանաստեղծի հայացքի ամբողջությունը բացահայտվում է աշխարհընկալման ինքնության նոր սահմանումներով, որ հավելում է ժամանակի արտեմյանական ըմբռնումը: Նախ` ինչու՞ տեսիլքներ` հոգնակի արտահայտված և ոչ թե` տեսիլք: Ա. Հարությունյանը ասում է, թե «պոեզիան մեր //կյանքն ինքն է,// աշխարհի տեսիլքն է ու բարությունը»1: Ուրեմն, կյանքը և պոեզիան ժամանակի միասնության արտահայտությունն են, ուստի ներքին հակադրությունը կյանքի և պոեզիայի միջև կրում է բանաստեղծը, որ կերպավորվում է լեզվի/բառի մեջ, որ ժամանակի վայրն է նաև: Եվ թեև «ժամանակը` պելմենիի պես երկու կողմից ձգված,// խուլ ականջի պես պինդ փակված» է («Երկնի խորխորատից…», 153), հետևապես և` փակ(սմքած) շրջան է (շրջափակված), որոնումը նրա՝ ինքնափախուստ, հիշողությունը` ինքնօտարում, այսինքն` բացակայություն, որ լեզվի/բառի մեջ է հնարավոր: Սակայն այդ «բացակայությունը //նման է ավերմունքի,// բայց ուր ժամանակը գոյություն ունի» («Եվ գյուղական փոշոտ մի լուսին», 167): Ստացվում է կրկին մի շրջապտույտ՝ բառի և ժամանակի այնպիսի միասնություն, ուր «վայր» է փնտրում բանաստեղծը, ուստի բառի մեջ կազմալուծվում է ժամանակը, իսկ բանաստեղծը վերապրում է ժամանակի հոսքը և, ինչպես Ժ. Դերիդան է ասում, «բառերն են ընտրում բանաստեղծին», իսկ «բանաստեղծի արվեստը կայանում է քիչ թե շատ կատարել բառերի կամքը… այդպիսով աստիճանաբար ավարտելով գիրքը»2: Ահա թե ինչու «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներում» Ա. Հարությունյանը իրեն անվանում է «երկնի խորխորատից վերադարձող մարդ» և, նույնանուն բանաստեղծության մեջ սահմանում բանաստեղծի տեղը և դերը, նրա աշ- խարհայացքը, իսկ «Արցախի պատերազմը և նոր լեզվի հայտնությունը» ստեղծագործության մեջ, բանաստեղծի եսը ընկալելով իբրև «հայոց աշխարհից եկող արձագանք», վեր հառնող ճիչ, որ մղձավանջային տեսիլքներ է տեսնում, զինվորի գրառումներում` շղթայազերծում հայոց հողի ոգին, ծառի ճյուղերի տերևակալումն ընկալում բնության և մարդու, կյանքի հաղթանակ,- ահա ինչու՝ նոր լեզվի հայտնության կրողն է բանաստեղծը, որ «երազանքն է համընդհանուր լեզվի» (149):
Իհարկե, Ա. Հարությունյանի պոեզիան ձևավորվում է բանավիճային նախահիմքի, հակադրության ոգու, պոե- տական խոսքի ներկայության միջոցով, ընդդեմ՝ ճառաքաղի, բայց հանուն պոետական խոսքի նոր հայտնության: Անշուշտ, դրա արմատները նոր չեն և վերջին շրջանում Ա. Հարությունյանը պոետականի ընկալման բանավեճը հիմնավոր ու խոր արտահայտել է «Հայաստան՝ անկախացող երկիր» պոեմում, որի զարգացումը գր-առում է արդեն «Երկնի խորխորատից վերադարձող մարդ եմ ես» բանաստեղծության մեջ, ուր նոր գծերով բացահայտվում է «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքների» մտահղացման իմաստը, ժամանակի նորընթերցման գաղափարը, որը տեսական մեկնաբանության խնդիր է: Բանաստեղծության պատկերներում ի հայտ են գալիս իմաստներ, ուր ժամանակը՝ բանաստեղծական ընկալման նախահիմքը, մեկնաբանվում է որպես անցյալի և ներկայի միասնություն, ներկայի և անցյալի հատում, որի կենտրոնում բանաստեղծն է, նրա հայացքի ուղղությունը, որ օտարված է ինքն իրենից արդեն լեզվի/բառի մեջ: Ուրեմն, ո՞րն է բանաստեղծի ժամանակը, ում երազը դարձն է դեպի երկիր/հող (իրական աստվածություն), որն անհնար է որպես պոետական արար սմքած մի ժամանակում, երբ պոետական առումով այն (երկիրը) չքնաղ է իբրև «երազ վերջացող,// որի դեմ պայքար է մղում // Պետությունը հսկա գուրզով, // սմբակի մատնիչների շեղաչվի հայացքով… (152), բայց կրկին`
Թաղված աշխարհներ են//հառնում հինավուրց հողից՝//նրանց հետ դժվար է բանակցել,//նրանց կորսված-չքված //մարդկային ժխորն անտանելի է//և հողը կորսված ձայների հանրագումար է, //մինչև որ տեսլացողը դարձնում է այն իրական:(152)
Բանաստեղծը երկնի բացվող-կապտող խորխորատից վերադարձող մարդն է, ուր աստվածներն էին մի ժամանակ ապրում, որ չեն լսում բանաստեղծի աղոթքը սակայն, որովհետև «ծայրահեղ ժամանակներում // ծայրահեղ տեսիլքներ (է) ունենում» բանաստեղծը, թեև հեռվից` Բեթղեհեմից ժպտում է հոգուն «տարօրինակ մի աստղ» և դժկամ լռում… Սա դարձի ճանապարհն է դեպի հողը/մարդը («հողը ինքը մարդն էր»): Ինչպես ասում է բանաստեղծը` «երևի սա է ապրողի միակ ուղին», որ Ա. Հարությունյանի պոետական ճանապարհի արձագանքն է, փախուստը Դիլիջանի ան- տառներ, ինքնօտարումը քաղաքի մենության մեջ, հրաժարումը եսից, բայց, միաժամանակ, սկզբի և վերջի միասնությունը, նշանների երկրից` դեպի մարդը /հողը, որ պոետական խոսքի արտեմյան շրջագիծն է գծում, պոետական արարքի հանձնառումը և հրաժարումը նրանից: Իսկ մինչ այդ որքա՜ն չքնաղ է, քանդակված ջղուտ պատկերներով երկիրը/հողը (պոեզիայի իրական հայրենիքը), հավերժական մի պատկեր` հավերժից խլված` որպես Ուրարտուից վեր հառնող ամրապինդ մի Հայաստան, ուր բանաստեղծը փնտրում է նախածագ ժամանակների Նահապետ-հորը: Ահա նա`
Ներքևում սպասում է//Ժայռոտ մի երկիր,//որ փորփրել է ռնգեղջյուրի պես// հզոր խորշակը,//նաև ուռճացող քաղաքների//աղմուկը հրեշավոր,// ճգնավորի աղոթքից ուռչող//երազը վերջացող… (152)
Այստեղ կայծակներն են զիգզագվում, լեռները` բացվում ուղեղի պես ծալ-ծալ, ուր, մինչև քաղաքակիրթ հագուստի հայտվելը, այսինքն` մարդու ինքնօտարվելը, լեռների ծանր քարերի շղթան անշարժ պահել է արծիվը` նախնադարյան իր սուր հայացքով: Նրա սրտի խփոցը բնությանն էր և աստծունը, որ բանաստեղծը լսում է իր ներսից: Սակայն սմքած (փակ), մարդկային մեղքի չընդհատվող շրջապտույտում անհնար է դարձը, որն, անշուշտ, պոեզիայի փակ դռները բանալու միակ ճանապարհն է, թերևս, բանաստեղծի համար չընդհատվող վերապ- րում`դրամայի առանձին արարներով: Ինչու՞: Որովհետև, ավարտելով «Արցախի ջոկատում կռվող զինվորի գրառումները», բանաստեղծը զինվորի հետ անցնում է Աղդամի, Հադրութի, Շուշիի ազատագրվող տարածքներով, ինչպես՝ «Բաշիբոզուկ չարիքի կենտրոնն ընկավ», «Աստված և Շուշին», «Հադրութ» և շարքի այլ բանաստեղծություններում. այնտեղ մարդկային տագնապի և մեղքի պատկերներն են իշխում, իսկ «Սրճարան Ստեփանակերտում, որ նայում է ներքևում սփռված գերեզմանոցին» բանաստեղծության մեջ Ա. Հարությունյանը, վերապրելով հողի/մարդու ներկայությունը, դարձը համարում է կրկին անհնար, որովհետև`
Թվում է` հրաշքը//սպասում է քեզ// հենց դռների մոտ,//Բայց դռները վաղուց//վառել են թուրքերը, և ավերված տունը նման է//օդում ճախրող թղթե օձի… (174)
Ուրեմն, «շղթաների մեջ է դեռ ամեն ինչ», թեև ողջունում է մեզ ամենուր հեթանոս արևը, բայց պատերազմի մշուշը տարածվել է տների և տանիքների վրա, ուր, շեմից ներս, իշխում է տագնապը պատերազմի հետքերով, նշաններով` փոխելով դեմքը մարդկային: Ահա թե ինչու նոր լեզվի հայտնությունը Ա. Հարությունյանը ընկալում է իբրև ավետարանական հայտնություն, որովհետև ինչպես ասում է «… նոր լեզվի հայտնությունը» բանաստեղծության մեջ, «Արցախի պատերազմը // ինձ հանկարծ հայտարարեց գիշերվա խորքում, // երբ գրում էի գիշերվա գաղտնագրերի մասին բարձր տողեր, // Բայց գոյություն ունի կյանքում // քողարկված նոր լեզու, նոր բացված էջ» (149), որ, հաղթահարելով «կենցաղային կյանքի հաստաբեստ սառույցը», բանաստեղծը լսում է «Քրիստոսի չընդհատվող ճիչը // Չարչարանաց Չորեքշաբթվա տանջարանի խորքից, // ուր Արցախի զինվորը դառնում է Քրիստոս» (149) և ուր, Արցախում, «հայ երեխա են մաշկում // ադրբեջանցի թուրքերը // հենց ծնողների առաջ, // ծիծաղելով ճիվաղի հաչող ձայնով» (149): Ճիչը, ինչպես ասում են, մշակման չի ենթարկվում, բայց որը բանաստեղծի «ճշմարիտ եմ ասում» խոսքի փոխակերպումն է ` «անարգել խոսող» լեզվի, որին չի դիմադրում պոեզիան, ինչպես չի դիմադրում և պատկերում է «անտիկ աշխարհի ատլետների վազքը մինչև ֆինիշը մամռապատ», որից հետո վրա է տալիս «ագահության կլասիցիզմը», արկածախնդրությունը, թալանը և մեղքը («Մեր պարտքը կամ ժամանակակից պատմության ուրվագծեր»), որովհետև պոեզիայի խնդիրը ոչ թե օտարումը և փոխակերպումն է ռեալության և ռեալիայի, այլ «պայքար կենսահյութի համար», «արձանից դեպի մարդը», որ նույնանուն բանաստեղծության մեջ ոչ թե օտարում է բանաստեղծին լեզվի մեջ, ուր բացակա է նա, ինչպես բացակա է թեկուզ և նորօրյա կահավորված սենյակում, բայց ամեն օր ստեղծում է «փոքրիկ մի աշխարհ»` բանաստեղծի աշխարհը`
մինչև որ երկրագունդը//տեղավորվի պոեզիայի մեջ,//ներս խցկվի տողի մեջ,//ասես մեղավոր մի պատանդ,//ասես փոքր, մաքուր երեխա,//որ դեռ ապագա ունի մոր աչքում… (60)
-Գ-
Չափազանց կարևոր և ելակետային հարց է Ա. Հարությունյանի բանաստեղծության կառուցվածքի քննության խնդիրը, որ աշխարհայացքային հիմնավորում ունի: Եվ որքան էլ բարդ է խնդիրը, որովհետև մեկնաբանության առաջին պլան է մղվում Ա. Հարությունյանի բանաստեղծության պոետիկայի խնդիրը, ասենք, որ բանաստեղծը խախտում է հավասարա-կշռության գաղափարը պոետական խոսքի բոլոր շերտերում, հիմնում համա- դրական մի սկզբունք, որ բանավիճային հիմքով հակասում է նախորդ շրջանի ընկալումներին, բայց պոետիկայի ինքնօրինակ հիմնավորում ստանում «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներ» գրքում: Եվ որքան էլ դրանք սահմանված են «Հայաստան` անկախացող երկիր» (2003) պոեմում, «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներ» գրքում նոր ամբողջության է ձգտում: Ուստի հարցադրում- ների տեսական զուգահեռումը այս դեպքում արդեն երևույթի պատմականացման հիմնավորում ունի, որ անհրաժեշտ է մեկնաբանել: Այսպես. գլխավոր գաղափարը, որ առաջադրում է բանաստեղծը, պոեզիայի և պոետական խոսքի, գրական կերպարի հարցն է, որոնք նախահիմքով շաղկապված են միմյանց: Ուստի բանավեճը, որ սկզբնավորվում է վաղուց, «Հայաստան`անկախացող երկիր» պոեմում, ունի արդիական կողմնորոշում և ասում է`
…ինչու է գրականությանդ մի թևը,//որ ճողոպրել է կյանքից` անհամ- տարտամ,// օսլայած-քաղցրահամ, անտառամերձ թփերի պես`//գաճաճ-փոշեհամ: Այն միշտ պատմում է//ինձ հայրենասիրության մասին,//բայց յո՜ երթաս//…քո կեղծ ճառաքաղով…3
Այս կեղծ լրջությունը, բանաստեղծի կարծիքով, մահ է ու տատասկ, և, ինչպես Տերյանն էր ասում նախորդ դարի սկզբին «Հայ գրականության գալիք օրը» հոդվածում, «կրիզիսի» նախահիմք է հայրենասիրական այստիպի պոեզիան, որ նեղ է, անձուկ, ինչպես ամեն մի տնայնագործական գաղափար, ուստի գրական գալիքը տեսնում էր համաշխարհային մշակույթի յուրացման և գրական լեզվի զարգացման մեջ: Անշուշտ, զուգահեռը տեղին է այնքանով, որ թե՛ Տերյանի աշխարհըկալումը, թե՛ Ա. Հարությունյանի բանավիճող ոգին ճահիճը շարժելու միտում ունեն: Բայց և` Ա. Հարությունյանի և Տերյանի բանավեճը հիմնավորված է գրական նոր բովանդակություն, աշխարհայացքի արդիական ընկալում ունենալու պահանջով, որ բերում է ոչ միայն ակտուալ նյութը, այլ նախ և առաջ ակտուալ նյութի մետաֆիզիկական գաղափարը, ինչ-ի և ինչպես-ի միասնության բանաստեղծական ընկալումը: Ահա թե ինչու Ա. Հարությունյանի պոեզիայում ներխուժում է «օրագիրը», որ «սկիզբն է կյանքի», քրոնիկոնը, որ մեդուզային հայացքի ակնթարթում քարացնում է պահը և ժամանակը, որովհետև, բանաստեղծի կարծիքով, «պոեզիան դարձել է համընդհանուր մի բան, // դեկորատիվ լեռ` քերթողության մեջ», որ պահանջում է լինել հայրենասեր և ճառաքաղ արտասանել: Միստիկ ցնցումներ են ապրում բանաստեղծները, «նեյնիմ-մեյնիմն է միակ տատմերը պոեզիայի» այսօր, որ մեկը պոետներից անվանում է «բոզյա», հնչում է մինչդեռ գրաստաձայն բայաթին, կյանքը եղծում գյուղագիրների վեպը, պոեզիան հարաժարվում է նորացման հագուստներից` տանելով մարդուն դեպի ոչմիտեղ, ուր ունայնություն է, որովհետև խանութպանների մշակույթն է իշխում այստեղ, մաֆիան մտել է Ազգային ժողով, նավթի շիթը հասել է երկինք, չարագույժ մահակն է իջնում մեր վրա, դժոխք է երկրում և երկնքում, ունայնություն ու ոչինչ: Իսկ ո՞վ է բանաստեղծը, մի՞թե մի նոր Մովսես, որ դուրս կբերի մարդու քարավանը անապատի խորքից: Ահա «ելից» մեկնակետը, որից սկսվում և ամբողջանում է Ա. Հարությունյանի սահմանումների սեմանտիկան, գրական աշխարհընկալման նախահիմքը, որից ծագում է պոետական տեսիլքը` այն է`«հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքը»: Ուրեմն, կարելի է ասել, որ Ա. Հարությունյանի բանավեճը, որ պոեզիայի բնույթի բանավեճ է նաև, նախ և առաջ ուղղված է «հինավուրց ոչմիտեղը» ժխտելու, քաղաքականության կեղծ հրեշտակին մերժելու, մոնստր-պետության ճիրաններից ազատվելու (լինի խորհրդային թե կեղծ ժողովրդավարական)` հանուն մարդու և մարդկայինի արժևորման: Ուստի Ա. Հարությունյանի պոեզիան իր ժամանակն է ստեղծում, երազում ջրհեղեղը ինքնամաքրման, արարումը հրդեհի` «Չարենցի պոեզիայի բնական շարունակությունը», Նարեկյան աղոթքը մարմնատես, որ չընդհատվող ճիչ է, «երևակայության սուրաչվի ռենտգեն», մտքի և պատկերների հոսք, որ առաջնային է համարում բանաստեղծը պոեզիայում` որպես «ծածկագիր տեսիլք»: Ուստի պատահական չէ, որ Ա. Հարությունյանը «Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներ» գիրքը սկսում է նույնանուն պոեմով` կերպավորելով առաջին հանրապետության թագադրված նախագահին` Արամ Մանուկյանին, նրան, ով «ճեղքելով խավարը պատմական», «ժխտելով անարդար մոռացումը տասնամյակների», բնութագրվում է «իբրև հսկա լեռ`// ում ստորոտից դժվար է տեսնել»(10): Նա իր արած գործերի լուռ վկան է, Վանի և Սարդարապատի հերոսամարտի հերոսը, դավաճանված իր հետևորդներից, միայնակ, որ «ապրում է մեր լեզվի մեջ», որ անցնում է հիշողության արահետներով, վերապրելով եղեռնի և ազատության, սովի և գաղթի ճակատագիրը, որի ճիրաններում Ա. Մանուկյանը ազատության զինվոր էր, վերջին` մահվան գիշերի պահին անգամ գրպանում տասը դրամ ունեցող անանձնյա մարտիկ, որովհետև հոգում կրում էր «հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքը»:
Ա. Հարությունյանի պոեզիայում, ինչպես ինքն է ասում, «հերոսի հարցը մնում է բաց», սակայն վերապրում է նա (հերոսը) «գրական բեմից իր անհայտացումը» և վերադառնում նոր հագուստ-դեմքով, ինչպիսին Ա. Մանուկյանն է, որ ոչ միայն պատմական, այլև գրական հակադրության ոգու ծնունդ է: Միայն մի տարբերությամբ. եթե նախորդ դարում Պ. Սևակը, իր սերնդի բանաստեղծները, որպես հայոց վերածննդի կերպար նախընտրում էին մտավոր-մտավորական-ստեղծագործող անհատին, ինչպիսին, օրինակ,Կոմիտասն է, Մ. Մաշտոցը՝ հայոց գրերի ստեղծողը, որոնք հակադրվում էին մահվանը, ոճիրին ստեղծումի, կյանքը հաստատելու միջոցով, ապա նոր «հա- գուստ-դեմքը» արդի պոեզիայում մաքառող մարտիկն է, պատմական անուն, որ իր վարքով, կենցաղով, մտքերի բեռով հակադրվում է նորօրյա պատմությունը «հյուսողներին», որոնք պատսպարվել են Ա. Միկոյանի սև տուֆից սարքած մեծաշուք տանը, անհասանելի նախագահական տանը, կառչելով աթոռին` խառնելով ազատասիրությունը ընչաքաղցությանը, թալանին, իսկ միտքը` մահակի ծանրության բեռին…
Ինչպես տեսնում ենք, Ա. Հարությունյանը ներքին բանավեճը ընկալում է պատմական ներկայի, այսինքն` ներկայի և անցյալի միասնության մեջ, ուր, ինչպես իմաժինիստների աշխարհընկալման մեջ, առաջնային է կերպարը/բառը, որ մտքի և կերպարի միասնությամբ է արտահայտվում: Սա պոետական հղացման բարդ պրոցես է, որ ունի արտահայտության իր ձևը, ինչը յուրահատուկ է Ա. Հարությունյանի պոեզիային նաև և բացատրության կարիք ունի: Վադիմ Շերշենևիչը, օրինակ, այսպես է սահմանում իմաժինիզմի էսթետիկան և պոետիկան. «Բառի կերպավորումը մեզ տալիս է անալոգիայի վիթխարի մի ոսպնյակ, որը կապված է նրա հետ, թե բառի որ կողմը մենք կընդգծենք: Ինքնաեռը կարելի է համեմատել բխկացող բուլդոգի հետ (ինքնաեռ-շոգի), զանգակատան հետ (ճառագայթ-ձայների նետում), դաշնամուրի հետ (երգայնություն) և այլն»4: Բանաստեղծի խնդիրն է սակայն, որպեսզի ավելի արտահայտիչ փոխակերպի բառը, որովհետև «պոեզիան ոչ այլ ինչ է, քան կերպարների չընդհատվող էլեկտրա-շղթա, որոնք ընկալվում են հենց որպես կերպարներ»5: Ուստի անալոգը, որ բառ/կերպար է, վերաճում է մետաֆորի և մտքի ու պատկերի հոսքում ընկալվում է որպես սիմուլյակր` օտարված բառի իմաստում և կարող է նաև հակադիր իմաստ ունենալ անալոգի կամ համեմատության իմաստի մեջ, ինչն ակնհայտ է Ա. Մանուկյանի կերպարում, պոեմի ներբողյան ոճում,վերհուշի քրոնիկներում և պատումի մեջ, որի միֆը պատմական ներկայում ժխտական համեմատություն ունի:
Ժխտական նախասկիզբը, իհարկե, Ա. Հարությունյանի պոեզիայում բառի/պատկերի սեմանտիկական ծանրաբեռնվածությամբ է արտահայտվում` խախտելով բառի իմաստի և ձևի միասնությունը: Բանաստեղծական բարդ հնարանք է սա, որ ծնվելով ասես ակնթարթում, առարկայացնում է պահը, սակայն կազմալուծելով բառ/պատկերի իմաստը, ընկալվում է իբրև կոնստրուկցիա, իսկ իմաստների շղթան` կոնստրուեմներ: Հետևապես Ա. Հարությունյա- նի բանաստեղծության պոետիկայում բառը, հակադրվելով իրականության քաոսին և անիմաստությանը, վերաճում է կերպար/մետաֆորի, իսկ որպես մետալեզու, նաև` իբրև կերպար: Ստացվում է կրկին մի շրջապտույտ, որ իմաժինիստները ընկալում էին որպես վայրկյանի մեջ տևող, չընդհատվող զգայական հոսք, երբ բանաստեղծը ժամանակ չունի կարգավորելու իրականության քաոսը, ուստի վայրկյանը, բառի մեջ կազմալուծվելով, անվերջ շրջապտույտ է անում նրա իմաստի մեջ, որ լոկալ հնարք է, բառի/պատկերի մեջ հայտնաբերում է նոր իմաստներ, որոնք հակադիր են կամ մոտ են նրանց (բառ/կերպարի) նշանակությունները: Ուստի բառի կերպավորումը ընկալելի է իբրև բանաստեղծի կոնցեպտուալիստական ըմբռնում, ուր բառը հենց բանաստեղծի գլխավոր կերպարն է` որպես լեզվական միավոր: Ուրեմն` տեքստը ուղղված է ինքը իրեն (բացահայտում է ինքը իրեն), ուր լեզուն, պառակտման հունով, բանաստեղծի կեր- պարն էլ է ըմբռնում մետալեզվի միջոցով: Բանաստեղծը ահա թե ինչու, թաքցնելով իր եսը լեզվի մեջ, չի դիմում քնարական ինքնախոստովանության (կամ նրա խոսքը հասնում է մինիմումի), քնարական զեղումների` փոխարինելով իր ձայնը մեկ-ուրիշի ձայնով… Պոետիկայի և աշխարհի ընկալման այս բարդ միասնությունն է ահա, որ նշանակալից է դարձնում Ա. Հարությունյանի պոեզիան, բացահայտում նոր շերտեր, որոնք անհասանելի են դարձնում պոետական այս բարդ կոնստրուկցիան, որ խոսում է թե՛ առաջին` բանաստեղծի մտահղացման և կենսափորձի, թե՛ երկրորդ` պատմության, ժամանակի միասնության ձայնով: Ահա ինչու գրքի առանձին պոեմներ և միկրոպոեմներ, ինչպիսիք են «Պոեմ այս անգամ Ստալինի շինելի գույնի փոքրիկ տոպրակների, Հայաստանի չրակեր, շեղաչվի որդերի և սոցռեալիզմի պոչը բռնած պսևդոգրողների մասին…», «Տեսլային մտորումներ խեցբեկագույն կյանքի մասին», «Երբ արթնացա հայելիների փերթ-փերթ դիզված ծալքերում, հասարակությունը զբաղված էր ինքնախժռումով, Լիր արքայի խեղկատակի վեր- ստեղծմամբ, որ Երևան էր եկել` խեղվածների փորձի փոխանակման կոնֆերանսին մասնակցելու», «Տարօրինակ ժա- մադրություն» և այլ գործեր, ոչ միայն առանձին գլուխգործոցներ են, այլև շաղկապված են միմյանց իմաստի ներքին կապով: Եվ, ինչպես հուշում են նշված վերնագրերը, ունեն գրոտեսկի հասնող ժխտական նախահիմք ժամանակի ընկալման առումով, որին հակադրում է բանաստեղծը «ծածկագիր տեսիլքը»` թերևս չասված, որպես պատկերի հակադարձ իմաստ, որ կարելի է մեկնաբանել իբրև անավարտ-չընդհատվող մի շրջադարձ, ինչը յուրահատուկ է Ա. Հարությունյանի պոետական աշխարհընկալմանը առհասարակ:
«Ես հայտնաբերում եմ ինձ//ավարտվող էպոխայի մի դատարկ սենյակում» («Սոցպատանդը, ես և մյուսները», 55),- այսպես է բնութագրում Ա. Հարությունյանը իր ժամանակը: Եվ քանի որ այն պառակտված է ներկայով և գալիքով, ուրեմն` ժամանակի և փորձառության ժխտական նախահիմքն էլ «կառուցում է» Ա. Հարությունյանի պոեզիան բառ/ կոնստրուկցիայի, պատկերի համադրության մեջ՝ վերաճելով մետաֆոր/ պատկերի` ինչպես «Պոեմ այս անգամ Ստալինի շինելի գույնի փոքրիկ տոպրակների…» գործում, ուր միմյանց համադրվում են Ստալինի շինելի, Ակակի Ակակևիչի շինելի ուրվականի և փոքրիկներին բաժանվող ամանորյա տոպրակների մետաֆորային իմաստները: Անալոգը և փոխակերպումը միմյանցով, որ Ա. Հարությունյանը պատկերում է պոեմում, ունի մետաֆորային միասնություն, սակայն ժամանակը տարածական առումով պառակտված է, իմաստով` կրկին միասնական: Բայց գր-ությունը (պոեմը), որ կոմպոզիցիոն ամբողջություն ունի, ուղղված է ներկային, և պատումը փոխակերպվում է ներկայի պառակտման ընթացքով, որ պոեմի կառուցվածքը մեկնաբանում է որպես «պատումի» տեքստային տարբերակների ամբողջություն, որ լեզվական առումով նշանակում է` այժմ և այստեղ: Այսպես. Ա. Հարությունյանը պոեմի մի տարբերակը ներկայացնում է Ստալինի մահվան (1953) տարին, երբ բանաստեղծի հայրը տանում էր նրան Հայպետհրատի շենք Ամանորի տոնածառին ընդառաջ, ուր սպասում էր նրան «Ստալինի շինելի գույնի փոքրիկ տոպրակների հայտնությունը» (15): Բայց նույն պատումի «այլ տարբերակ» է նկարագրում բանաստեղծը «հիմա, անկախության մեջ հուրհրող // իմ խեղճ ու կրակ, // հազիվ գրաճանաչ ընթերցող(ին)…»(14) ուղղելով: Նույն պատումի նախահիմքը ներկայացնելիս Ա. Հարությունյանը «Հայաստան` անկախացող երկիր» պոեմում նույնպես ներկայացնում է անցյալի և ներկայի կապով, որովհետև չի փոխվել բռնության և բռնակալի գենետիկան: Նրան փոխարինելու է եկել «Մարքսի կպցրած մորուքով նոր հրեշ-ճիվաղը», որին հաջորդում է «սափրված ստորության (ստորների) դարը», որ պետության մեքենան է շահարկում խեղճի գլխին… Ինչևէ, Ակակի Ակակևիչի շինելն է դառնում ժամանակը ամբողջացնող պատկերը/մետաֆորը (Գոգոլի «Շինելը» պատմված- քից), որ գողացել է ճիվաղը բեղավոր, ճտքավոր սապոգներով կինտոն: Ամենուր երևում է միայն նրա ուրվականը` անփող ու անտուն արվեստագետների գործերում, հատկապես՝ գրողների, որոնք «գրում էին միևնույն բանը// և հետո իրար մեղադրում գրագողության մեջ», երեխաներին բաժանվող ամանորյա տոպրակերի անալոգում, որոնք մարդագայլի շինելի պատկերն էին կրում կրկին` մեջը դառնահամ կոնֆետներ, սուրաչվի, շեղաչվի որդեր, որոնք վխտում էին գորշ «կուլյոկների, բռնությունից ճնշված չրերի մեջ: Բայց Ամանորը միակ տոնն էր, ուր «աստված հայտնվում էր որպես բարի տնտեսվար», «ժանգոտ մեխերով խաչված Քրիստոսի հետ միասին», քրիստոնյա, մեծաչվի ազգի երեխաներին, որոնք հերթ էին կանգնել Հայպետհրատի երկար միջանցքի սյուների տակ, որ հիմա հայտնվել է «դժոխքի, չրամոլության ու որկրամոլության Կարմիր գրքում»: Սակայն բռնության շքերթը շարունակվում է. Ստալինը Ակակի Ակակևիչի շինելը թռցրեց, որ հետո դարձրեց «մահվան բուշլատ», և երկիրը տարավ այլ ուղղությամբ` վերածելով պետությունը «մահվան պետական գործիքի», Ակակի Ակակևիչին թողնելով «անշինել, կոնցլագերի տախտակների վրա…»: Ա. Հարությունյանը «շինելը» բառ/պատկերի կրկնվող, չընդհատվող ռիթմով բնութագրում է ժամանակը որպես բռնության, ցեղասպանության մետաֆոր/պատկեր՝ մետաֆորի ըմբռնումը հասցնելով էկզալտացիայի/շիկացման (յուրաքանչյուր տողի սկզբում այն կրկնելու միջոցով), որ տանում է մինչև նորօրյա ժամանակները: Մինչդեռ Դանտեն և աստված վտարված են ժամանակից, էմպերեայի գագաթնաժողովից, ուր կոմպարտիան է, Ա. Միկոյանի սև տուֆից սարքած հսկա տունը (որ նորօրյա բռնակալի բունն է), իսկ սոցռեալիզմի ճառերը «խաթարեց մեր գրականության ծնունդը// և հրեց այն գյուղագրության մգլոտած ճահիճը» (19): Անշուշտ, Ա. Հարությունյանը թեև չի նույնացնում շինելը և պետության գաղափարը, բայց պետությունը բռնության գործիք է, հսկայական մի գուրզ, մահակ, որ բռնության ճիրաններով իջնում է մարդու գլխին: Ուստի էական չէ կերպարների ընտրության հարցը Ա. Հարությունյանի պոեզիայում` լինի շինելը կրող դահիճը, կեգլագլուխ Խրուշչովը, եմշագլուխ ներքին գործերի նախարարը, մեծ տերությունների կաբինետներում նստած երկրի կառավարիչները, թե մերօրյա ԼՏՊ-ն կամ և նոր վարիչները, որոնք, եթե դահճի վարք ունեն, կորցնում են մարդկային դեմքը, հակադրվում գալիքին…
Պետության այդ հրեշավոր մեքենան է, որ ծնում է բռնության ու ցեղասպանության գաղափարը, փախուստը ժամանակից մարդու ժամանակը` աստծո ժամանակից հետո («Ժամանակի փախուստ»), որովհետև երկիրը դուրս է ընկել շավղից, իսկ «գահընկեց նախագահը երազում է իր արյունոտ եթերային գահը» («Երկիրը…», 63), սկսվել է ավելի արյունոտ ատլետների վազքը մինչև ընչաքաղցության գահը («Մեր պարտքը…»), մառախուղի ասպետի՝ միաչքանի նախագահի գլխում մահասարսուռ մառախուղ է` թմրածին («Մառախուղի միապետը»), իսկ ցեղասպան մեր հարևանի պատմաբանը ափսոսանքով մտորում է, թե հայի և հույնի մաշկից սարքած որքա՜ն լուսամփոփներ, բազմոցներ կմաշկապատեր և անձրևանոցների գլխիկներ կսարքեր թուրքը և «կստացվեր արտահանման համար// հրաշալի արտեֆակտ» (88), որին Էրդողանը անվանեց ազգի «խիղճը և պատիվը», ունենալով թեև 72 միլիոն պոտենցիալ մարդասպան, որոնք երազում են մաշկազերծել հային և Արցախը, որովհետև դա է օրենքը բոզ գայլի («Մարդու մաշկից սարքած լուսամփոփների մասին»): Մինչդեռ «մարդը անմահության թագադիրն է», որ չունի «տխուր հողի համար բավարար փող», բայց նրա մարմինը «պահում է տիեզերքն իր վրա («Մարդը անմահության թագադիրն է», 81) և հայտնվել է «խեցբեկագույն» կյանքի մտորումների մեջ. վերհուշ պատկերներ, տեսիլքներ է ունենում «այդ վտանգված, փտող հասարակարգում», ուր ամբոխը սերիալների թաքստոցում, սրճարանային բամբասանքների մեջ «պահանջում է զգայացունց լիրիկա,//լիրիկական ծիծիկակա»` Պ. Սևակի ««Եղիցի լույսը» տանելով Սովետաշենի ուղղությամբ»: Բայց ռեալությունը իր թաքնված կողմերն ունի և ինչպես Ղ. Փարպեցին է ասում Բուզանդի պատմության լեզվի մասին, բնորոշելով այն «խեցբեկագույն», այնպես էլ «ստուգապատում» պատմիչի «հետևությամբ»` «ոչինչ ավել և պակաս», Ա. Հարությունյանը «խեցբեկագույն կյանքի» մետաֆորային իմաստը ընդլայնում է, ծանրաբեռնում ժամանակակից աշխարհի իրական պատկերներով` նրան հաղորդելով այլ իմաստ` ժխտական նախահիմքի նշանակությամբ, որ գրոտեսկային բովանդակություն ունի: «Խեցբեկագույն»-ը, ուստի, ունի իր սեմանտիկան, լեզուն և աշխարհընկալման ժամանակակից ձևը, որ պառակտված է մետաֆորի ընկալման ժամանակով` իրականի և միֆականի կամ իդեալականի միջև, բայց, միաժամանակ, երբ մարդու-ժամանակի ներկայով է ընկալվում` հակադրվում է աստծո կամ միֆականի (եթե կուզեք` պոեզիայի) ժամանակին: Ահա ինչու բանաստեղծը թաքնվելով իր էության (ներքին եսի) մեջ, Համլետ է խաղում, թեև հենց ինքը Համլետն է: «Մեր լինել չլինելու հարցը (սակայն) լուծել են վաղուց» երկրի տերերը, կորպորացիաները, ուստի ի՞նչ է մնում բանաստեղծին. պահե՞լ իրեն զուսպ, ընդունե՞լ խեցբեկագույն կյանքի արատները, սլաքները, կերպարանափոխվե՞լ՝ ինչպես հեռուստատեսության լուրերն են պահանջում, «Դժոխքի լուրեր» թերթն է պատմում` չամաչելով իր խղճուկ տիրաժից, թե՞ Լիր արքայի խեղկատակի դերը խաղալ՝
երբեմն միտումնավոր կոմիզմի հասցնելով//ինձ հանձնված դերերը,//որ լի է ռաբլեիզմի տեսականիով…(33)
Բայց բանաստեղծը իր բաժինն ունի: Գրոտեսկը և ծաղրը ուղղում է նաև իրեն և միջավայրին հավասարապես`«ներսի» տագնապը ալեկոծելու, որովհետև բանաստեղծ Արտեմը, ինչպես ասում է, «բարձրյալ մտավորական է,//դոկտոր ու գրականագետ», սակայն, «լրջորեն» ասած` «գրականության ինստիտուտ// կոչվող գերեզմանոցի աչալուրջ պահակ» (30), ուր
սնամեջ գիտխորհրդի//անդամներ-ուրվականները// վաղուց երկնային գերեզմանոցի//քնքուշ ծաղիկներ են դարձել//և ռաբիսի տավիղ նվագելով,// շրջում են Մասիսի թեք լանջերին,//գովերգում կեղծ պոեզիայի տատրակներին//ու կեղծ լիրիկան զավեշտ-թասակ դարձնում//սմքող արտելներում ապրող ընթերցողին: (30-31)
Մինչդեռ, եթե բանաստեղծը XXI դարի Համլետն է, որ պատմում է «թեք ընկած սրճարանի տեսադաշտի տեսիլքը», որի հորիզոնը հասնում է մինչև Գլենդել` իր` բանաստեղծի «դիտակետից» տեսնելով մարդկային կյանքի խեցբեկագույն արատները, օլիգարխների և բանկերի արշավանքը մարդու վրա, օլիգարխների կանանց փետուրազարդ գլխարկները, նավթի հրեշավոր, խժռող շիթը, իսլամիստների խայտառակ շքերթը և մարդու ինքնախժռումը, կործանումը: Իսկ ամերիկյան Քոլգեյթ քաղաքում, բանաստեղծի վերհուշերում, ուսանողական եղբայրական հավաքույթներին անհոգ երգում էին լատիներեն «եղբայրություն, գինի և կնոջ մարմին», ցուցադրում հուզմունքից շիկացած, կարմրած ազդրերը կանացի: Երգում էին նրանք նաև վավաշոտ երգեր, մինչդեռ դաժան պատերազմն է արշավում աշխարհի տարբեր անկյուններում և «չկա գիշեր, որին կհաջորդեր այգաբաց» և փույթը չունի ոչ ոք ցավի գալարումից կծկված մարդու, զոհերի, անպտղության համար, ասես քաղաքակրթության զոհն է մարդն` ինքը («Երևանից մինչև Քոլգեյթ»): Բանաստեղծը սակայն շրջվում է ներս, տեսնում դժոխքը ներսում, որովհետև ինքն էլ հայելի է, իսկ հայելին «իրականության նոր տարբերակն է», «աղքատ Հայաստանի երկու հազար թվականների, // ուր (հայելում և դրսում) սահմռկեցուցիչ տիպեր են ապրում, // որոնց միայն գիշերն է հանգստացնում, // և մեկ էլ արյան թանձր հոտը, // որ ծուռ հեղափոխություն է տարածում» ( «Երբ արթնացա ծուռ հայելիների փերթ-փերթ դիզված ծալքերում… » (42-43) ): Եվ մինչ կարթնանար բանաստեղծը, հասարակությունը զբաղված էր ինքնախժռումով, Լիր արքայի խեղկատակի հայտ- նությամբ, պատմությունը, իբրև ծախվող ապրանք` խեղելով, խեղելով նաև անցյալն ու ներկան այնպես, որ մահվան հրեշտակն էլ անզոր է կերպափոխել «խեցբեկագույն հայելիների» իրականությունը: Եվ «դա սովետի փլուզումից հազարամյակներ հետո էր», երբ «ծառերը խոսում էին իրար հետ մարդավարի», սակայն պատմությունը վերաճել էր խեղված հոգիների շքերթի, որ ո՛չ քաղքենու հավատքն է փրկում, ո՛չ էլ «եռագլուխ հիդրային ժամանակը // պատմության ճաք տված թմբիրից» (41): Սակայն հայելու-հայելային իրականության մեջ, որ պատսպարում է պսևդո-բանաստեղծին, ինքնօտարում է գրի/լեզվի մեջ, ուր ապրում է «առանց դիվոտած պատմության», ուր «կյանքը թեթև է հանց թռչնից ընկած նուրբ փետուր» (44): Բանաստեղծը փախչում է դեպի աստված, որն իրեն չընդունեց` «միշտ բացակա լինելով», որովհետև ինքն էլ հայելի է «իր բարի գրասենյակի խորքում»` աննյութեղեն, և ո՛չ տուն ունի, ո՛չ անցյալ, և չի կարող «մարդուն փրկող այդքան ներում ստորագրել»:
Մարդկային մեղքը «քաղաքը կտրող գետի հուն է դարձել»,-ասում է Ա. Հարությունյանը, և «միայն մեղքն է պլպլում կոյուղու մեջ» (45), «պետությունն ինքը ստրկացրել էր ագահությունից» ճաքող օլիգարխներին, կորպորացիաները, Բեհեզբուղին, որ հատուկ ծառայությունների վարիչն է պետության գաղտնի խորշերում, արշավում է գաղտնաժանիք, մինչդեռ մարդիկ կուպրադեմ-սևացած ժամանակի դեմ ժանիք են սրում, վառվում զայրույթից և հեղափոխության դևը զայրացած դուրս է գալիս խղճին ընդառաջ:
Հայելին «լիրիկների» պատսպարանն է, «այլ-իրականություն», որին հակադրում է բանաստեղծը իր ազատ տողն ու տեսիլքը, վերլիբրը , որ թափառում է քաղաքում, որին պատրաստ է հոշոտել «սմքած- ճպռոտ գյուղագիրների մի տեսակը», հարյուր տարի հետ ընկած քննադատը, որի «գրական չուխան// կեղտոտվել է գրական լուծից// և չոր քիմմաքրման ենթակա չէ» (47-48):
Հայելային իրականության մեջ է ահա բանաստեղծը կորցնում «տունը», «երկիրը», «հողը», որոնք՝
…մնացին հեռվում,//տան փոշոտ, բայց երես առած հայելիները,//հապշտապ հավաքելով շրջանակի ներսում//իրենց լպրծուն փեշերը,//իրենց մեջ ապրող դեմքերի քաոսը, բացական ու ներկան,//իրենց ձեռքին եղած բոլոր միջոցներով ինձ լքեցին,// ասես ինձ ծանոթ մեկի պատանդ…(44)
Ժամանակն ասես հայելում կանգ է առնում, աշխարհը, կյանքը մոտենում է ավարտին, մինչդեռ խղճմտանք ունեցողը նոր Ադամ է դառնում, շրջվում դեպի մեղքը` «դառնալու նրա գարշելի շաչյունը», նրա գնումները`շուկայում: Քաղաքականացնող տողը` «սյուրռեալ-զգա- յական աշխարհի հետ մեկտեղ// հանձնում եկող սերնդին», որը մնում է «աստծո կողմից լքված ետնաբակ»: Բա- նաստեղծը, ոտքերը խրված մեղսավոր իրականի դժոխքում, մնում է միայնակ, անկատար մարդու աշխարհում՝ խղճմտանքի մի ձայն, որ պետք է պաշտպանի մարդկային ցեղը, եթե նույնիսկ «մարդու ժամանակն» է ապրում, ոչ թե աստծո կամ հայելային հավերժի… Ահա թե ինչու բանաստեղծը «տարօրինակ ժամադրության» է գնում (նույնանուն բանաստեղծության մեջ)` մնալով ինքն իր հետ, որին կորցրել էր տեսադաշտից, հանդիմանում ինքն իրեն «կորցրած կյանքի համար», ետ վերադառնում այնտեղ, ուր այլևս անհնար է ինքն իրեն, իր եսը գտնել: Մինչդեռ «ժամադրությունը» փոխվում է հետապնդման, ասես հետապնդողը ինքն է` իրեն խորթ կրկնակը, բայց տարօրինակ, փոխված… ուրիշի դեմքով, որից փախչում է բանաստեղծը, դարձի ճանապարհին` մերկ նյարդով, իրական պատկերներով նկարագրում պատերազմը, լեռների լանջին ձգվող արահետների պես թռչող ժամանակը հանձնում վերլիբրի այրված տողին, որ Արցախի ջոկատում կռվող ջոկատի քրոնիկոնն է, անցյալի և ներկայի գրառումը` ամբողջացնելով «հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքը»: Ուստի Ա. Հարությունյանի պոեզիան լցված է խելահեղ ժամանակի պատկերներով, որ ավելին է, քան գրականությունը(պոեզիան), ավելի ճիշտ՝ ավելին է անում, քան կարող է տալ գրականությունը՝ գրականության ժամանակից առաջ անցնելով, որ, ժամանակին համընթաց, որքան հեռանում, այնքան մեծանում է(և մեծանալու է) նրա գրական արժեքը:

————————–
1. Հարությունյան Արտեմ, Հայոց աշխարհի ծածկագիր տեսիլքներ, Երևան, 2016, էջ 148 (այսուհետ մեջբերումներ անելիս կնշենք տեքստում վերնագիրը և էջահամարը)
2. Writing and Difference, Chicago, 1978, p. 65
3. Հարությունյան Արտեմ, Հուդայի արձակուրդը, Ե., 2003, էջ 173 (այսուհետև մեջբերումներ անելիս կնշենք տեքստում միայն էջահամարը)
4. Шершеневич В. Пунктир футуризма//Ежегодник рукописного отдела Пушкинского дома на 1994 год. – СПБ, 1998. с. 173 (հոդվածը Շերշենևիչը գրել է 1914 թ., բայց հրապարակվել է միայն 1998-ին)
5. Նույնը, էջ 179