Գրչընկերս՝ Նանեն, մայրաքաղաք Երևանի մասին է գրում, նրա ամեն օր, ամեն ժամ, միշտ ու անդադար բզկտվող, արյունլվիկ արվող դեմքի մասին: Այսպիսին չէր, սիրուն ու անուշ քաղաք ունեինք (ավա՜ղ, ունեինք), որ նման չէր աշխարհի ոչ մի քաղաքի, մի ամենածայրամասային փողոցի, մի պուրակի ու շենքի պատկերով անգամ կարող էինք գլխի ընկնել, հասկանալ ու ջոկել, որ մեր վարդագույնն է, մեր արևայինը…
Իմ սերնդի մարդիկ Աբովյանով իջնել-բարձրանալիս Օպերայի մոտ, Կոմայգում զբոսնելիս, բազմամարդ ստադիոնում անգամ, ծանոթ ու անծանոթ, ժպտերես բարևում էինք միմյանց, նույնիսկ ձեռք սեղմում, որպիսիություն հարցնում… տո, իսկի հարցնելու կարիք էլ չկար, բոլորս էլ մոտավորապես հավասար էինք, իրար նման. ապրուստով, հագուկապով ու… Աբովյանում ջիփերը մեզ չէին տրորում, մայթերով քայլելիս պատկերներս չէր նկարվում, շատանում, բազմապատկվում, կեղծվում ու այլափոխվում ապակե պատերի բազմագույն, բայց պաղ արտացոլանքում: Մենք ու մենք էինք, ինքներս մեզ շա՜տ նման ու բոլորս իրար հաճելիորեն, տանելիորեն նման: Հիմա շենքի նույն հարթակում ապրողները միմյանց չեն ճանաչում ու բարևում, էլ ուր մնաց՝ փողոցում ու հրապարակում: Փոխվեցինք բոլորս, մեր ստացած կամ ունեցած շատ ու քիչ փողը, մեկիս՝ ծառա, մյուսի աղա լինելը, մեկիս կիսաքաղց ապրելն ու մեկելի կոկորդիլոս լափելը մեզ փոխեց: Մենք արդեն շա՜տ տարբեր ենք, շատ օտարն էլ չեմ ասում, ու մեր իրար նման չլինելը, անշուշտ, պետք է արտացոլվեր, երևար ու հաստատվեր նաև մեր չորսբոլորը, նամանավանդ ու անպայման, մեր ապրելու տեղում, մեր քաղաքում:
Հատուկ մարդիկ հատուկ ծրագրված այդպես արեցին ու անում են արդ, որպեսզի եռահարկ կամ հինգհարկանի «լիլիպուտը» որքան էլ վեր պարզի տանիք-գլուխը, չկարողանա տեսնել, թե հրեն հա՜ որտեղ է երկնաքերի պսպղան քանքուլն ու չտեսնելուց խեղճանա, նվաղի՜… Ասածս զավեշտ մի՛ ընդունեք, մեծ շահեր ստանալու մոլուցքից բացի, մեծատների կառուցումը նաև հոգեբանական մամլիչ է, շարունակ ներքևից վերև, իրենց նայելու պարտադրանք, որ մեջքներս շարունակ կռացած լինի ու վիզներս էլ՝ ծուռ:
Աշխարհում ոչ մի քաղաք մի օրում չի կառուցվել և չկա քաղաք, որտեղ նաև շենքեր չքանդեն: Հա՜, թող էլի կառուցեն ու քանդեն, բայց մեր ժամանակներում էր, մեր աչքերով տեսանք, չէ՞, որ ԱՄՆ-ի մայրաքաղաքում մի սյուն տնկեցին ու թե՝ ախպեր, իրենից բարձր ոչինչ չկառուցեք… և չկառուցեցին: Հայերս ամերիկացիներից էլ շուտ ենք այս սովորույթն ու արգելանքն ունեցել. ամեն մի տեղ, ամեն բնակավայրում եկեղեցի կար, չէ՞, և ո՞վ կարող էր, ո՞վ կհամարձակվեր եկեղեցուց բարձր տուն ու շինություն կառուցել: Հիմա փողը, զորբայությունը եկեղեցուց էլ է վեր, ամեն մի օրենքից ու արգելանքից էլ:
Աշխարհի բոլոր երկրներում ու բոլոր քաղաքներում էլ նոր շենքեր են կառուցում, այնտեղ էլ են «հինը» քանդում ու մեր կողքի Վիրք-Վրաստանում էլ, բայց, օրինակ, Թբիլիսիում, աչքովս եմ տեսել ու գիտեմ, որ հինը քանդել ցանկացողին կանչում, ձեռքն են տալիս քանդման ենթակա շենքի արտաքին նկարը, ներքին զարդերն ու քանդակները (եթե կան), նույնիսկ բակն են նկարում ու ասում. «Ինչ շքեղություն ուզում ես՝ սարքի, բայց էս նկարածը, որ մեր քաղաքի «ջահել վախտի» պատկերն է, պիտի մնա ու չկորչի կամ չփոխվի»: Այդպես էլ լինում է:
Նանի ջան, տատի ջան, իմ խաչքարերես, իմ անհաս հեռավոր, սովորական խոսքդ անգամ աղոթք էր, զայրույթդ՝ խրատ, վարքդ՝ օրինակ ու դաս, արգելելդ՝ փրկություն: Պատճառով ու առանց պատճառի շատ եմ հիշում քեզ, շատ եմ ասածներդ ու արածներդ մտաբերում, բայց էս անգամ պետք է որ չհիշեի, պետք է որ միտքս չգայիր, ախր, դու ո՞ւր, քաղաքն ո՞ւր, տրաքացնելով փլվող շենքերից, «վիսոտնիներից» գաղափար անգամ չունեիր, բայց արի ու տես, որ Նանեի՝ «Գրական թերթում» տպագրված սրտացավ տագնապ, հոգու ճիչ, ահազանգ ու բողոք հոդվածը կարդալու ժամանակ աչքերիս առջև պատկերդ հառնեց: Պիտի ասեիր. «Ինչի՞, քեզ մատաղ»: Ասեմ, նանի ջան: Նախ էն, որ ամեն օր սխալներ անելու, վնասներ կրելու ու դրանից չխրատվելու, մեր տառապանքով շինած տունը առանց աչք ճպելու մի րոպեում տրաքացնելու ու կողքին կանգնելու պատճառն այն է, որ վաղո՜ւց մոռացել և անտեսել ու անտեսում ենք նախնյաց դասը, խրատն ու փորձը: ՍԽԱԼՎՈՒՄ ՈՒ ՎՆԱՍՎՈՒՄ ԵՆՔ, ՍԽԱԼՎՈՒՄ ՈՒ ՎՆԱՍՎՈՒՄ ԵՆՔ, ԲԱՅՑ ԷԼԻ. ՀԵ՜Չ, ՄԵՐ ԷՇՆ ԵՆՔ ՔՇՈՒՄ:
Նանի ջան, հիմա քո կյանքից, քո արածից մի օրինակ բերեմ, ու իմանաս, ու ուրիշներն էլ իմանան, թե Նանեի գրածը կարդալու ժամանակ ինչու հիշեցի խաչքարերեսդ… Ապշելու բան էր. հագիդ հագուստի ներքևի կեսը մորդ սնդուկից հանված շորից էր, իսկ վերևի մասը… չօգտագործվող շորերի միջից հանել էիր հարսիդ՝ մորս դեյրան ու նախատել նրան. «Էս հագիս շորի դոշերը մաշվել են, քո շպրտած շորինն էլ նոր ա, ինչի՞ չես կտրում ու միացնում…»: Մայրս թոնթորացել ու չէր արել, ու դու ես մկրատը ձեռքդ առել: Հաջորդ օրը հաց թխող ու «նոր» շորովդ հիացած կանանց ասել էիր, թե հարսդ է Թիֆլիսից նվեր բերել…
Այ, այսպես, տատիս օրինակով մենք էլ պետք է կարողանանք նորը միացնենք, «կպցնենք» հնին, որպեսզի մեր քաղաքը նորի ու նվերի նման ուրախացնի մեզ, մեր մայրաքաղաքում նորը, նորակառույցը համահունչ չէ հնին, մեր աչքի սովորածին, նորը ոչ թե շարունակում ու լրացնում է նախկինին, այլ բզկտում, մի կողմ շպրտում ու նստում է նրա տեղում: Ի՞նչ ասել է, որ բերանի ծամոն են սարքել, թե՝ հին է, բայց պատմական արժեք չի ներկայացնում: Հին լինելը արդեն իսկ արժեք է, որ քանդում ենք, ու իր նմանն այլևս չի լինելու, արդեն իսկ կորուստ է: Նույնն է, թե ասենք. «Մարդ է, բայց արժեքավոր մարդ չէ, գիտնական չէ, գրող ու երաժիշտ չէ»: ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԿԱՆ, ԼԻՆԵԼԸ ԱՐԴԵՆ ԻՍԿ ԱՐԺԵՔ Է, քանզի գոյացնելը, ստեղծելը ինքնին պատմություն է, բովանդակություն և իմաստ:
Իսկ տեսե՞լ եք մայրաքաղաքից հեռու գտնվող քաղաքների ու բնակավայրերի վիճակը. ո՛չ ճարտարապետություն, ո՛չ կարգին շինություններ, եղածի քանդել-ավերելն էլ դեռ վաղուց է սկսվել: 25 տարի առաջ թերթի խմբագիր էի ու հրատարակչության տնօրենը:
Տարածաշրջանի միլպետը աչքը տնկեց քաղաքի կենտրոնում գտնվող տպարանի շենքի վրա ու որոշեց, որ նրա տեղում պետք է կառուցի միլիցանոցը: Տեղական իշխանության թողտվությամբ հզոր տրակտորներ բերեց ու մի քանի օրում ավերեց շենքը: Տպագրական սարքավորումները, երկու հիմնարկի փաստաթղթերը, աշխատողների հագուստ ու անձնական իրերը, հազարավոր մարդկանց ափսոսանքն ու հառաչանքը մնացին քարակույտերի տակ: Դիմեցի, աղմկեցի, բայց լսող չեղավ… Այ, եթե այն ժամանակ լսեին, որ ոչ միայն այն, որ տպարանի խմբագրության շենք լինելն արդեն իսկ պատմություն ու մշակույթ է, այլև, անկախ տարիքից, դա մեր քաղաքի ամենաառաջին պետական կառույցն է, ապա այսօր կմտածեին ու Երևանի կենտրոնում տպարանի շենքը չէին քանդի: Համար առաջին, համար մեկ ասվածը գոնե պետք է զգաստացներ ու կանխեր:
Այս համատարած, վերջնակետը չերևացող քանդելարշավը արդյոք մեր անտարբերության պատճառով չէ՞ նաև: Այդ ինչպե՞ս է պատահում, որ միայն հետո ենք իմանում, թե այսինչ կառույցը մի ձու չածող հավի գնով այնինչին են վաճառել (այստեղ նվիրելն ավելի հարմար բառ է), կամ ինչպե՞ս է լինում, որ քթներիս տակ, քաղաքի կենտրոնում դինամիտ են դնում շենքի տակ, ու միայն դմփացնելուց հետո ենք վեր թռչում, տեսնում և հուզվում ենք բոլորս ու սկսում աղմկել, թե այս ինչ արի՜ն…
Նանեն նույնպես իր խոսքը հուզմունքով է գրել, ես էլ եմ հիմա հուզված ու զայրացած գրում, բայց ինչպես ասում են. «Քամին քարից ի՞նչ է տանելու», ուրեմն՝ պետք է ավելի կոնկրետ ու առարկայական լինել, ավերումի դեմն առնելու համար մի բան առաջարկել:
Չեմ կարծում, թե իմ առաջարկը կախարդական գավազանի ուժ է ունենալու, բայց մարդ ենք, էլի, մեր խոսքն ասենք, գուցե թե մեկն ականջալուր լինի և բանի տեղ դնի:
ԱՌԱՋԱՐԿՈՒՄ ԵՄ
1. Ժամանակին խնամել, նորոգել, «բուժել» շենքերը, չթողնելով, որ դրանք դառնան վթարային ու քանդման ենթակա:
2. Եթե, այնուամենայնիվ, կառույցը հասել, կամ նպատակային հասցրել են այդ վիճակին և քանդելը դարձել է անխուսափելի, ապա քանդել և նույն տեղում կառուցել նորը՝ ամեն կերպ պահպանելով նախկին արտաքին չափերն ու տեսքը, նաև ներքին արժեք ներկայացնող հարդարանքը:
3. Եթե, այնուամենայնիվ, հանուն քաղաքի գերակա և ոչ թե ինչ-որ մեկի գրպանի շահի, շենքը պետք է հեռացվի, ապա միայն և միայն այն նույնությամբ մեկ այլ վայր տեղափոխելու պայմանով: Այս դեպքում ընտրվում է չարյաց փոքրագույնը, քանզի կառույցը տեղափոխելով՝ խախտվում է նրա պատմավայրությունը:
4. Շենքը գնել ցանկացող մեծահարուստին պարտադրել, որ մինչ գնման իրավունք ստանալը որևէ հասարակական շենք (հյուրանոց, դպրոց, մանկապարտեզ, մարզադպրոց, մշակույթի տուն) կառուցի որևէ սահմանամերձ բնակավայրում կամ ֆինանսական միջոցներ տրամադրի այդ վայրերի մշակութային կյանքի զարգացման համար:
Առայժմ այսքանը, համոզված լինելով, որ ասվածը ավելի շուտ երազանքի ժանրից է, սակայն ավելի լավ է երազել, քան իրականում ամեն օր ավերվող ու այլանդակվող մեր մայրաքաղաքը տեսնել:
Ավա՜ղ, մեր արևային, վարդագույն քաղաքից վարդագույն երազանք է մնացել…
