ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր, թարգմանչուհի
ՍԱԹԵՆԻԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆԻՆ
ծննդյան 70-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը»
միանում է շնորհավորանքին
Հոբելյանական տարեդարձները լավ առիթ են՝ մտովի կրկին թափանցելու սիրելի մարդու, գրչընկերոջ ներաշխարհը, կրկին հետադարձ հայացք նետելու նրա անցած ճանապարհին և, բնականաբար, իր գրչին արժանի՝ հոգուդ մի անկյունում միշտ ներկա, քո խոսքերն ուղղելու նրան: Սաթենիկ Մկրտչյան հրաշալի գրող- արձակագիրը նաև ճիշտ մտավորականի իր կեցվածքն ունի, որից, կյանքի ոչ մի իրավիճակում, մեկ քայլ անգամ երբեք չի նահանջել… Մտավորական, ով իր ազգի անկումի ու խոյացումի զգայուն հետևողն է ու մասնակիցը նաև՝ լինի դա մեր օրերում, թե իր գյումրեցի տատ ու պապերի ճակատագրերի՝ զուտ հայկական ճակատագրերի՝ արդեն վաղուց անցյալի մշուշներում խամրած թոհուբոհում: Նրա խոսքը հիշեցում է, ցավ է, ահազանգ երբեմն, երբեմն՝ դաս նորերի համար: Ուրախ եմ, որ մեր կողքին կա սրտացավ, ամեն հայի համար մտահոգ հայ գրողի իր տեսակը:
Շնորհավոր տարեդարձդ, սիրելի՛ Սաթենիկ, և… մտքիդ ու գրչիդ անսպառ եռանդ միշտ ու միշտ:
ՆԱՆԵ
Սաթ ջան, ես ու դու գրեթե համաքայլ թևակոխեցինք մեր կյանքի նոր շրջանը և նորելուկների պես հիմա նայում ենք մեր շուրջը, ուզում ենք հասկանալ, թե ի՞նչ է փոխվել: Դու նույն փիլիսոփան ես, ում ամենևին չի հուզում՝ կյանքի, մարդաբանական, հոգեբանական քո խորունկ մտքերը բոլորին կհասնե՞ն, թե՞ ոչ: Հասկացողները կհասկանան: Մի՞թե բոլորն են հասկանում Վագների երաժշտությունը կամ Ջոյսին, կամ թեկուզ մեր Հրանտ Մաթևոսյանին, բայց դա չի նշանակում, թե նրանց պակասը չէր զգացվում մարդկության կյանքում, ու նրանք եկան միայն երևալու ու գնալու համար: Դու կարողանում ես որսալ ձայներ, որ այս կյանքից են (դա կարծեմ բոլորս էլ քիչ թե շատ կարողանում ենք): Փակագիծ դրեցի և հիշեցի, որ շատ ես սիրում փակագծեր բացել-փակել, ու ինչքան էլ դժվար լինի, բացահայտել հենց քո դրած փակագծերում եղածը: Բայց դու ունես մի բացառիկ շնորհ, որ եզակի մարդկանց է տրվում՝ կարողանում ես լսել անցյալի ձայները, կարծես դու այնտեղ ներկա ես եղել, հանդիպեցնում ես մեզ քո և մեր նախնիներին այնպես, կարծես քո հյուրասեր մեծ տանը պատահաբար ենք հայտնվել միասին, ու դու ծանոթացնում ես մեզ միմյանց հետ. «Էս էլ Մարիամն է, որ այնքան ներողամտորեն ու սիրով ապրեց դաժան ցրտահարությամբ սկսված իր կյանքը, ոչ մի վատ հիշողություն չտարավ իր հետ, սա էլ Ալեքսանն է, այն գեղեցիկ ձիավորը, ում վսեմ պատկերը չէր հանդուրժելու քստմնելի գյուղապետը և մյուսները, սա էլ…» (Խոսքը քո «Այրված կենդանակերպի» հերոսների մասին է): Դե, սա արդեն գիտենք, սիրելի Վիկտորն է՝ քո Վիկտորյա մայրիկը, ում ներկայությունը ոչ միայն չէր խանգարում մեր «քրության» ուրախ հանդիպումներին, այլև լցնում էր իր խնկաբույր, անուշաբույր, ճիշտ ապրած լինելու առավելությունը, անողորմ կյանքի ողորմածության քաղցրությունը իր ժպիտով հաստատելով…
Սա՛թ ջան, երկուսով էլ Գյումրիում, նույն թվականին, նույն չինական թե ճապոնական աստղացույցի, նույն հավատարիմ շան նշանի տակ, ոչ թե գուցե, այլ հաստատ նույն ծննդատանն ենք ծնվել, գուցե նույն բժշկուհի Արաքսյան է ազատել մեր մայրերին և մեզ, որ ապրենք մեր լավ ու վատ 10-ամյակները, հանդիպենք, ընկերանանք ու քայլենք միասին՝ քիթներս վեր ցցած, որ կարողացանք այսքան գնալ, այսքան չհոգնել, այսքան չհանձնվել… Վիկտորյայի երկարակեցությունն եմ ցանկանում քեզ, որ տեսնես մեր չքնաղ ԵՐԿԻՐԸ քո և բոլոր կարգին մարդկանց երազածի պես…
Ալիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
«Այրված կենդանակերպ»
(հատված վեպից)
Սաթենիկ ՄԿՐՏՉՅԱՆ
Դու ասացիր. «Վերցրո՛ւ մահիճդ ու գնա»,- ես ո՜վ էի, որ չանսայի Քո խոսքին…
Սիրիկ անունով չորս տարեկան հասուն մա՞րդը, թե՞ վաթսունչորսամյա Սիրանույշ աղջնակը, ում դիմաց` ճաշասեղանին, վաթսուն` եղած-չեղած տարի առաջ, իրիկնացող մի օր, լինել-չլինելու սահմանագծին իր Բրաբիոն տատը պահ առաջ հուսահատ թշնամանքով ու տխուր քմծիծաղով նայելով չգիտես որտեղից դարձյալ ձեռքի տակ հայտնված դեղնած թղթերի կապուկին, որ իրեն էին անցել մորից, մորը` տատից, իսկ տատին էլ… Առանց ափսոսալու հնագույն հիշատակը` կրակով ուրախացող երեխայի հափշտակվածությամբ ու իր երկար կյանքում ամեն դառնություն փորձած մարդու հաշտվածությամբ` էջ առ էջ այրելով «Կենդանակերպը» և վերցնելով աշխարհի արարման օրվանից գրված ու չգրված, բայց հաստատ կանխորոշված այնքա՜ն ճակատագրերից մնացած սև մոխիրից մի պտղունց, լցրել էր պատրաստի ճաշի կաթսայի մեջ ու խառնել. թող իր ամուսին Մկրտիչ տղամարդն այլևս չտանջվի որդու և ուրեմն` ամբողջ մարդկության հանդեպ կորցրած հավատից, ինքը` հույսերից, Մարիամ հարսը` և՛ հավատից, և՛ հույսերից, և՛ սիրուց, իր անուշիկ… Աստված իմ, ինչո՞ւ մոռացավ հենց սկզբից բաժին վերցնել Սիրիկ փոքրիկ թոռնուհու համար, և ապա` շփոթմունքը վանելով և ձեռքը թափահարելով իր իսկ մոռացության վրա. ո՞ւմ են պետք սպասումները, ո՞ւմ, իսկ Սիրանույշին` առավել ևս, ու, կուլ տալով աչքից դուրս պրծած անհնազանդ արցունքի կաթիլը, մեկ բաժին էլ լցրել էր թոռնուհու փոքրիկ ափսեի մեջ (փառք Աստծո, Հակոբ թոռը տանը չէ՜, միակը, ով ըստ տատի` պիտի «խուսափեր» ընդհանուր ճակատագրից) և, ճաշասենյակ մտնելով ու սկուտեղի վրայից մեկիկ-մեկիկ վերցնելով` ճաշասեղանին` ամեն մեկի ու նաև թոռնուհու դիմաց դրել գոլորշի արձակող չորս ափսեներ, և Սիրիկ աղջնակը վերցրել էր իր փոքրիկ գդալը…
Եվ Սիրիկ անունով աղջնակը չէր հրաժարվել (կամ ինչո՞ւ պիտի հրաժարվեր. նա իր ապրելիք ամբողջ կյանքում, ինչ էլ լինի, չի հրաժարվելու իրեն բաժին ընկածից) և վերցրել էր իր փոքրիկ գդալը…
Եվ Սիրիկ անունով չորս տարեկան հասուն մա՞րդը, թե՞ վաթսունչորսամյա Սիրանույշ աղջնակը դանդաղ բացեց ծանրացած կոպերը և նայեց պատուհանից դուրս` պաշտելի աշնանը, որ դանդա՜ղ, շա՛տ դանդաղ ձգտում էր ձմեռ դառնալ, և ինքը, փոխանակ վեր կենար…
Վե՜ր կենար…
Այդ ո՞վ ասաց ականջին` վե՜ր կենար…
Ու քմծիծաղեց. գոնե ձե՜ռքը կարողանար շարժել…
Եվ կենսական բոլոր ուժերն անհայտություն ճամփած կինը պառկել էր մահվան ձևեր առած դալուկ աշնան կողքի մահճակալին ու ժպտում էր նրան` վերջապես եկար, և աշնանահանգ մահն հանկարծ հասկացավ, որ եթե հիմա կատարի իր համար սովորական վերջին արարողությունը` փակի կնոջ աչքերը, ոչ թե իր, այլ մահճին հանգչողի կամքը կատարած կլինի… Սթափվեց և հաշվելով կնոջ` դեռ լրումին չհասած օրերը` մատ թափ տվեց ու, ետ քաշելով ձեռքը, վեր կացավ.
– Քեզ քանի անգամ ասեն, որ ես միայն ի վերուստ ինձ տրված հրամաններն եմ կատարում, որ իմ աշխատանքն է, նաև իմ կամքի արտահայտությունը և ոչ թե ինչ-որ մեկի,- նա արհամարհանքով նայեց կնոջ կիսաբաց աչքերի խորքը,- ի՛մ, և ոչ թե ինչ-որ մեկի կամքը: Վեր կաց:
– Չեմ կարող:
– Կարո՛ղ ես:
– Ո՛չ:
– Կկարողանա՛ս: Եվ եթե ոչ հենց հիմա, ապա իմ գնալուց հետո` անպայման:
– Երևի չկարողանամ:
– Նույն համառն ես մնացել. քեզ ասում են` կկարողանաս: Ես ժամանակ չունեմ. գնացի:
– Դու վախկոտ մահ ես,- դառը ժպտաց կինը,- դու տանում ես բոլորին, առանց ում մարդ չի ուզում… չի կարող ապրել,- և մտքում` գոնե մորը թողներ,- ասաց,- որի քմծիծաղով պատասխանը` հեռվից անմիջապես ուղարկված ալիքի նման արձագանքվեց ուղեղում` «Նա արդեն… – և մի պահ հապաղելով,- երկու ամիս հետո կլրանար նրա իննսունհինգ տարին. սովորիր մենակ քայլել,- և ապա,- վեր կաց…»,- և ուղեղում` թրթռալով մարեց արձագանքը, և կինը փակեց աչքերը` լավ էլ հաշվում ես,- և բարձրաձայն,- դու,- կրկնեց,- դու վախկոտ մահ ես, դու տանում ես բոլորին, առանց ում մարդ չի՛ ուզում, չի՜ կարող ապրել, ու դեռ հոխորտում էլ ես…
Բայց այլևս ոչ մի պատասխան չստանալով` փորձեց շարժել ձեռքը…
Ստացվե՛ց:
… Եվ դալկացող ու ցավոտ աշունը դանդա՜ղ, շա՛տ դանդաղ ձմեռ դարձավ, ու թվում էր, թե ձմեռն էլ գարուն կդառնա, թեկուզ` դանդաղ, թեկուզ` շատ դանդաղ, բայց…
Բայց ձմեռը լռվեց մնաց իր կես ճանապարհին…
Բոթը` հեռախոսազանգի տեսքով, հևիհև տուն ընկավ երեկոյան յոթն անց կեսին. պապային, այսինքն` եղբորը, այսինքն` իր ամենամոտ հարազատին, ուղեղի կաթվածով տեղափոխել են հիվանդանոց…
Իրենից քանի՜ դար առաջ հավերժորեն քուն մտած իր ո՞րերորդ տատն էր արթնացել նրա փլուզված ներսում, որ իր հարեհաս Աստծուց օգնություն խնդրելու փոխարեն կոտրվելու նման ընկել էր ծնկների վրա և առանց բառերի` խփվել հատակին. բառերն անզո՞ր էին, բառերն ավելո՞րդ էին, թե՞ բառերի ժամանակն անցել էր անդարձ, որ ճիշտ քսաներկու տարի առաջվա նման, երբ բոլոր բառերը. «Իջե՛ք վարի տուն»` խնդրանքի հետ ոչ թե կորցրել, այլ անապատում հնչած և չունկնդրված խոսքին հաջորդելիք` «Ինչո՜ւ չիջաք»-ի հանգույն զսպաշապիկ հագցրած` լռեցրել (էլ ո՜ւմ ասեր) և ուժով ետ էր հրել քար կտրած սրտի խորքերն ու բանտել…
Եվ հիմա… Ո՛չ, մեկ րոպե առաջ, երբ աշխարհից տան չորս պատերով կտրված ու բարձր ջերմության մեջ տապակվելով` մեռնում ու չէր մեռնում արդեն քանի օր. Ամանորից մեկ օր առաջ հիվանդացել էր որդին և առողջանալով` իրեն փոխանցել հիվանդությունն ու ջերմությունը, որոնք ոչ մի կերպ չէին ցանկանում նրան բաց թողնել իրենց քամող ճիրաններից, չգիտես թե ուր հեռացան մեկ ակնթարթում` իրենց տեղը զիջելով ներխուժած բոթին. պապային…
Երևի հազար տարի տևած րոպեներ անց (հազար տարի տևած այդպիսի մի քանի րոպեի, իսկ գուցեև` վայրկյանի ընթացքում) ուղիղ քսաներկու տարի առաջ սպիտակեցին մազերը, երևի երեսունհինգամյա մոր մազերն էլ էին ոչ թե մեկ ամբողջ գիշերվա (Բրաբիոն տատն այդ առավոտյան խփել էր ծնկներին. «Մի գիշերում, է՜, մի գիշերում…»),- այլ վայրկյանների ընթացքում սպիտակել. հենվելով բռունցքված ձեռքերին` բարձրացավ` երերալով ու չգիտես թե ում դիմելով.
-Դո՛ւ,- ասաց,- դո՛ւ, այ ցավի բանբեր, դու դարձյալ նստել կողքիս ու հետս ուժիցս վեր խաղեր ես խաղում:
Եվ այդ` չգիտես թե «ով»-ը, դուրս գալով տան չգիտես թե որ անկյունից.
– Ես կապ չունեմ,- ասելով` ձուլվեց ձմեռային խավարին. որդին տանը չէր, և լույսը վառող չէր եղել…
