Արագիլները վերադարձան / Ռուբեն ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ

Մի ժամանակ կարծում էի, թե արագիլներն են գարուն բերում: Կանգնում էի մեր բակում, ցեխոտ մատներով սուլում ու ողջունում էի նրանց գալուստը:
Պապս ասում էր՝ գարունը ընկնում է երկնքից, Աստծու տվածն է:
Հայրս ասում էր՝ տարին ունի չորս եղանակ՝ ամառ, աշուն, ձմեռ, գարուն:
Մայրս ասում էր՝ էլի ցեխոտել ես շալվարդ, դու փնթի տղա ես:
Իսկ ես համոզված էի, որ արագիլներն են գարուն բերում:
Երկու արագիլ էին՝ էգը և արուն: Մեր փոքրիկ քաղաքում բամբակազտիչ գործարան կար, կարմիր-կարմիր տանիքով: Ահա հենց այդ կարմիր-կարմիր տանիքի վրա էր հյուսված արագիլների զամբյուղաձև բույնը: Ամեն գարնան սկզբին ուղիղ քաղաքի վերևում Աֆրիկայից, թե մի այլ հեռու տեղից, գալիս էին արագիլներն ու պտտվում: Սկզբում պտույտների շրջանը մեծ էր. կկոցում էի աչքերս՝ գտնելու նրանց ամպերի ճերմակ փրփուրների մեջ: Հետո շրջանը փոքրանում էր, և նրանք պտտվում էին գործարանի վերևում: Հետո էլի էր փոքրանում: Ասես ներքևից մեկը անընդհատ փաթաթում-կարճացնում էր նրանց ոտքերից կապված թելը: Եվ այս անգամ նրանք պտտվում էին լայն բնի շուրջ: Երբ արդեն կանգնում էին տանիքին, թվում էր, թե նրանք ոտքեր չունեն: Ոտքերը կարմիր էին, տանիքը կարմիր էր:
Մայր արագիլը երկար կտուցով կսմթում էր ինքն իրեն, թքում-հարդարում էր գզգզված, փոշոտված փետուրները: Իսկ արուն գործարար, տղամարդկային հայացքով զննում էր շրջապատը՝ որևէ փոփոխություն չի՞ եղել ձմեռվա ընթացքում:
Այդ օրվանից ճերմակում էին կարճահասակ բալենիները, ծիրանիները, հետո դեղձենիներն էին ներկոտվում նուրբ թափանցիկ ծաղիկներով: Այդ օրվանից ես մի ծառից մյուսն էի թռչում խեժ գտնելու: Այդ օրվանից քրդուհիները «մացուն, լավ մացուն» էին բղավում: Այղ օրվանից հարևան աղջիկները, կարմիր, դեղին, կապույտ գոգնոցները սպիտակ ոտքերի արանքներում խճճելով, դաշտ էին գնում բանջար քաղելու, իսկ ողջ գիշերները տանիքն էին ճանկռում մռմռ կատուները: Եվ մեր խաղերն էին սկսվում, գարնանային խաղերը.
– Կի-կի-դա-նա-կի…
Այսպես էր գարունը գալիս: Արագիլներն էին բերում:

Երևանից որսորդական ընկերության տոմսը գրպանը դրած մի հրացանավոր գալիս է մեր կողմերը կաքավ սպանելու անզուսպ վճռականությամբ: Այս կողմ, այն կողմ՝ կաքավ չկա: «Թյու» ասում է երևանցի հրացանավորը ու մտնում Սև ջրի եղեգնուտների մեջ: Մտածում է այսպես. եթե կաքավ չկա, հերն էլ անիծած, վայրի բադերն էլ պակաս համեղ չեն:
Եղեգները շրշացել են, ինչպես կնոջ փեշերն են շրշում, և որսորդական հրացանի փողը ուղղվել է այդ կողմը: Տրաք-տրաք… մոտեցել է, տեսել արյունը ու ետ փախել, փախել այնքան, մինչև պատահական մի բեռնատար վերցրել է նրան: Վարորդն ասել է.
– Երեսիդ գույն չկա, ախպերացու:
Սա ձայն չի հանում: Վարորդը կասկածանքով նայել է հրացանին:
– Դու հո…
– Չէ՛, չէ՛… կարծեցի բադ է, բայց… արագիլ էր:
– Էհ, ախպերացու,- ասել է վարորդը,- ես քեզ հիմա կիջեցնեի մեքենայից, բայց դե… Ախր, ամեն մարդ հրացան չպիտի վերցնի, ախպերացու: Հրացան վերցնողը չպիտի սխալվի, ախպերացու: Թե չէ, ի՞նչ դուրս կգա…
Մայր արագիլը երկար սպասեց ընկերոջը: Կանգնում էր գործարանի տանիքին ու կտուցը վեր տնկած՝ սպասում: Նրան թվում էր, թե հիմա ուր որ է օդը ծածանվելու է ծանոթ թևերի թափահարումից: Աշնանը չվեցին կռունկները: Մայր արագիլը ճանապարհեց նրանց կտուցով ու մնաց: Մնաց ձմեռելու: Մեր հարևան պառավները խաչակնքում էին երեսները: Նման բան չէին տեսել:
Պապս խոսում էր ինքն իր հետ՝ արագիլն էլ մարդ է: Մարդու նման սիրել գիտե:
Հայրս հայհոյում էր որսորդին՝ կույր շանորդի:
Մայրս ձգում էր ականջս՝ մեկ էլ չլսեմ, որ մտնես եղեգների մեջ: Չլսեմ:
Իսկ ես մտածում էի գարնան մասին: Եթե չչվի մայր արագիլը, էլ ո՞վ պիտի գարուն բերի:
Մայր արագիլը ձմեռեց բամբակազտիչ գործարանի տանիքին:
Բայց գարունը եկավ: Ես զարմացել էի: Էլի սպիտակել էին բալենիները, ծիրանիները, էլի նուրբ թափանցիկ ծաղիկներով էին ներկվել դեղձենիները… Սակայն խեժն այլևս այն համը չուներ, գարնան մեջ ինչ-որ բան պակաս էր:
Հայրս տանը չէր, դարբին Գրիգորը տանը չէր, քեռի Գևորգը, թաղի մնացած տղամարդիկ նույնպես, և մայր արագիլն էլ չէր դիմացել ձմռան ցրտին՝ մեռել էր:
Մեր խաղերը այլևս «կիկի-դանակի» չէին, այլ` կռիվ-կռիվ:
Հիշում եմ, թե ինչպես քաղաքում երևաց առաջին հենակավորը: Քաղաքը լուռ էր, և այդ լռության մեջ, ինչպես մուրճի հարվածներ, զույգ հենակ էր թըկթըկում:
Հիշում եմ, թե ինչպես մի ամառ Երևան գնացինք, հորաքրոջս մոտ: Առաջին անգամ տեսա իսկական, կենդանի գերմանացիների: Դրանք ֆաշիստներ չէին, դրանք պարզապես գերմանացիներ էին՝ մաշված համազգեստներով, առանց ուսադիրների, շեկլիկ մազերով և տխուր աչքերով: Հարևանի տղա Միշիկի հետ պատշգամբից լրագրեր էինք նետում նրանց և փոխարենը ստանում փայտե խաղալիքներ: Մի խաղալիք-մարզիկի համար մենք երկար կռվեցինք: Միշիկն ինձնից ուժեղ էր՝ խլեց: Մի քանի օր անց ստացվեց Միշիկի հոր սպանության լուրը: Միշիկի մայրը լաց էր լինում, հորաքույրս լաց էր լինում, Միշիկը լաց էր լինում, ես էլ էի լաց լինում:
Հետո մենք, ոտքերի տակ գցելով, փշրեցինք խաղալիք-մարզիկը և պատշգամբից այլևս լրագիր չէինք նետում…
Այս ամենը ստիպեց ինձ հիշել հորս հեռախոսազանգը: Զանգեց ու մի քիչ կարոտով, մի քիչ բարկացած ասաց.
– Տղա, դու հո Նոյի ագռավ չե՞ս: Ինչո՞ւ չես գալիս: Ամուսնացել ես, լավ ես արել, բայց հայրական տուն կա, որ պիտի նորոգվի, հող կա, որ պիտի մշակվի: Դու չգիտե՞ս, որ գարուն է եկել:
– Գիտեմ,- ասացի,- Երևանում էլ են կանաչել ծառերը:
– Այս տարի լավ բերք է սպասվում,- շարու նակեց հայրս,- վերադարձել են արագիլները:
– Ի՞նչ արագիլներ,- զարմացա ես:
– Արագիլներն, էլի՜, չե՞ս հիշում:
Ու ես հիշեցի:
Հիշեցի տարիներ շարունակ անտեր մնացած բույնը, որից ամեն թեթև քամի շյուղեր էր փախցնում: Ինձ միշտ թվում էր, թե մեր փոքրիկ քաղաքի վրա պատերազմը միայն մի ռումբ էր գցել, գցել էր արագիլների բնի վրա:
– Չե՞ս հիշում:
– Հիշում եմ: Կգամ:
Վաղը շաբաթ է, ու կգնամ: Կգնամ տեսնելու արագիլներին: Կգնամ ծառերից խեժ պոկելու, կգնամ զգալու գարունը:
Հետաքրքիր է, որտե՞ղ է հիմա Միշիկը:

«Գրական թերթի» հարցազրույցը
Ռուբեն Հովսեփյանի հետ

– Վիշապի տարին հունի մեջ է արդեն: Ինչպե՞ս եք զգում Ձեզ վիշապի հետ:
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ – Վիշապի հետ կապ չունեմ: Եվ նրա համար չէ, որ վիշապ սիրում կամ չեմ սիրում, պարզապես վիշապի տարի հասկացությունն ինձ ոչինչ չի ասում: Ի վերջո, ժամանակի դասակարգումները պայմանական են, և ինձ ավելի հասկանալի ու հարազատ է մեր թվարկության ժամանակային համակարգը: Եթե ավելի անկեղծանամ, ինձ համար տարին սկսվում է ոչ թե հունվարի 1-ից, այլ` գարնանը, բնության զարթոնքի հետ, և գարնանով պիտի կարգավորվեր ժամանակային օրացույցը: Էլ չեմ ասում, որ վիշապին նախորդող և հաջորդող տարբեր կենդանիների անուններով տարիները ոչ մի կապ չունեն մեր մտածողության ու մեր առասպելաբանության հետ: Ինձ համար եկող տարին պարզապես նախորդի շարունակությունն է: Մյուս կողմից էլ, կենդանիների ոչինչ չասող անուններն ինչ-որ տեղ և ինչ-որ չափով ձանձրալի ու նաև վտանգավոր են, երբ փորձում են տարվա իրադարձությունները, հաջողություններն ու անհաջողությունները պայմանավորել այս կամ այն կենդանու բնավորության հատկանիշներով՝ կորցնելով երևույթները օբյեկտիվ վերլուծելու և գնահատելու հնարավորությունը: Այդ ամենն իրենց մեջ փակվող և ելք չնախանշող բաներ են: Ժամանակը շարունակական է, և որքան էլ փորձենք հատվածների բաժանել, միևնույն է` շարունակվելու է: Եթե պետք է ժամանակը բաժանել, ապա միայն մարդու տարիքային` մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն և այլն, հատվածները ջոկջոկելու համար: Անհատ մարդկանց ծնունդներն են իրենց անընդհատությամբ ապահովում ժամանակի շարունակականությունը:
– Ձեր «Ծիրանի ծառերի տակ» վեպը, կարելի է ասել, աննախադեպ ընդունելության արժանացավ: Սակայն դրանից հետո Ռ. Հովսեփյանի նոր գրքերը ուշանում են: Այդ լռությունը կարծես երկարում է, ինչո՞ւ:
Ռ.Հ. – Ես առհասարակ արագագիր չեմ, և իմ բոլոր ստեղծագործությունների միջև մեծ տարածք է գոյանում, որը ձեր ասած լռությունն է: Հիմա կարծես ազատվել եմ ոչ գրական գործերից և արդեն կես տարուց ավելի` լրիվ գրականությանն եմ տրվել: Վստահ եմ, որ շուտով դրա արդյունքը կերևա: Իսկ թե որքանով այդ գործերը կշարունակեն «Ծիրանի ծառերի տակ» գործի հաջողությունն ու դուր կգան հասարակությանը, հասարակությունն ինքը կորոշի: Ինձ համար կարևոր է, որ այլևս ոչ մի այլ բան չի խանգարելու զբաղվելու գրականությամբ: Անավարտ գործեր ունեմ, որ ավարտում եմ, նոր գործեր եմ ձեռնարկել, որոնց ավարտը նույնպես հեռու չէ: Չեմ ուզում թվարկել ու բովանդակությունները մանրամասնել: Կարծում եմ, մոտ ապագայում, որպես ավարտուն գործեր, դրանք կհասնեն ընթերցողին, և վերջապես երկարող լռությունը կընդհատվի:
– Հայ ընթերցողը շուտով հնարավորություն կունենա Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի հայերեն նոր հատորը ձեռք բերել: 20-րդ դարի լավագույն արձակագիրներից մեկի` Մարկեսի Ձեր թարգմանությունները միշտ էլ մասնագետների և ընթերցողների կողմից բարձր են գնահատվել: Ի՞նչն է այս հատորի նորությունը:
Ռ.Հ.- Գրքում տեղ գտած թարգմանությունները նոր չեն: Պարզապես որոշեցի, որ Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենությունն» ու «Նահապետի աշունը» մի գրքով տպագրվեն, որովհետև նախկին հրատարակությունները վաղուց սպառվել են, և դրանք կարելի է գտնել միայն իմ սերնդի մարդկանց գրադարաններում, մինչդեռ նոր սերունդը նույնպես այդ ստեղծագործությունների կարիքն ունի: Հիմա, երբ այդ գործերը հրատարակության եմ պատրաստում և վերընթերցում եմ, տեսնում եմ, թե ինչքան արդիական ու օրվա խնդիրներին համահունչ են դրանք, և հաճույք եմ զգում՝ պատկերացնելով, թե ներկայիս սերունդն ինչ վայելքով է ընկալելու և ընդունելու 20-րդ դարի գրական այս հայտնությունները: Ու եթե, ինչպես կանխազգում եմ, նոր սերունդը Գաբրիել Գարսիա Մարկեսին ընդունի և վայելի, ինչպես իմ սերնդի ընթերցողներն են ընդունել, ինձ բավարարված կզգամ: Այն ժամանակ, երբ թարգմանում էի, Մարկեսի աշխարհը մեզանից հեռու էր թվում, մի տեսակ ուրիշ, մինչդեռ այսօրվա ընթերցողները հազիվ թե այդպես զգան: Կարծում եմ, Մարկեսի իրականությունը այլևս օտար չի թվա, ու նոր սերնդի կողմից պիտի ընկալվի որպես մերն ու մեզ հետ կատարվող: Հանճարեղ գործերը նրանով են հանճարեղ, որ ժամանակի ընթացքում կարողանում են հաղթահարել կենսակերպի ու հոգեբանության տարբերությունները:
– Ի՞նչն է, որ այսօր կարող է հուզել կամ հուզում է Ռուբեն Հովսեփյանին:
Ռ.Հ.- Հիմա ինձ ամենաշատը հուզում է մեր քաղաքացիական հասարակության կայացման խնդիրը: Այլևս հույսս չեմ կապում իշխանությունների և գործող կուսակցությունների հետ: Իմ ցանկությունը պայմանավորված է քաղաքացիական հասարակության կայացմամբ, ինչն էլ կարող է պարտադրել իշխանություններին ու կուսակցություններին վերանայելու մեր ապրելակերպը: Քաղաքացիական հասարակության զարգացումը պիտի թարմացնի վաղուց ի վեր սեփականաշնորհված իշխանությունը և կուսակցություններին: Թարմություն է պետք` թե՛ մտածողության, թե՛ կադրային, թե՛ գաղափարական: Ճահիճը պիտի վերացվի:
9 մարտի 2012 թ.