Դո՛ւք, մեծ հայերի ընկած զավակներ,
Դո՛ւք, ո՜վ ստրուկներ մոլի կրքերի,
Դո՛ւք, ո՜վ զեխության խղճալի հյուրեր,
Որ շվայտ կյանքին դարձել եք գերի…
Հովհ. Թումանյան
Մեր ապրած անոտուգլուխ օրերին հարիր սովորական պատմություն էր` մարդուն վիրավորել էին: Զրույցի մեջ խոսքի ետ ու առաջը իրար խառնել, իմ գրող ընկերոջը մահու չափ վիրավորել էին, ու նա ընկել էր հիասթափության խոր տոլապը: Սիրտը բարակ ջահել չէր, որ խոսքի մանրուքից անգամ խոցվեր, իր վաստակի վրա ծանրացած այր էր, և արժանապատվություն կոչված չափուկշռույթի վրա օդավորված խոսքը նախ որպես վերաբերմունք էր ընդունել: Արդյունքում` հիասթափության կնճռոտ փառը դեմքին ցանց էր հյուսել, և հոգու մեջ բնավորված վիրավորանքի խայթը տրվել էր ավերումի բնազդին: Թեպետ պատկերն ինքնին խոսուն էր, բայց ես դեռ անտեղյակ էի վիրավորանքի մանրամասներին: Ինչ էլ եղած լիներ` կռահումի քուջուջից ստացած նախնական տպավորությունս պարզից էլ պարզ էր` մարդուն հանել էին իր հոգու խաղաղ ուղեծրից, իսկ ուղեծրից դուրս եկած մարդու առաջ անգամ հանցագործության դուռն է կրնկի վրա բաց: «Ի՞նչ է պատահել» խոսքս անարձագանք թողեց: Մաճառի պես ինքն իր մեջ պղպջակվում ու տեղը չէր գտնում: Հետո շունչը տեղը բերեց, մտքի դարպասները կրնկի վրա բացեց ու առանց նախաբանի ասաց. «Խոսքն արժեք չունի, ախր հեչ արժեք չունի, հանճարեղ միտքն անգամ արժեք չունի, խոսքն ինքն իր մեջ պատանքավորվել դարձել է բերանի ծամոն` թքի ու գնա: Էս ի՜նչ ժամանակներ են,- ասաց,- խոսքի մարդը դարձել է գործի մարդու ծառան, մտածող մարդը դարձել է տգետ մարդու աստառը…»: «Միտքդ միգամած է,- ասացի,- գրող մարդ ես, բայց ոնց որ թե ծանծաղ ջրերի հոսանքին ես տրվել»: «Գրո՜ղ,- հեգնեց նա,- գրող էի գրողի դարում: Գրող էի այն ժամանակ, երբ գիրքը մեր գլխավերևում էր, հիմա գիրքը ոտքի տակ է: Մենք գիրքը վեհորեն բարձր լուսապսակի տակ էինք տեսել, մեր սերունդն այն փողոցի փոշու մեջ ու արժեզրկված տեսավ, գրքից օտարված ու խորթ չափումներում արժեքներ որոնեց, որովհետև մենք նրանից խլել էինք գրքի արժեքն ընկալելու վեհությունը, փոխարենը այլ արժեք էինք դեմ արել` նյութը` հոգու ժանգափառը: Եվ հիմա զարմանում ենք, զարմանալով զայրանում ենք, թե ի՜նչ թեթև անգիտությամբ են նրանք նայում Հովհաննես Թումանյանի լուսանկարին ու ասում. «Էս հինգհազարանոց թղթադրամի վրայի մարդը չի՞…»: Եվ այստեղ տրամաբանության գալարը փակվում է: Ու մենք մեր ձեռքով մեր հոգու տունը քանդում ենք: Արագ ու անողոք վայրագությամբ: «Գիտես,- ասաց,- երբ հոգին ամայանում է, մարդը մղվում է դեպի գետնասող բնազդը, դեպի քարանձավների մկանօրենք զոռբայությունը, և այլափոխության տեսիլքում ապշանքը շղարշ է կապում աչքի դեմը: Եվ իրավունքի աստիճանակարգության հոլովույթում տեղերը փոխվում են. բնության սահմանած կարգով գայլը պիտի ոչխարին հոշոտի, բայց ահա… ոչխարն է գայլին հոշոտում: Իսկ երբ ոչխարն է գայլին հոշոտում, այդտեղ խախտվում են Աստծու արարչագործության օրինաչափությունները: Եվ սկսվում է գարշապիղծ այլասերումը. քսան տարեկան երիտասարդը ութսուն տարեկան տատիկ է բռնաբարում, զառամախտով տառապող ութսուն տարեկան ծերունին մի մատ աղջիկ երեխա է անարգում: Իսկ այլասերումը ամենակարճ ճանապարհն է դեպի չգոյության ճահիճ»: «Ումի՞ց ենք բողոքում,- ասացի,- մեր կյանքը գեղեցկացնողն էլ, հարամողն էլ մենք ենք: Ժամանակը հոսում է, համակարգչի դարում թոնրաշուրթի տաք ապահովությամբ մխիթարվելն այլևս անմտություն է, իսկ առջևում աշխարհի հզորների կամքով մատուցվող բարոյականությունն է` վարունգը մեզնից, աղը` ձեզնից: Խելքը նրա համար է, որ պարտությունից դեպի հաղթանակ ճանապարհ բացի: Թե չէ` խփում են, ասում ենք` վայ, խփեցին: Տեսնում են` դիմադրություն չկա, նորից են խփում: Քարանձավից հասել ենք համակարգչի դար ու դեռ չենք հասկանում, որ ուժեղը միշտ էլ խփելու է, ստորացնելու է, թալանելու է, իսկ դու դեռ խոսքի արժեքից ես խոսում»: Ասաց. «Անունը դրել ենք համակարգչի դար ու դարերի նստվածքը թեթև ձեռքով քամուն ենք տալիս: Որովհետև այդ համակարգչի մեջ Աստված որոնելու փոխարեն սատանա ենք որոնում: Եվ աստիճանաբար կորցնում կամ մեզանից օտարում ենք մարդու ամենավեհ տեսակը` այլոց հոգսի տակ ուսը դեմ անող մարդու տեսակը, ուրիշի ցավն ու ուրախությունը կիսող հայի տեսակը, մեր հոգու աղն ու նշխարքն ենք կորցնում. պատերազմի դաշտում տեսել եմ, թե խրամատում մեկ հացը ի՜նչ սիրով էր բաժանվում քսան մարդու մեջ, իսկ հիմա ականատեսն եմ, թե ի՜նչ ամայի խղճով է մեկ մարդու կողմից քսան մարդու բաժինը խլվում… Ինչ է` մենք միայն նեղության մե՞ջ պիտի իրար կողքի կանգնենք, ինչո՞ւ չենք կարող առատության հացը իրար հետ կիսել: Ահա և մեր տեսակի այլափոխությունը, որի մեջ մեր լինելիության կերպն է փոշիանում. գաղափարը դառնում է աճպարարության գործիք, վեհը դառնում է նսեմ, սուրբը դառնում է սրբապիղծ…»: «Խտացնում ես,- ասացի,- գույները շատ ես խտացնում: Մոռանում ես, որ քաշող եզանն են ճիպոտում, իսկ լծից փախածը իր համար անհոգ ու անդարդ` թմբի կանաչ խոտն է արածում: Տեսակի խնդիր է. այդ քաշող տեսակը ուր էլ գնա` իր լծից չի փախչելու, այստեղ մեր, այնտեղ` օտարի արտում, օտարի գութանն է քաշելու, իսկ լծից փախածի ռունգերում միայն կանաչ խոտի բուրմունքն է. այստեղ լինի թե օտարի հողում»: «Անճարի տեսություն ես զարգացնում,- ասաց,- դու հպարտի վեհությունը ստրկամտության հետ ես նույնացնում և չես ուզում նկատել, որ քաշող եզան հետ ախպերություն արած մաճկալը քաշող եզանը չի ճիպոտում, հետը խոսում ու հետը տառապում է: Ճիպոտողը ստրկատեր դարձած երեկվա ստրուկն է, որ քաշող եզան տեղն այլևս արտում չի տեսնում` սպանդանոցում է տեսնում»: «Բա ա՞րտը,- ասացի,- արտը խոզան կդառնա»: «Արտը, այո՛, խոզան կդառնա,- ասաց,- քաշող եզը որ սպանդանոց գնա` արտը խոզան կդառնա: Ու կխռովի մարդուց: Աստված կնայի խոզան արտին ու Աստված էլ կխռովի մարդուց: Մենք դեռ բութ անգիտության մեջ ենք. վաղը արնակալած աչքերով սարդը մեզ համար չգոյության սարդոստայն է հյուսելու, և խորշակների թևերով թափառող մորեխների պարսը խոզանի փուշ ու տատասկի հետ մեր գանգն ու ուղեղն էլ է լափելու»: Ասացի. «Քո հոգին մարդագայլից է խռովել, բայց Հայաստանը հայի երկիրն է` Մաշտոցի ու Խորենացու, Նարեկացու ու Չարենցի և նրանց նման բյուրավոր հանճարների երկիրն է, իսկ քո աչքը սարդի վրա է սևեռվել»: Տխուր ժպտաց, ասաց. «Խորենացու երկիրը հայի ու Հայաստանի միաձույլ ողբով է իր երկիրը: Չարենցի երկիրը… «Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն եմ սիրում»: «Արևահամ բառը» աղոթք դարձավ, իսկ Չարենցը հանճարի ու բանջարի շփոթի մեջ փոշիացավ: Մարդագայլերի հյուսած դարանակալ գեհենում: Քո թվարկած հանճարները երկրի ծառը ջրեցին` պտուղը տարավ խուժանը, երկրի քարը խաչքար սարքեցին` այդ քարն իրենց վրա տապանաքար եղավ, Հայոց ոսկեղենիկ գիրը հղկեցին` այդ գիրն իրենց համար մահագիր դարձավ…»: Ասացի. «Հին ձայնապնակի երգ ես երգում: Այդ այդպես եղել է ու այդպես էլ կլինի` ազգի լինելիության հոգսը միշտ էլ ընտրյալների ուսերին է. նրանք մոմի պես հալվում ու մնացածների խավարը լուսավորում են»: «Ինչ է,- ասաց,- հանճարեղ լինելը անե՞ծք է սեփական գլխին»: «Չէ՛,- ասացի,- լույս է. քանի վառվում է` մերը չէ, հանգեց` խավարի մեռյալ շունչը բողոք է դառնում մեր ճաքած շուրթին` էս մեր լույսը ո՞վ հանգցրեց»: «Էդ ո՞վ է զանազանողը,- ասաց,- լույսը խավարից ո՞վ է զատողը. մոռացության փոշիներում մարմրող ուսյալ հանճա՞րը, թե՞ մեծավորի աթոռ զավթած անանուն բանջարը»: Ասացի. «Ժողովուրդը` ես, դու, մյուսը…»: Դժվարությամբ, մի տեսակ ինքն իր խռովքի դեմ մաքառելով ասաց. «Գիտե՞ս՝ որն է աշխարհի ամենասարսափելի արարածը:- Մի քիչ սպասեց ու ինքն էլ պատասխանեց:- Տգետ փողատերը: Այն էլ` պաշտոնավոր: Այն էլ` փողկապի քաղաքակրթությամբ պաշտպանված»:
Եվ հենց այդ պահին էլ նա անդրադարձավ իր վիրավորանքի ակունքին ու հոգու խռովքը թեժացնելով՝ պատմեց. «Քեֆի սեղանի շուրջ նստած ճարպակալած մի մսագունդ երբ իմացավ, որ ես գրող եմ, նախ որձաձիու պես երկար խրխնջաց, ապա մարող խրխինջի միջից մի պահ խաղաղվեց, ասաց. «Հետաքրքիր է` ի՞նչ ես գրում, ո՞ւմ համար ես գրում… Կամ` ինչո՞ւ ես գրում, դու շուրջդ չե՞ս նայում: Նայում եմ հագիդ շորերին ու մտածում. դու ի՞նչ պիտի գրես, որ ինձ համար հետաքրքիր լինի…»: Եվ դարձյալ խրխնջաց` ավելի անզուսպ, մի տեսակ` քանդվելով ու հավաքվելով, ինքն իր խրխինջի թափից քրտնելով: Նայում էի նրան ու մտածում՝ նա երևի թե միայն խրխնջալիս է քրտնում: Ինքն իր խոսքով հմայված: Խոսք, որ այդ պահին միայն խոսք չէր ու միայն իրենը չէր, այդ խոսքն իր մեջ հավաքականություն ուներ, դա նրա տեսակի վերաբերմունքն է, որ տապալող ալիքով գալիս ու քամահրանքի բթամտությամբ մեր հազարամյա հոգևոր երթի դեմն առնում է: Նա խոսում էր, հավաքվածները անճարի համախոհությամբ ժպտում էին, ու իմ տեսակը մեռնում էր նրանց արանքում: Խաղալիքի տեր դարձած երեխայի պես նա իր զվարճալիքը գտել էր, դարձյալ հեգնանքով կրկնում, ասում էր. «Գրո՜ղ եմ», ու հիմնահատակ քանդվում էր: Նրա պահվածքին այլևս անհաղորդ` ես արդեն երևակայության էի տրվել և գոլ երանության մեջ արածող բիզոնների նախիր էի տեսնում. խոտի առատության մեջ այդ թանձր ուղեղներով արարածները միմյանց պոզահարում, գոհության հրճվանքով էին օծվում, ու աշխարհը նրանց համար կանաչ արոտավայր էր: Հետո ձանձրախտի հոգեմաշ մղումով միտքս բիզոնների նախիրից հեռացել էր, և ես հեռու աշխարհների մշուշներում խարխափող իմ ուրվականն էի տեսնում…»:
«Ահա թե ինչ,- ասացի,- ահա թե ուր հասանք. մեր բիզոնի պոզահար վարքից սրտնեղած, մեզ տանենք կորցնենք օտարի հողում ու հիմա էլ օտար թափթփուկի առաջ խեղճանալիս բացատրությունը ելք համարենք ու մեր փրկարար խոսքն օդավորենք` գիտե՜ք, մենք հո հասարակ ժողովուրդ չենք, հինգ հազար տարվա մշակույթ ունեցող ազգ ենք: Մի խելառը լիներ ու հարցներ` տո խելոք, բա ո՞ւր է մեր հինգ հազար տարվա իմաստնությունը. ծոցագրպանը դնելու չափ փոքրիկ մի երկրով ու մի բուռ ժողովրդով եկել հասել ենք քսանմեկերորդ դար ու դեռ հացի հոգսի մեջ ջլատվում ենք: Դա եղավ իմաստնությո՞ւն, թե` «Հայ ենք մենք, եղբայրներ, հայ ենք մենք…»: Առաջին քրիստոնյա ազգն ենք, բա ո՞ւր է սիրո, բարության, հավատարմության այն աստվածային շաղախը, որ մեզ իրար կողքի ու հավաք պահեր, որ խարխլված հոգով իրարից չխրտնեինք ու օտարի բնկալում օտարի ձվերի վրա թուխս չնստեինք և օտար քամիների բերանն ընկած` հոգիներս չավանդեինք մի թափառական մոլագարի կճղակների տակ: Իսկ եթե մենք մեր գոյաքարշ վիճակով ապրելու պատրանք ենք ստեղծելու, ուրեմն թող ձյունը մաղվի մեր բաց գլխին, լուսինը ցոլցոլա պաղ ու անկենդան, ոտքներիս ցեխը չարժողը իր ցեխոտ ոտքերը մեզ վրա մաքրի, ամոթից կուչուձիգ եղած ուրվական դառնանք, որ մահն անգամ մեզ չգտնի: Իսկ բիզոնն էստեղ տռզի՜ ու կանաչ խոտի հետ մեր գիրն ու հավատն էլ արածի: Թե չէ` հինգ հազար տարվա մշակո՜ւյթ… Թե՞ հիշողությունը կորցրած հինգ հազար տարեկան հալիվոր, Եվրոպայի բաց քամակը քաղաքակրթության հետ շփոթող մոլորյալ, իր իսկ պահած տավարից պոզահարված շփոթահար… Եվ մի երկա՜ր ու տաղտկալի բաժակաճառ` «Հայ ժողովրդի կենացը…»: Լա՜վ էլի, հոգնեցինք, հոգիներս բերաններս եկավ, կշտացանք…»: «Հա՛,- հնազանդ երեխայի պես համաձայնեց նա,- կանաչ խոտն առատ, փորները կուշտ, իսկ կուշտ փորի համար գերեզմանոցի խավարում անգամ հարսանիք է»: Ասացի. «Գույները հո չե՞նք խտացնում»: «Չէ՛,- ասաց,- արժանապատվությունն ենք փառաբանում. մարդը կենդանուց տարբերվում է արժանապատվությամբ, հանիր մարդու միջից արժանապատվությունը և ճիպոտն առ ու մարդն ու տավարը իրար խառնած` հանդը քշիր»: Ասացի. «Եվ ծովացած նախիրը, արոտավայրերը սրբելով, կհոսի մինչև հորիզոն ու կբռնի լույսի դեմը»: Ասաց. «Եվ քարանձավը բաց կանի դռները»:
Մեր խո՞սքն էր համախոհ դաշնությամբ պարուրվել, թե՞ մեր ասելիքն էր արդեն թիրախին հասել` ճամփի կեսից դադար առնող հալիվորի նման խորը շունչ քաշեցինք ու անձրևած ամպի խաղաղությամբ լռեցինք: Մի տեսակ թափառ ու մոլոր թախիծ պատեց մեզ: Լեզվանի լռությունը մեզ իր մարմաշի տակ էր առել, ու մենք խոհի քուջուջի մեջ էինք: Լռությունը առաջինը ես խզեցի: «Հետո՞,- մեր կիսատ մնացած զրույցի պոչից բռնեցի ու առաջ գնացի ես,- բա վե՞րջը…»: «Վերջն էլ,- ասաց, – հեքիաթ, հեքիաթ, պապս. հեքիաթն ավարտվում է, ու երկնքից երեք խնձոր չի ընկնում, որովհետև մեր ներսի անհայրենիք ելուզակները մեր հեքիաթի խնձորները դեռ օդում են մեջ-մեջ արել. երեխաների ու ծերերի հեքիաթի խնձորները, հաշմանդամների ու հիվանդների հեքիաթի խնձորները, թոշակի հույսի տակ ծվարած տատիկների ու պապիկների հեքիաթի խնձորները, անտուն թափառաշրջիկների ու մուրացկանների հեքիաթի խնձորները, թշվառության ճիրաններում անճարությունից ոռնացողների հեքիաթի խնձորները, անհույս մաքառող գիտնականների ու ներշնչանքի կախարդանքը կորցրած արվեստագետների հեքիաթի խնձորները… Մեր շփոթ վարքը նրանք լկտիաբար ծաղրեցին, թաքուն ու ափաշկարա իրենց ճարպկության գովքն արեցին և մեր ավերակված հոգու վրա անպատկառության դրոշ ծածանեցին ու բաժակ բարձրացնելով՝ խնդախուճուճ այլաբանեցին. «Հայ ժողովրդի կենացը»: Բահի պոչ էին թե փոցխի ատամ` դարձան իշխանավոր ու հրամայեցին. «Գյադե՛ք, մի դենը անցեք»: Էլ ի՜նչ հայ ու հայ ժողովրդի դարավոր պատմություն, էլ ի՜նչ Մաշտոց ու Թումանյան. պոչը դարձավ գլուխ, պոչավոր ուղեղի զառանցանքը դարձավ երանելի իմաստնություն, ու գլուխ դարձած պոչը աղքատության ավերակների վրա իր գոհության երգը երգեց. «Թագավոր լինելուց լավ բան…»: Այդպես եղավ: Ու մենք առուփախի ստոր շուկայում անվարտիք մնացինք: Իսկ նրանք… Նրանք ծլեցին չգոյության հերկում, ճարպակալեցին վաղահաս մրգի թափով, կկվի ձագերի բնազդով իրական ձագերին դուրս քշեցին իրենց բներից և… Եվ հենց այդտեղ էլ մեր հորինած հեքիաթը փոշիացավ ու ցնդեց: Իսկ անհեքիաթ կյանքն այլևս կյանք չէ, դեպի անապատ քշվող բանդագուշանք է»:
