ՀԱՅԻՆ ՓՐԿԵՔ… ՀԱՅԻՑ / Հրաչ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ

– Հուշի՛կ, էդ ի՞նչ ես անում,- թոռան գլխավերևում կանգնում է պապը: Նրա արդեն ծերացած շուրթերից թոռան «Հուսիկ» անունը «Հուշիկ» է հնչում: Թոռը ծնված օրից վարժվել է իր Հուշիկ անվանը, բայց հիմա նրա արած գործը հուշիկ չէ, ու պապը դատավորի նման կանգնել է գլխավերևում: Հուսիկը մուրճն առել, ընկել է չգիտես որտեղից ճարած հին շարժիչ-պոմպի վրա ու անպատասխան է թողնում պապի հարցը: Թող իմանա` չի ուզում պատասխանել, մի քիչ վիրավորվի, թողնի-հեռանա: Բայց պապը կպել, պոկ չի գալիս. «Էդ ի՞նչ ես անում»:
– Քանդում եմ,- վերջապես տակնիվեր նայելով նետում է նա:
– Ինչո՞ւ:
– Մեջը պղինձ կա:
Դրանով ասված է ամեն ինչ: Պղնձացավն արդեն քանի՞ տարի տարածված է հանրապետությունով մեկ: Պապը դա լավ գիտի: Դեռևս քսան տարի առաջ էր, մի օր անցնում էր քաղաքի գործարաններից մեկի մոտով: Տեսավ՝ հաստոցները հանել են դուրս, ցելոֆանով պատել, շարել բակում: Մտածեց` արդեն սեփականաշնորհել են, իրենց ունեցածն է, տեր են կանգնում: Հետո՝ մի քանի օր անց, իմացավ, որ նոր, աշխատող հաստոցները ուղարկել են Իրան: Ի՞նչ պիտի անեին` ջրի գնով սեփականաշնորհել էին գործարանը ու հաստոցները դոլար էին սարքում:
Հիմա նայում է թոռանն ու չի հարցնում` որտեղի՞ց պոմպը: Վստահ է` իր թոռը գողություն չի անի, բայց պատկերացնում է, թե որքան պիտի տանջված լինի տասներկու տարեկան երեխան՝ այդ հսկա զանգվածը բակ քարշ տալու համար:
Տղան կռացած տեղը մեջքին զգում է պապի սևեռուն հայացքն ու նրա լուռ հարցին պատասխանում է.
– Չի աշխատում, շպրտած էր, որ մնար` ի՞նչ օգուտ:
«Բա մեր ոսկի ձեռքե՞րը,- մտքի մեջ նրան պատասխանում է պապը,- ախր, որ հայը մտքին դնի, հազար ձևով կվերանորոգի էդ պոմպը»: Ասում է ու մտքում էլ հակադարձում ինքն իրեն. «Ասենք նորոգեցին, որտե՞ղ պիտի կիրառեն: Հիմա ո՞ւր է արտադրություն, ո՞ւր է տնտեսություն»:
Առանց այն էլ բարկացած է այսօր: Բարկացած է ամեն ինչի և հատկապես՝ Սևանա լճի համար: Ամեն օրվա նման առավոտ կանուխ քայլել է դեպի լիճ, ու սիրտը ցավել է ամեն ինչի համար: Լիճը մոր պես է, չի դժգոհում, չի բողոքում: Որդիների ու թոռների մեկնելուց հետո կամաց-կամաց կարգի է բերում իր ներս ու դուրսը: Եկել են հերթական անգամ, կերել-խմել, ավելի շատ թափել, քանդել, ու… հեռացել են, չմտածելով, թե նա ինչպե՞ս պիտի իր հոգնած ծնկների ցավը զսպելով հավաքի, կարգի բերի, լվանա, մաքրի ամեն ինչ:
Առավոտ վաղ լիճը ծփում էր նոր դուրս եկող արևի շողերի տակ, ու արևի շողերը նրա մեջ ալիք էին դառնում: Ալիքները աշնանամուտի արևի տակ թավալ-թավալ հասնում էին ափին, լիզում ավազը և մտքներում, որպեսզի ոչ ոք չիմանա, համեմատում էին ջրի բարձրությունը գարնանը և աշնանը: Իրենց` ամռան տապից ջրիմուռակալած մարմիններն էին մաքրում աշնան արևի շողի տակ և շոյում էին մամռակալած քարերի լռությունը:
Իսկ այդ ժամին ափին հայտնված գռուզ մազերով պարսիկը, որ իր ասելով ավիոինժեներ էր, իր կոտրված անգլերենով հարցնում էր, թե ինչո՞ւ են այսքան անփույթ վերաբերվում լճի հետ:
– Ախր, շատ լավն է, է՜,- ասում էր նա ու գլուխը դժգոհությամբ թափահարում` նայելով հանրային լողափում ճայերի ցրած աղբին:
Նայել էր պապը շուրջը, չէր ցանկացել պարսիկին ասել, թե ինքն ամեն առավոտ հավաքում է «իր» տարածքը: Չէր ասել, թե մտքի մեջ ինքն իրենն է համարում ափի այն հատվածը, որտեղ միշտ մարզանք է անում: Չէր ասել, ի՞նչ արդարանար: Շուրջը տարածված աղբի դեզերը տեսնողը ճայերի առավոտյան խնջույքը դիտողին ո՞նց բացատրի, ի՞նչ բացատրի: Կամ ինչպե՞ս բացատրի հանգստացողների անհանգիստ բազմությանը, թե լավ բան չէ լճի ափին քեֆ անելուց հետո օղու շիշը կոտրել ու ջրի մեջ նետելը: Ախր, երեկ լողանալիս խեղճ Աբոյի ոտքը կտրվեց, ու բժիշկները հինգ կար դրեցին: Ի՞նչ բացատրես, ո՞նց բացատրես, թե լիճը քոնն է: Այդ պահին, եթե լողանում ես, ուրեմն քոնն է: Միտք է տվել-միտք առել պապը ու չի հասկացել. Սևանա լիճն ու նրա ափին փռված աղտոտ հանրային լողափը հայրենի՞ք են, թե՞ ուրիշին պատկանող ինչ-որ բան: Իմացել ու չի իմացել` պարսիկի մոտ արդարանա՞, կարմրի՞, որ Երևանի դատարկ բնակարանների մի ահագին մասի տերերն իրենք` պարսիկներն են, և նրանք հաստատ դեմ չեն լինի նաև Սևանի ափին լողափ կամ հանգստյան տուն ձեռք բերելու մտքին:
Ո՞նց հասկանա պապը` մարդիկ ինչո՞ւ են լքում սեփական տներն ու հեռանում, ո՞ւր են հեռանում, ինչո՞ւ: Ցուրտ ու մութ տարիներին եղավ մի պահ, որ իրենց շենքի հինգ բնակարանի բանալիներն իր մոտ էին: Տերերը գնացել էին տաք տեղեր ու իրեն տնպահ էին դարձրել: Ամեն Աստծու իրիկուն մեկ-մեկ մտնում էր բնակարանները, տաք ջուր ու աղ էր լցնում զուգարանակոնքերի մեջ, որպեսզի չսառչեն ու չկոտրվեն: Հետո… հետո եկան, բնակարանները ծախեցին, ու նոր տերերն էլի դռները փակ պահած գնացին օտար երկրներ: Այնտեղ հաց, բախտ և ամենակարևորը` հույս որոնելու:
Հիմա պապը զայրույթը թափում է իրեն գործարար երևակայող թոռան վրա ու մանկավարժի նախկին խստությունն ի բուռ հավաքած՝ ասում է.
– Մուրճը տար, տեղը դիր:
– Ախր, ինչի՞, է՛,- լացակումած ասում է տղան, զարմանալով, թե պապն ինչո՞ւ գովելու փոխարեն զայրանում է իր վրա:- Էլի ուժդ ինձ վրա՞ պատեց,- ոտքերը թույլ-թույլ փոխելով թոնթորում է նա:
Պապը նստում է նստարանին, մատները ճմռում են տերողորմյայի հատիկներն ու մտքերը առնում, տանում են հարակից փողոցի ջարդված ծառի մոտ: Ջարդել են, ու ծառը ճյուղը գետնին է դրել հոդախախտ արված թևի նման: Մտածում է պապն ու չի հասկանում` փողոցի ծառը հայրենի՞ք է, թե՞… Գիտի, որ բաժին-բաժան արած մեր փոքրիկ ու խեղճացած հողը հոգատարության կարիք ունի, ամեն մեկիս ամենօրյա հոգատարության կարիքը: Իսկ մենք… Ասենք, ի՞նչ՝ մենք: Պապը մտածում ու չի կարողանում «մենք» անվանել բոլորին, քանի որ վաղուց արդեն մենք չենք, այլ «մենք» ու «նրանք»: Նայած որ կողմից ես նայում` հարուստի՞, թե՞ աղքատի պատուհանից, «մենքի» ու «նրանցի» տեղերը փոխվում են: Եվ ուտում ենք ինքներս մեզ: Աշխատանք չենք գտնում, հաց չենք գտնում, հասարակության մեջ տեղ չենք գտնում ու թողնում հեռանում ենք: Ո՞ւր: Ուր աչքներս կտրի: Եվ փնտրում ենք հույս, արդարություն, ազնվություն, հոգատարություն: Գտնում ենք, թե ոչ, այլ հարց է: Իսկ ներսում մնացածներս, չիմանալով անելիքներս, զենք ենք վերցնում ու հուսահատ գազանի նման վիրավորում ենք ինքներս մեզ:
– Ինքն իրեն չհասկանալով ու ինքն իրեն ուտելով՝ ի՞նչ կլինի,- քթի տակ թոնթորում է պապն ու հիշում Կարենին: Կարենը իրենց հետ ամեն առավոտ լիճ եկող Ստեփանի տղան է: Սոչիում է ապրում: Եկավ, մտավ Սևանա լճի ջրերի մեջ ու բավականությամբ հառաչեց.
– Ուխա՜յ…
– Բա Սև ծո՞վը,- ժպտացին ափին կանգնածները:
– Սև ծովը լավն է, բայց Սևանա լճի ջրին չի հասնի,- թառանչեց Կարենը:
Ու պապը չգիտի` Կարենի մեջ կարո՞տն է խոսում, թե՞ իրոք Սևանի ջրերն ավելի լավն են, քան Սև ծովինը, բայց սիրտն ամեն գարնան հրճվում է լճի բարձրացող ջրերի համար, սիրտը ցավում է ակամա պանդուխտ դարձած հայերի համար ու չի հասկանում՝ ինչո՞ւ է այսպես: Չի հասկանում նաև, թե մարդն ինչքա՞ն պիտի հարստություն դիզի, որ կշտանա, ինչքա՞ն պիտի ունենա, որ հագենա:
– Այսպես կլինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ ոստիկանի թոշակը 150 հազար է, իսկ ուսուցչինը` երեսուն,- ականջին նորից հնչում է ուստա Համբոյի ձայնը: Առավոտյան էլի խրատում էր իրեն, որ շատ չզայրանա, լճափի անմաքրության համար պարսիկի մոտ վատ չզգա:
– Առանց էն էլ ճնշում ունես,- ասում էր,- որ քեզ մի բան լինի, էս երկրի տերերը չեն քաշելու հիվանդանոցի ծախսերը:
– Էս երկրի տերը ես եմ,- հակադարձել էր պապը, իսկ Համբոն, նրա ասածը բանի տեղ չդնելով, խրատել էր.
– Մի՛ մտածիր,- ասել էր,- էս էրկու օրն է, կգան կհանգստանան, կթափեն, հետո… հետո Սևանն էլի մեզ կմնա:
– Հա՛, Սևանա լիճն էլ է մերը, Երևանն էլ, Հայաստանն էլ… Մենք տնպահ ենք: Երևի գնացողները հույս ունեն, թե մենք` թոշակառուներս, պիտի կարգավորենք ամեն ինչ, երկիրը երկիր սարքենք, որ իրենք գան, ապրեն,- հակադարձեց ինքն ու մտքի մեջ էլի նեղացավ Համբոյից: Թողեց, առանց ցտեսություն ասելու եկավ տուն ու հիմա էլ` թոռը: Ասենք, թոռը մեղավոր չէ: Երեխա է, ուզում է ինչ-որ բանով օգնել ծնողներին:
Ձուկը գլխից է նեխում: Դրա համար էլ որ կողմ նայում է, անբավական է մնում: Չի ցանկանում շփվել պետական կառույցների հետ, աշխատում է խուսափել, բայց դա էլ ջայլամություն է: Գիտի, նրանք ակտիվանում են ընտրությունից ընտրություն: Իսկ հետո… Հետո ի՞նչ: Գողը լռություն ու մթություն է սիրում:
– Պա՛պ,- էլի Հուսիկն է,- արի, տատն ասում է` հաց ենք ուտում:
– Մենք հացն ի՞նչ ենք անում,- էլի դժգոհում է,- մենք սիրում ենք իրար միս ուտել:
Վեր է կենում տեղից ու չուզենալով տերողորմյան դնում է գրպանը, թափ է տալիս բաճկոնին կպած կոծոծն ու տուն գնալը մոռացած՝ կանգնում-մնում է:
Գիտի, որ ամեն ինչի համար ինքն է մեղավոր: Հո թուրքը չեկա՞վ, լի ու շեն երկիրը կողոպտեց, հո օտարը չքանդե՞ց: Մենք արեցինք, չէ՞: Քսանհինգ տարի քանդում ենք ու մեղադրում միմյանց: Հետո, երբ պետականությունը կորցնենք, հետո, երբ անկախությունից զրկվենք, կսկսենք էլի մեր մեղքը մոռացած` ուրիշին մեղադրել:
– Ո՞վ է մեղավոր,- նորից իրեն հարց տվեց ու նորից պատասխանեց,- իշխանավորն ու ծառայողը, աշխատավորն ու չաշխատավորը, մտավորականն ու հոգևորականը… Մեծ պաշտոն ունեցողը` մեծ չափով, փոքր պաշտոն ունեցողը` փոքր: Հայի գենն էլի որքա՞ն պիտի ծառայի ու սնի օտարին, էլի որքա՞ն ժամանակ պիտի մեր լիքը դատարկենք օտարի պարապը լցնելու համար, էլի որքա՞ն պիտի մեր ճրագը հանգցնենք ուրիշինը վառ պահելու համար…
Մի՞թե ճիշտ է, որ հայը պետականասեր ու պետականամետ ժողովուրդ չէ: Այնքան երկար է մնացել անպետություն, որ սովորել է պետությունն ու նրա պաշտոնյաներին արհամարհել մտքի մեջ: Ցույց տալ` իբր ենթարկվում է, բայց իրականում ամեն ինչ անել՝ օրենքն ու կարգը շրջանցելու համար: Պետություն ունեցել է` ե՞րբ: Հեռո՜ւ-հեռավոր դարերի մեջ, ու ով գիտե, ի՞նչ պետություն է եղել ունեցածը: Հետո ինքը ներսից, թշնամին դրսից քանդել են ամեն ինչ, ու նորից սկսել է երազել սեփական պետության մասին: Հիմա էլ այդպես չէ՞: Եթե այդպես չլիներ, մի՞թե քսանհինգ տարում երկիրն ու ժողովրդին այս օրին կհասցնեին: Ում հարցնում ես՝ դժգոհ է: Դժգոհ է իշխանավորը, մտավորականն է դժգոհ, հոգևորականն է դժգոհ: Ճիշտ է, շրջապատված ենք թշնամիներով, ճիշտ է, մեր լավն ուզողները քիչ են, բայց մենք ենք մեր տունը քանդողը: Եվ անեծքը, դժգոհությունը, ցավը բարձրանում են մեր սրտերից ու շուրթերից և աղաթթվի նման ցանվում են մեզ վրա՝ քանդելով ու քայքայելով ամեն ինչ:
– Ես` հեչ,- նորից քրթմնջում է անելք,- ես իմն ապրել եմ: Ու թե հարցնես, լավ չեմ ապրել: Ես ու իմ սերնդակիցները երկու հասարակության արանքում ճողվել ենք: Մի ոտքներս՝ անցյալում, մյուսն՝ ապագայում, դեռ հույս ունենք, թե ամեն ինչ կկարգավորվի: Էս ջահելների բանն է զոռ: Ո՛չ աշխատանք ունի մարդը, ո՛չ բնակարան ստանալու, ո՛չ կյանքը մի տարի, երկու… հինգ տարի հետո բարելավելու հույս, ու թողնում-հեռանում է: Մի կտոր հացի համար հայրենազուրկ է լինում: Իսկ հեռուստաէկրանը ամեն ինչ լուսավոր ու վարդագույն է ներկայացնում:
– Ա՛յ մարդ, ի՞նչ եղար,- կողքին կանգնում է կինը,- ճաշը սառեց, ի՞նչ բանի ես:
Բարձրացնում է հայացքը: Կնոջ դեմքը խորշոմապատ է: Տարիներն իրենց գծերն ու հետքերն են թողել վրան: Դեմքն այլևս առաջվանը չէ, բայց աչքերը նույնն են` նշաձև, խելացի ու մի քիչ խիստ: Կինը պատասխանի է սպասում. «Ի՞նչ բանի ես»:
– Լուսավորչի կանթեղի մասին եմ մտածում,- տնքում է դժգոհ ու մի քիչ ձեռ առնելով:
– Ի՞նչ կանթեղ,- չի հասկանում կինը:
– Ասում են՝ Արագածի կատարին մի քարայր կա, ու այնտեղ մի կանթեղ է վառվում` Լուսավորչի կանթեղը: Եվ նրա մեջ ոչ թե ձեթ կամ կերոսին է լցրած, այլ…
– Այլ՝ ի՞նչ…
– Այլ ժողովրդի տառապանքը, արյունն ու քրտինքը: Էս վերջին տարիներին շատ պայծառ է վառվում էդ կանթեղը, և վառելիքը շա՜տ-շատ է, բա՞:
– Ու էդ կանթեղի կրակը դո՞ւ ես շիջելու,- քմծիծաղ է տալիս կինը:
– Ես չէ, բոլորս, եթե մեզնից ամեն մեկն օրվա ընթացքում գոնե մի քիչ մտածի այդ մասին, կանթեղի լույսը եթե չհանգի էլ, գոնե մի քիչ կպակասի:
– Ուրիշ բան պետք չէ՞,- նորից խոսքի տակ հումոր է դնում կինը:
– Պետք է,- ասես նրա տոնը չի նկատել, կրքոտ վրա է բերում պապը:
– Ի՞նչ:
– Հային փրկել… հայից: