ՀՐԱՉՅԱ ՍԱՐԻԲԵԿՅԱՆԻ «ԱՊՈՒՇՆԵՐԻ ՈՒՂԵՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ» ԵՐԿԸ / Վալերի ՓԻԼՈՅԱՆ

Հրաչյա Սարիբեկյանն իր երկի ժանրը բնութագրել է «երկաթուղային վեպ» բառակապակցությամբ, այնինչ երկաթուղայինը ժանրակազմիչ յուրահատկություն չէ: Պատումի շարադրանքը, պատկերից պատկեր անցումները, մոնտաժի յուրահատկությունը հուշում են, որ գործ ունենք մեկ այլ ժանրի հետ` կինովեպ կամ կինովիպակ, որ արդեն նոր չէ, քանզի իր արտահայտությունն արդեն իսկ ունի Մ. Մնացականյանի, Աղ. Այվազյանի, Հր. Մաթևոսյանի, այլոց գործերում: Սա արդեն պատրաստի կինոսցենար է, միայն թե տաղանդավոր ու ճաշակավոր կինոռեժիսորի համար, քանի որ այնքան տեսանելի են պատկերներն ու անցումները, տպավորչությունը, ընդհանուր գեղարվեստական պայմանականությունը: Եկեք երկն անվանենք վիպակ` կազմված 9 գլուխներից, որոնցից յուրաքանչյուրը բնաբան ունի այսուայն հեղինակից, և այդ բնաբանները պարտադիր հարաբերվում են երկաթգիծ ու երկաթուղային գնացք հասկացությունների, իսկ սրանք էլ` պատերազմի հետ, չնայած երկաթուղին ու գնացքը իրենց ֆունկցիոնալ նշանակությամբ այլ արժեքային համակարգի արտահայտություն են հեղինակի առաջին` «Երկվորյակների արևը» վեպում: Վե՞պ, թե՞ վիպակ,- սրանից երկի արժեքայնությունը չի փոխվում, նորի ու նորվածի խնդիր չկա, այլ կա իրավ նորը գտնելու խնդրառությունը: Այդ նորն այնքան արտառոց ու անսպասելի է, ինչքան կարող է անսպասելի լինել իր թեմայով, ասելիքով, միտումներով, նպատակադրմամբ, ժամանակը (անցյալ, բայց ներկայի մեջ շարունակական) պատկերելու կարողությամբ: Արմեն Մարտիրոսյանն էր ասում. «Անցյալ կա, որ չափից դուրս ներկա է»1: Անցյալի այդ ներկայությունն ենք տեսնում ամեն վայրկյան ու ամենուր` մեր կողքին, մեր դիմաց, մեր ներսում: Աններդաշնակ այս պայմանականությունից նույնիսկ հերսոտում ենք, այնինչ արձակագիր Հրաչյա Սարիբեկյանը փորձում է իր իսկ ձևավորած ու պատկերած գեղարվեստական իրականությունը տեսնել ու գնահատել անկիրք, առանց արտաքին զգացմունքայնության: Զգացմունքներն այստեղ տեղ չունեն. կա միայն հայացք և տեսողություն, տեսածից էլ բծախնդիր ընտրություն է կատարվում, որ կառուցվածք ու ամբողջություն է դառնում բացառապես կինոմոնտաժի օրենքներով ու օրինաչափություններով;
Ինչքան էլ փորձի Հր. Սարիբեկյանը կոնկրետացնել իր երկի գործողությունների ժամանակը (փոքրիկ թվաբանությունից հետո ստանում ենք 1993 թվականը), այնուամենայնիվ նրա պատկերած ժամանակը վերջին 20-25 տարին է և սրան նախորդած 70-ամյա խորհրդային ժամանակը: Կերպարներից մեկը` թուրք Կես Մարդաբոյն է բացատրում հայ ապուշներից Դոդին. «Հիմա ես քեզ երկու տուփ լուցկի ցույց կտամ. տեսնո՞ւմ ես` երկուսի տուփն էլ նույնն է. ահա տես. լուցկիներից մեկի մեջ ձողիկների քուքուրթը կապույտ է, մյուսինը` կանաչ: Պատկերացրու, թե այդ ձողիկները զինվորիկներ են` մարդիկ: Նման են, չէ՞, գլխարկով զինվորների: Ենթադրենք կանաչ քուքուրթով զինվորները մենք ենք` ադրբեջանցիներս, կապույտները` հայերդ: Բայց, ախր, երկուսի տուփն էլ նույնն է, երկուսն էլ սովետական ապրանք»2: Հաստատվում է Կ. Գ. Յունգի դիտարկումը. «Ժամանակի տվյալ պահին ծնվածը կամ արարվածը ունի այդ ժամանակի տվյալ պահի հատկանիշները»3: Եվ այս միտումի արտահայտությունն են այն անունները, որ տրվել են հոգեկան հիվանդներին և կոնկրետ ժամանակի ծնունդ են` Նինել, Վիլեն, Մելսիդա, Լենդրուշ, Մաենլեստ, Դուռակի Արքա…
Հոգեկան հիվանդին կերպավորելու ավանդույթը կա մեր դասականների` Րաֆֆու, Շիրվանզադեի, Օշականի, ապա նաև Արամ Հայկազի («Տիոնիկը»), Լ. Խեչոյանի («Տենդ»), այլոց գործերում, նաև Հր. Սարիբեկյանի առանձին պատմվածքներում: Ահա և «Ապուշների ուղևորությունը» երկն է դառնում ասելիքի նմանաձև արտահայտությունը. այն էական յուրահատկությամբ, որ որպես խամաճիկ ներկայացվող այս կերպարները, որքան էլ զարմանալի է, դրսևորում են իրենց ոչ թե անհատականությունը, այլ՝ յուրահատուկ ես-ը:
Սա երկի ասելիքի մակերեսն է, այնինչ կան ավելի խորը շերտեր` ժամանակը, պատերազմը, պատերազմը ծնող պատճառները, մարդու վերաբերմունքն այս աշխարհին. «Մարդիկ շուտ են կորցնում հետաքրքրությունն իրենց բացակայության հանդեպ» (էջ 45):
Հր. Սարիբեկյանի երկի` ընթերցողին ուղղված ծանուցում-անոտացիան ուղղակի հիշեցնում է. ««Ապուշների ուղևորությունը» «երկաթուղային վեպը» ռելսերին է դնում հարցեր, որոնց շուրջ մինչ այժմ առեղծվածային լռություն է: Օրինակ` ի՞նչ եղան Բաքվի ու Ադրբեջանի մյուս քաղաքների հոգեբուժարանների հայ հիվանդները… Ուստի վեպի հերոսների ուղևորությունը յուրատեսակ ուղևորություն է նաև ընթերցողի համար» (էջ 2):
Սա ոչ թե վերադարձ է անցյալ, հիշողության յուրահատուկ թարմացում, այլ վերադարձ է ներկա, այսօրվա իրականություն: Հ. Օշականի ձևակերպումը` «Ապագայէն առաջ` ներկա՛ն»4, փոքր-ինչ փոխենք` «Անցեալէն առաջ` ներկա՛ն»: Հարկ է ընդունել, որ անցյալը հիշեցնում է, բայց և ներկան հուշ չէ. ներկան է ապրեցնում, առավել ևս, եթե անցյալից ժառանգել ես ոչ թե հարստություն, այլ՝ պարտամուրհակ: Այնինչ այդ ներկան կանգ առած անցյալն է, որ մի քանի անգամ գործում ակնարկվում է կանգ առած ժամացույցի միջոցով: (Այս հնարանքը կա նաև «Երկվորյակների արևը» վեպում. «Ժամացույցը կանգնած է: Հայտնի է, որ ամենաճշգրիտը կանգնած ժամացույցներն են. ո՛չ առաջ, ո՛չ ետ են ընկնում. օրվա մեջ ճշգրիտ ժամանակ են ցուցում երկու անգամ: Գնացքներն այստեղ երբեք չեն ուշանում: Ե՞րբ է կանգնել ժամացույցը, էական չէ, այդ անորոշ անցյալից ի վեր ժամանակը կանգնած է, նրա ցուցանիշն այստեղ աննշան է, ժամանակը գնացքի հետ գալիս, մի րոպեում անցնում է»5): Հեղինակի ձգտումն է դառնում չկորցնել ժամանակի զգացողությունը, քանի որ ժամանակի զգացողությունը կորցնելը իրականության կորուստ է, ճշմարտության կորուստ:
Այն օրերին ոչ միայն բնակիչների փոխանակություն էր, երբ Բաքվի ինժեներական ներուժը փոխանակվեց հայկական բնակավայրերի փողոց ավլող բաջիների հետ, Արծվաշենը` Ոսկեպարի, շնողնեցի Աշոտ պապի Ջեյրան կարմիր կովը` այրումեցի քիրվա Հասանի վերադարձրած 500 ռուբլի պարտքի (Լևոն Ջավախյանի «Քիրվան»), այլև հոգեկան հիվանդներն են փոխանակվում: Օրինական ու անօրինական ճանապարհներով բաժանում է տեղի ունեցել, որ շարունակվում է: «Իրենք արթնացել են գնացքով ուղևորության մասին երազում: Խոսքը ոչ թե տանջող մղձավանջի կամ իմաստազուրկ երազի մասին է , այլ՝ երազի, որ ուներ իմաստ, և որը բոլորով միասին էին տեսնում: Ինչ-որ բան անսովոր է այս կոլեկտիվ երազում: Իրենց ադրբեջանցի ընկերները չկան` ահա թե ինչն է անսովոր: Բայց դե ինչ երազ, որ անսովոր չպարունակի» (էջ 22):
Երկի դիպաշարը պարզ է. ադրբեջանական հոգեբուժարաններում հայտնված ազգությամբ հայ հիվանդները գնացքով տեղափոխվում են սահմանամեձ կայարան` չեզոք գոտի: Ճանապարհին կորուստներ կան` Լենդրուշը, Կամոն, Դոդը…ադրբեջանցի հրոսակներից մեկը փախցնում է Մելսիդային… Նմանատիպ տեղափոխության են ենթարկվում հայկական հոգեբուժարաններում հայտնված ադրբեջանցի հիվանդները, և «հանդիպակաց ուղղությամբ շարժվող երկու գնացք կայարան ժամանեցին միևնույն ժամանակ» (էջ 150):
Մարդ-իրականություն և կերպար-գրականություն զուգորդումները երբեք և երբևէ չեն կարող նույնական լինել: Եվ չեն շփոթվում գրականությունն ու իրականությունը, անգամ ամենասթափ կամ նատուրալիստական պատկերը կյանքի որևէ նմանատիպ դրվագի հետ: Սա գործառույթների և աշխարհների տարբերությունից է գալիս, սրանք համեմատելի, բայց ոչ մեկտեղելի աշխարհներ են:
Սակայն այս դեպքում անտանելիորեն դժվար է իրականության ու ձևախեղվածի, բանականության ու ապուշության սահմանները որոշելը: Իրոք որ «վեպի հերոսների ուղևորությունը յուրատեսակ ուղևորություն է նաև ընթերցողի համար և նույնքան վտանգավոր. «սարիբեկյանական իրականության» մեջ ընթերցողից հերոսի, նույնն է թե ապուշի վերածվելու սահմանը չափազանց հարաբերական է» (էջ 2):
Հանդիպում են գերնատուրալիստական պատկերներ, որոնք առարկայորեն ճշգրիտ են: Հեղինակն ասես միտումնավոր հրաժարվել է համեմատության ու մակդիրի, գեղարվեստական պատկերավորման բազմաթիվ միջոցների կիրառումից` ասես հուշելով, որ իր համար կարևորը գեղարվեստականությունը կամ հորինումը չէ, այլ՝ մերկ իրականությունը կամ բացարձակ ճշմարտությունը: Բայց հեղինակը հաճախ է փորձում հասնել խտացման, պատկերի ու մտքի կինոտպավորչության. «Ճակատագիրը դիպուկահար է» (էջ 119), «Մամեդի անցյալն այդ պահին մնացել է առանց Մամեդի» (էջ 120), նա «մերկացնում <է> դատարկությունը դատարկության ետևից» (էջ 121), «Գնացքի այս վագոնով բացակայություններն են ճամփորդում` մարդկային բացակայությունները: Դագաղները` յուրաքանչյուրը մարդկային մի բացակայության համար նախատեսված խցիկ» (էջ 123), «Զինվորների կմախքները երկաթգծի ահեղ դղրդյունից հողի ընդերքում պատերազմի սարսուռներն են վերապրում» (էջ 149) և այլն:
Թվում է, թե տեղ են գտել ոչ թե զուգահեռ, իրար հետ չհատվող, այլ իրար զուգահեռվող ու իրար մեջ սերտաճած, հաճախ իրար փոխարինող իրականություններ, որոնք դրսևորվում են որպես մղձավանջներ: Հեղինակային գնահատական կա. «Պատերազմ է` գրավել են իրենց ադրբեջանցի ընկերների տաք, դատարկ մարմինները, մինչև նրանց թափառելու ելած հոգիները ետ գան» (էջ 91): Այս դիտարկումը իրականացվելու է որպես վիպական հյուսվածքի հանգուցալուծում, բայց մինչ այդ հանգուցալուծումն է հաջորդ պատկերների, երբ Ազիզ-Չոռոտ, Ֆուադ-Կամո փոխակերպումներն են տեղ գտնում (տրանսֆորմացիա), ոչ կերպափոխությունները (մետամորֆոզ), և զուգահեռված իրականություններ` «Բայրամալին քաշում է ռևոլվերի ձգանը` Բաքու-Երևան երկաթուղով սլացող գնացքի վերջին վագոնը դղրդում է պայթյունից» (էջ 97. միաժամանակ պայթում է Կամոյի ձեռքից ընկած նռնակը):
Աչքի է զարնում հեղինակի բացահայտ ատելությունն առ պատերազմը: Երբ ապուշներին ստիպում են բարձել ու բեռնաթափել փամփուշտների արկղեր («Ինչի՞ են էս արկղերն էսքան ծանր: – Դրանցից ամեն մեկի մեջ մի ամբողջ գերեզմանոց է» (էջ 80-81)), դագաղներ («զինվորականների տուփեր» (էջ 106)), պահածոների ստվարաթղթե տուփեր, այդ վերաբերմունքն արդեն չի զսպվում որևէ կերպ: Կամ երբ պատկերում է ադրբեջանական «օր օրի համալրվող, անծայր գերեզմանոց, զինվորական շիրիմներ» (էջ 143), շիրմաքարերին «շարք կանգնած զիմվորներ, որ քար համբերությամբ շարունակում են տունդարձի անընդհատ ուշացող գնացքին սպասել» (էջ 144), երբ ներկայացնում է տարբեր բանակների` նույն մտածողությունն ունեցող գեներալներին…
Հայ տեսակը խորշում է պատերազմից:
Պատերազմն ատելու այս մտադրույթը կարող ենք տեսնել Եղ. Չարենցի «Դանթեական առասպելում», Լ. Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպում, հարցազրույցներում, «Եվրոպայի երկաթե ճանապարհներին» խոհագրության մեջ. «Հիմա գրողի խնդիրը, հայրենիքի կառույցը անառիկ պահելու համար, ոչ թե պաթետիկ ոճով հերոսական վեպեր գրելով` զինվոր դաստիարակելու գործն է լինելու, այլ՝ մեկ ազգի, մեկ պետության ոչնչանալը երկրագնդի կործանում համարելը: Գրականությունը կարողանալու հնարավորություն է` պատերազմը ատել տալու առանց նշանակության, թե ո՞ւմ, ո՞ր երկրի, ո՞ր գերտերության պատերազմն է»6:
Հոգեկան հիվանդների դասակարգը ազգություն չի ճանաչում: Եվ Միթևանին, որ հանդես է գալիս միայն երկի վերջում, բայց դառնում է ամենատպավորիչ կերպարներից մեկը («Միթևանու ծնողներից մեկը հայ էր, մյուսն` ադրբեջանցի: Ոչ ոք չգիտեր` հոգու խորքում Միթևանին իրեն հա՞յ, թե՞ ադրբեջանցի է համարում: Եվ ամեն անգամ հարբած ժամանակ գլուխ էր կոտրում որոշելու համար` իր ձա՞խ, թե՞ աջ` անթև մնացած կեսն է հայ: Միթևանին դժբախտ ու հարբեցող մարդ էր: Նրա դժբախտությունը օղու մեջ լողացող ձուկ էր» (էջ 154)), ներկայացնում է ճշմարտության իր տարբերակը միջնադարյան խեղկատակների հանգույն, ըստ որի` գոնե ապուշների շրջանում Բաժանություն չի եղել. «Գեներալն ապրած կենա, ձեր հիվանդները կարգին կայֆի տակ են և այդ կայֆի տակ փոխանակել են իրենց մարմինները: Այսինքն` հայ գժերի հոգիները ադրբեջանցիների մարմիններում, իսկ ադրբեջանցիների հոգիները հայերի մարմիններում են,- Միթևանին նայում է ապուշներին,- հասկանո՞ւմ եք` ինչ եմ ուզում ասել. դրանք իրենց գնացքը փոխելու փոխարեն, բոլորից թաքուն իրենց մարմիններն են փոխանակել, և ինձ էլ, ձեզ էլ ապուշի տեղ են դրել: Ով իմանա` ինչ են դրել մտքներին: Գուցե ուզում են կրկնել իրենց ուղևորությունը հակառակ ուղղությամբ: Գուցե շարժվող հիմարանոցը դուր է եկել սրանց, հը՞, պարո՛ն գեներալ» (էջ 159):
Երկը եզրափակող այս տողերը ընդամենը երկբայական եզրակացություն է, զուգորդումներով վտանգավոր մի տեղ տանող, որովհետև հիշում ես Լ. Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպում և սրանից ածանցված «Քո դեմքով և նմանությամբ ստեղծվածները» պատմվածքում տեղ գտած պատկերը. «Թողել ենք` թշնամու մեռելները մտնեն մեր մեջ, իրենց բնույթն ենք ստացել»7 և «Չէ, ես տեսա ստվերը, ձեր զոհված տղաներից մեկի ստվերն էր… Եկավ, տվեց ու անցավ ձեր միջով»8: Հավաքական անգիտակցականի մակարդակում գիտակցվող-ենթադրվողը պատկերվում է որպես իրականություն, և սա է ծանուցման մեջ բնութագրվում որպես վտանգավոր ուղևորություն: Այս պատկերն իր ուղղակի արտահայտությունն ունի Սարիբեկյանի երկում, երբ Ժորիկի հիվանդ հոգին սողոսկում է մեռած Մամեդի մարմնի մեջ: Սակայն, կարծում եմ, երկի իսկական ավարտը նախորդ էջում է. «Հայ և ադրբեջանցի ապուշները խառնվել են իրար: Թաքստոցներ են փնտրում, պահ մտնում, ծիկրակում, ցուցամատով նշան բռնում, կրակում, օդում երևակայական փամփուշտներ են սուրում: CNN հեռուստաընկերության տեսախցիկը, գեներալների հետ հարցազրույցը թողած, կռիվ-կռիվ է տեսագրում» (էջ 158): Սա իրականության մի քանի անգամ աբստրահված պատկերն է` ինչ-որ տեղ խեղված ու գրոտեսկային, ինչ-որ տեղ այլընտրանքային:
Լևոն Խեչոյանն ասում էր. «Կորել է սպիտակ թղթի և սև թանաքի վիճաբանության երկյուղը: Փոխարենը սկսվել է մասսայական ճշմարտությունների ժամանակաշրջանը»9: Իսկ Հրաչյա Սարիբեկյանի «Ապուշների ուղևորությունը» փաստում է, որ թուղթութանաքի վիճաբանության երկյուղը կա, և ընթերցողն էլ պարզունակ ճշմարտություններից վաղուց է հոգնել, համառորեն փնտրում-որոնում է այս երկրի երեկն ու այսօրը տեսնելու նոր դիտակետ:
————-
1 Արմեն Մարտիրոսյան, Արգելված պտուղը, Ե., ՀԳՄ հրատ., 2005, էջ 117:
2 Հրաչյա Սարիբեկյան, Ապուշների ուղևորությունը, Ե., «Անտարես» հրատ., 2015, էջ 64-65: Այս գրքից մյուս մեջբերումների էջերը կնշվեն շարադրանքի մեջ:
3 Юнг К. Г., Дух в человеке, искусстве и литературе, Минск, Хорвест, 2003, с.60.
4 Յակոբ Օշական, Անգղին կտուցին տակ, Պեյրութ, 2008, էջ 324:
5 Հր. Սարիբեկյան, Երկվորյակների արևը, Ե., «Անտարես» հրատ., 2012, էջ 203:
6 Լ. Խեչոյան, Հունիսի հինգը և վեցը, Ե., «Արեգ» հրատ., 2002, էջ 120:
7 Լ. Խեչոյան, Ձայներ և տեսիլքներ, Ե., «Նաիրի» հրատ., 2006, էջ 148:
8 Նույն տեղում, էջ 209:
9 Լ. Խեչոյան, Պատմվածքներ, Ե., հեղինակային հրատ., 2013, էջ 227: