Հենրիկ Էդոյանի «Շարժում դեպի հավասարակշռություն» գիրքը մարդու հոգևոր-մտածողական տիրույթում համընդգրկուն ուսումնաքննության արգասիք է, որի առանցքը բառի (Բան) սահմանն է, և նրանից այս ու այն կողմ մարդու հայտնվելը իրավիճակներ են՝ հարաբերական սկիզբ ու վերջ պայմանավորող: Սահմանի այս կողմում մարդը բառի հետ դառնում է խոսք: Ի սկզբանե էր Բանը, որը ենթադրում է մեկնակետ, և, անտարակույս, ինչ-որ բանի ավարտ: Այդ փոխակերպումն է աշխարհի չդադարող շարժումը՝ շարժում դեպի հավասարակշռություն, որի խորհրդի առեղծվածներից մեկն էլ մնում է մարդը՝ բառը` որպես տիեզերքի հյուլե: Ինքնաճանաչողությունը տիեզերքի ճանաչողության փորձ է Քաոսի և Կոսմոսի համապարփակ հասկացություններով, որոնք առկա են մտքի ու կյանքի համարյա բոլոր երևույթների մեջ: Քաոսը անճանաչելի է, կոսմոսը՝ ճանաչելի: Այս երկուսը փոխնիփոխ իրար են ձգում և այդ «ճանաչելի- անճանաչելին» է արտացոլում արվեստը՝ որպես մարդկային աշխարհի ոգեղենություն՝ էավորվող կուլտուրայի ու կրոնի միջև: Ոգու շարժումը՝ Քաոսից-Կոսմոս (անկարգությունից դեպի կարգավորվածություն) և հակառակը բացահայտվում է արվեստով, մասնավորապես՝ գրականությամբ, որը մի կողմից կոտրում է կրոնական կարծրատիպերը կուլտուրայի տեսանկյունից, մյուս կողմից էլ կուլտուրայի տարերայնությունը կրոնի դիրքերից: Հենրիկ Էդոյանի «Շարժում դեպի հավասարակշռություն» գիրքը ընդհանրական աշխատանք է գրականության, կրոնի ու կուլտուրայի ներքին կապերի մասին, պատմության զարգացման համատեքստում: Քրիստոնեական կուլտուրայի բոլոր գրականությունները, իհարկե, հայկականը նույնպես (չհաշված տեղային, լեզվական ու պատմական առանձնահատկությունները) նման են միմյանց և անցնում են նույն ճանապարհը: Հենրիկ Էդոյանը «Շարժում դեպի հավասարակշռություն» աշխատության առաջաբանում գրում է. «Գրականության պատմական զարգացումը վերցնելով կուլտուրայի ընդհանուր համակարգի մեջ ( իսկ այն, ինչպես ասացի, կապված է անմիջական կրոնի «ոգու» հետ), տեսնում ենք, որ այն հստակորեն բաժանվում է երկու մեծ դարաշրջանների (խոսքը վերաբերում է քրիստոնեական աշխարհին, առանց անտիկ գրականության կամ Արևելքի, որոնք կառուցվում են կրոնա-հոգեբանական տարբեր հիմքերի վրա)՝ միջնադար և Վերածնունդ: Առաջինը սկսվում է lV-V դարերից (Պատրիստիկայից կամ Հայրաբանությունից, ավելի կոնկրետ՝ Ավգուստինոս Ավրելիուսից) մինչև Դանտե Ալիգիերիից մինչև XX դար: Վերածնունդը բերելով մինչև XX դար՝ ես նկատի ունեմ այդ կուլտուրայի ներքին միասնականությունը, ինֆորմացիոն նույն «աղբյուրը», նրա մարդակենտրոն համակարգը, որի մեջ մտնում են նաև XVll-XXդդ. ուղղություններն ու ոճերը որպես նույն համակարգի տարբեր աստիճանները»: Ըստ Հենրիկ Էդոյանի՝ «Հավասարակշռություն ասելով՝ պետք է հասկանալ Քրիստոսի մեջ Աստծո ու Մարդու բացարձակ ներդաշնակությունը, որով մարդը հնարավորություն է ստանում վերագտնել «կորուսյալ» կապը Աստվածության հետ, գիտակցելով իրեն որպես «Աստծո զավակ», և հաղթահարել այն ուժերի ազդեցությունը իր վրա, որոնք ուղղված են նրա դեմ՝ պահելով նրան մահվան ու մեղքի ոլորտում»: Արևմտյան մարդը ավելի քան երկու հազար տարի անցնում է մտավոր հոգեկան զարգացման մի ճանապարհ, որի ուղղությունը դեպի Քրիստոսի հավասարակշռությունն է, որի միֆո-կերպարում է արևմտյան մշակույթի շարժող էներգիան: Այն անցնելով ժամանակների Աստվածակենտրոն և մարդակենտրոն մշակութային տիրույթներով (Քրիստոսի միակողմանի ընկալման պատճառով խախտվել է նրա մեջ Մարդու և Աստծո հավասարակշռությունը) ձգտում է երրորդին՝ կոսմիկական կուլտուրային՝ հենվելով նախորդ երկուսի ներդաշնակություն տանող հնարավորությունների վրա: Ըստ Հենրիկ Էդոյանի՝ «Կոսմիկական կուլտուրան փաստորեն նախկին երկու կուլտուրաների հետ ( Միջնադար և Վերածնունդ) կազմում է Քրիստոնեական կուլտուրայի մակրո-համակարգի (մեծ համակարգի) երրորդ միավորը՝ ընդգրկելով նախորդ երկու կուլտուրաների ներքին- իմաստաբանական կենտրոնները՝ ստեղծելով որակական նոր կենտրոն (Հեգելի փիլիսոփայական «տրիադան»)»: Կոսմոսում Մարդն ու Աստվածն ամբողջություն են և նրանց սահմանները որոշված չեն, իսկ Քրիստոսը տիեզերական հավասարակշռության հենասյունի դերակատարն է: Ընդհանրապես մարդուն պետք է ընկալել կոսմիկական Էակ, որի համար ամեն իր, ինչպես Մեծարենցն է ասում, պատուհան է դեպի տիեզերք, ինչը նրանից էլ առաջ ասել է նաև Սայաթ- Նովան. «Աշխարհս մի փանջարա է», հետևապես «ավազահատիկի մեջ» էլ տիեզերքի շնչառությունը կա (Ուիլ Բլեյք): Եթե միջնադարյան մշակույթը ստեղծում է մի գրականություն և արվեստ, ուր առաջին պլանում Աստվածն է (Ամենքին իշխող հավասարապես/ Միակ արարիչ ամեն գոյության՝ անգոյությունից: Նարեկացի), ապա Վերածննդի դարաշրջանում Քրիստոս- մարդն է գլխավորը, որն էլ ժամանակի մեջ սկսում է քայքայվել հոգեբանական, գոյաբանական, գիտակցական մակարդակներում: XX դարի մոդեռնիզմը, ըստ Հենրիկ Էդոյանի, վերլուծության ոչ թե նոր կուլտուրա է ստեղծում, այլ ավարտին է հասցնում Վերածննդի կուլտուրան: Հենրիկ Էդոյանի մեկնած գրական տեսության համար, Չարենցի հետևյալ տողերը. «Կյանքի, մահի, այս ամեհի աղջամուղջում/ Ողջակիզվող հոգիներին ողջու՜յն, ողջու՜յն», կարծես Վերածննդի դարաշրջանին բնորոշող գեղարվեստական բանաձևում լինի: Կյանքը Մարդն է, մահը՝ նրա քայքայումը, իսկ աղջամուղջը՝ արդի մշակութային իրականությունը, մասնավորապես՝ գրականությունը:
Թերևս պատահական չէ, որ հայ բանաստեղծներ Ավետիք Իսահակյանը «Աբու-Լալա Մահարի»պոեմում՝ քարավանի, իսկ Չարենցը «Ամբոխները խելագարված» պոեմում՝ ամբոխների ճանապարհը դեպի արև է գնում, դեպի Կոսմոս: Եվ ներկայի քաոսը (անկում, անորոշություն) հենց մի նոր Կուլտուրայի ստեղծման նախաշեմն է, իսկ այդ կուլտուրան հավասարակշռելու է կոսմիկական Քրիստոսը, որում վերանում են Մարդու և Աստծո սահմանները: Նոր կուլտուրայի սաղմերն ու արմատները դրված են XX դարի գրականությունում և արվեստում, որտեղ գործում են երեք հիմնական հարաբերություններ՝ Աստված և Մարդը, Մահը և Մարդը, Տղամարդ և Կինը, մնացած դրսևորումները սրանց մասնավոր տարբերակներն են: Հենրիկ Էդոյանը գրականության ընթացքը դիտարկում է իրար հաջորդող երեք համակարգերով, որոնցից երկուսը կայացել են կոսմոսի հոգե- էներգիա արտահայտող Քրիստոսի միջոցով, ուր կյանքը ընթանում է դեպի շարժման և անշարժի զրոյական կետը, դեպ Աստված- Մարդ հավերժությունը, դեպի մշակույթը, որ ձևավորվում է ո՛չ անցյալի և ո՛չ ապագայի մեջ, այլ՝ հավերժի: Հենրիկ Էդոյանը գրում է.«Ես իմ միտքը ավելի հստակ եմ ուզում դարձնել հետևյալ սխեմայի մեջ»:
Շարժում դեպի հավասարակշռություն
Աստված-Քրիստոս Մարդ-Քրիստոս Կոսմիկական
Քրիստոս
Թերևս Հենրիկ Էդոյանի առաջադրած «գծակարգը» այստեղ առավելապես դեկորացիոն է, և երկրաչափական պատկերներով՝ իմաստային ըմբռնմամբ ավելի ընդգրկուն: Ակնառու են Քրիստոսի միֆո-կերպարի կենսական և բնազանցական էներգետիկաների փոփոխությունները:
Հենրիկ Էդոյանը, տեսաբանելով արևմտյան քրիստոնեական գրականությունը, ցույց է տալիս Քրիստոսի միֆո-կերպարով «Միջնադար – Եդեմ» – «Վերածնունդ – աշխարհ» անատոմիան, մարդու հոգե-կերտվածքի տատանումները (Կլասիցիզմ-Լուսավորչականություն-Ռոմանտիզմ), գրական ժանրերը XVII-XIX դդ., մարդու քայքայման երեք աստիճանները XIX դարի երկրորդ կեսի և XX դարի գրականության մեջ: «Շեքսպիրի ստեղծագործություններում մարդու ամբողջական կերպարի հայտնությունից և նույն պահին սոցիալական աշխարհում նրա քայքայումից, ինչպես նաև նրան հաջորդող երեք մեծ գրական-գեղարվեստական համակարգերից հետո (կլասիցիզմը՝ Ոգու մարդը, լուսավորչականությունը՝ հասարակական մարդը, ռոմանտիզմը՝ հոգու մարդը) մարդու «վայրէջքը» անցնում է երեք աստիճաններով, 1) մարդու քայքայումը որպես հոգեբանություն. նրա անհետացումը հոգեբանական պլանում (Դոստոևսկի), 2) մարդու քայքայումը որպես գոյություն. նրա անհետացումը գոյության պլանում (Կաֆկա), 3) մարդու քայքայումը որպես գիտակցություն.նրա անհետացումը գիտակցության պլանում (Բեկկետ)»:Նա ցույց է տալիս նաև նրա զարգացման ուղղությունը՝ Աստված-Մարդ հավասարակշռությունը՝ որպես գրական-գեղարվեստական գերնպատակ, հետևապես և ելքը խառնաշփոթությունից, որում հայտնվել է ժամանակակից գրականությունը: Դա ձգտումն է դեպի Մարդ- Աստված համակարգի Կոսմիկական Քրիստոսը:
Ի դեպ, այս տեսությունը (ինչքան էլ բանավեճային լինեն ժամանակաշրջանները) շատ հստակ բացահայտում է արհեստականորեն ստեղծված «պոստմոդեռնիզմը», որն ընդամենը մոդեռնիզմի ժամանակային ընկալումն է և ոչ թե նրան հաջորդած իմաստային ու գաղափարական զարգացման նոր փուլը. «XXդարի գեղարվեստական ուղու բոլոր պատահական, կարճաժամկետ, օրվա կոնկրետ պահանջների մեջ իրենց նպատակը գտած երևույթները չորացած տերևների պես թափվում են ներքև, բայց ծառի առողջ արմատները նոր կյանք են հաղորդում դալար ճյուղերին՝ նրանց մղելով դեպի վեր, դեպի Կոսմոս, դեպի Աստված (որն առանց անունի մնում է որպես սոսկ գաղափար, ընդհանուր սահմանում, բայց ոչ՝ կյանք և շարժում, որը մարդուն տրվում է Քրիստոսի անվան միջոցով, իսկ այդ անվան մոռացումը կամ աղավաղումը կարող է փակել շարժման ուղին)»:
«Շարժում դեպի հավասարակշռություն» մենագրությունը առաջ է քաշում այն միտքը, որ ներկայի արվեստը շատ է կախված նյութական աշխարհից, ուստի և «հոգով աղքատ» է: Նրան կարող է փրկել Կոսմոսի հոգե-էներգիան: Կարևոր եզրահանգումը մեկն է՝ հետարդիական գրականության ձևավորվածությունը պայմանավորված կլինի Կոսմիկական- Քրիստոսով՝ մարդ-Աստված միաձույլ տիրույթում:
