Գրիգոր ՋԱՆԻԿՅԱՆ / «ԿԱՐՈՏ» ԲԱՌԻ ՀԱՅԵՐԵՆԸ (Վահագն Դավթյանի հետ՝ Առափկերտում)

Բանաստե՛ղծ, ես հիմա ճիշտ այն տարիքում եմ, որ տարիքում որ դու ընդմիշտ հեռացար կյանքից, հետդ տանելով ծննդավայրիդ անանց կարոտը, այլևս երբեք չտեսնելու մորմոքը:
Հիմա ես չէ, դո՛ւ ես իջնում Անգոյի խորաձորն ու հանգերգում.
Թե հրաշքով ճամփաս տանի,
Դեպի Եփրատ ու մանկություն…
Փոխադրակառքը նոր էր դուրս եկել Մալաթիայից՝ արտորում էիր.
– Արաբկիրի բույրերն եմ առնում:
Ես տարակուսում էի՝ բնակավայրը բույր կունենա՞, ու ձևացնում էի, թե չեմ նկատում տամկացող հայացքդ:
Շահան Շահնուր հայ արձակագիրն ու Արմեն Լյուբեն ֆրանսիացի բանաստեղծը, որ ֆրանսերեն լեզվի առանձնահատուկ ոճավորման համար «Ռիվարո» պատվավոր մրցանակին էր արժանացել, հավատացնում էր, որ ֆրանսիացիները մեր «կարոտ» բառի համիմաստը չունեն: Շահան Շահնուր հայ արձակագիրն ու Արմեն Լյուբեն ֆրանսիացի բանաստեղծը շատ լավ գիտեր, որ ցանկացած ֆրանսիական բառարանում «կարոտ» բառի բազում հոմանիշներ կան, բայց գիտեր նաև, դժխեմ ճակատագրով գիտեր, որ հայի կարոտը աշխարհում նախադեպը չունի: Ընդ որում, քո շրջայցի կարոտը, բանաստե՛ղծ, զգացական է, քանի որ հիշում ու տեսնել ես ուզում փաթիլ-փաթիլ բուրդ լվացող Երմոնյա տատիդ, ծոթրին բուրող տեներն ելած ծոցվոր հարսներին, որոնք ծիրանի կուտերով պաստեղի վրա դրոշմում էին պանդուխտ ամուսինների անվան սկզբնատառերը, թախծերգում.
Գիշերը քուն չունիմ, պառկիմ
քնանամ,
Ես այս ցավերուն ինտո՞ր դիմանամ,
Թաշկինակդ ղրկէ﹐վիճակդ իմանամ,
Ձգեմ թաց աչքերուս, պառկիմ
քնանամ:
Իմը, իհարկե, հայեցողական է: Ես Արաբկիրում երբեք չեմ եղել, բայց ուզում եմ լինել այնպես, ինչպես արդեն եղել եմ Վանում, Մուշում, Բիթլիսում, գերված, մեր կարոտից տնավերված բոլոր բնօրրաններում:
Դեռևս Պտղոմեոսի հիշատակած Հերապոլիսը՝ սուրբ քաղաքը, քո ստուգաբանությամբ՝ Առափկերտը﹐ձորահովտում հայտնվեց հանկարծակի՝ տեսիլի, իրականացած երազի նման: Ոսկեգետակը Ծաղկասարի կապույտ մուժից գահավիժում ու վտակների ճյուղավորվելով խոխոջում էր քաղաքի հուռթի այգիներում: Բրնձաթթի, անկուտ թթի, մոռ թթի, լոփիկ թթի, մեղրտանձի սաղարթներում առանձնատները չէին երևում, նոր շինությունները միայն ծառաստանների կաշկան- դումներից ձերբազատվել, քաղաքը եզերող լերկ բլուրներն էին մագլցել: Արաբկիրն արդեն իր երկնաքերներն ուներ:
– Այս ոլոր կածանով դարվարպիտի գնանք:
Հոտոտելո՜վ քեզ կգտնեմ,
Հայրենական փոքրիկ իմ տուն…
– Հասա՛նք:
Տարօրինակ է՝ ձեր երկհարկանի, ելուստավոր պատշգամբով փարթամ առանձնատունը ինչո՞ւ ես «փոքրիկ» կոչել, երեք տարեկան հասակում ինչպե՞ս ես կտուրի ցվիքից քնաթաթախ ցած գլորվել ու ողջ մնացել:
Թփածառերից աղջկական թխորակ մի դեմք երկարում է բռունցքը.
– Համեցե՛ք:
Ես ոչ միայն քո ճամփընկերը, նաև թարգմանն եմ:
Հարցնում ես.
– Դա ի՞նչ է:
– Նշի ցոգոլ,- ասում է աղջնակը:
Զարմանում ես.
– Ինչի՞ չես թողնում հասնի:
– Խակն ավելի համով է,- ժպտում է աղջնակը:
Բաց պատշգամբ է ելնում աղջնակի տատը, խիստ հանդիմանում.
– Այդ ո՞ւմ հետ ես չաչանակություն անում:
– Արաբկիրցի ենք,- չքմեղացնում եմ աղջնակին,- մեր տները կարոտել﹐հյուր ենք եկել:
Պառավն աշխուժանում, թուլացնում է լաչակի քարկապը:
– Ումոնցի՞ց եք, ե՞րբ, ինչի՞ եք գաղթել:
– Է՜հ, այդ ամենը վաղուց էր,- մթամպում ես,- հարյուր տարին անցավ:
Հայերի բռնահանության մասին պառավը չի լսել: Գուցե ձևացնում է, որ չի լսել:
– Արաբկիրի միակ հայն էլ վերջերս մահացավ,- մեզ կարեկցո՞ւմ է:
– Լավ հիշեցրեց,- խուսախոսում ես,- Միրանշահյանի շիրիմին այցելենք:
Պառավը շատ թախանձեց, բայց դու համառորեն հրաժարվեցիր տուն մտնելուց: Երևի չհաշտվեցիր այն մտքի հետ, որ Երմոնյա տատիդ քրեղանով թուրք կինը քեզ թան մատուցի: Դու քո հայրական տնից փախար, բանաստե՛ղծ, չնայած մինչև գերեզմանոցի բարձունքը հասնելն անընդհատ հետ-հետ էիր նայում: Ես էլ էի նայում, որ աչքերդ չտեսնեմ:
Արաբկիրի վերջին հայը՝ Սարգիս Միրանշահյանը, ինչպես թուրքերն էին կոչում՝ Միրանշահօղլուն, իսկական արաբկիրցի է եղել, այսինքն՝ կող է ունեցել: Որդին՝ Արարատը, Ստամբուլում հաջողակ գործարար էր, արդիական առանձնատուն, ծովահայաց ամառանոց, սպասյակներ ուներ, բայց այրիացած հայրը համառորեն հրաժարվում էր որդու մոտ տեղափոխվել: Նա միայն մի պահանջ, ավելի ճիշտ, ցանկություն է ունեցել, Արարատին խնդրել է, որ իրեն հայ խնամակալուհի գտնի, կյանքի մինչև վերջին օրը հայերեն խոսի: Օրավուր հացի համար Լոռվա գյուղերից Թուրքիա հասած Մանուշակը հարազատ դստեր սրտացավությամբ է հոգացել հարյուրին մոտեցող ծերունու հոգսերը, նա ամեն երեկո ինքնաբավ երանությամբ է ելուստավոր պատշգամբից հայացքը Տավրոսյան լեռներին հառել, երգել: Ո՛չ, հավանաբար չի երգել, ողոքել է.
Ե՞րբ պիտ տեսնեմ Կարին նստած
հայ իշխան,
Հայ գրերով գրեր հայոց հրաման﹐
Տիգրանակերտ, Մուշ, Բայազեդ,
դեպի Վան
Ղրկվեին հայոց գնդերն պահապան:
«Հալով էլ չի մնում,- ինքն իրեն լռախոսել է Մանուշակը,- Արաբկիրը հերիք չի, էս տարիքում Բայազեդն ու Մուշը, Վանն ու Կարինն ա ուզում»:
Հայկական գերեզմանոցը, որ քաղաքը եզերող ամենաբարձր բացաստանում է, հիմնանորոգվում է: Շրջափակը, մատուռը, անգամ գերեզմանները, որոնք նույն ձևերն ու ծաղկաթփերն ունեն, դեռևս կիր են բուրում: «Հոգւոյն հանգուցելոց Քրիստոս Աստուած արա հանգիստ եւ ողորմութիւն…» աղերսում է մուտքի ոսկեգիր մարմարասյունը: Գերեզմանոցում շատ հին տապանաքարեր ու նաև համեմատաբար նորերը կան, ակնհայտ է ժամանակների խզումը՝ 1895-ի ջարդի, 1915-ի ազգասպանության զոհերը շիրիմներ չունեն:
Միջահասակ, ջլապինդ մեկը կռացած ծաղկամարգ է փխրեցնում:
– Արաբկիրի վերջին հայի շիրիմը ո՞րն է:
Ընդոստ ուղղվում է, խաժ աչքերում՝ վիրավորանք ու վրդովմունք:
– Արաբկիրի վերջին հայը ե՛ս եմ:
Բանաստե՛ղծ, զգացի, թե ինչպես կկոցուն հայացքդ ժպտաց: Ուրախացար, կարոտել էիր Արաբկիրի բարբառին.
– Վեվենցմէ՞ ես, ախպարս:
Ափսո՜ս, զրուցակիցդ տեղական բարբառն այնքան չգիտի, որ պատասխանի: Եթե անգամ իմանա, որևէ բարբառով, աշխարհի թեկուզ ամենահարուստ բառապաշարն ունեցող լեզվով հնարավո՞ր է հայի պատմությունը պատմել: Նա, թուրքերենով, մերթընդմերթ էլ «աղբարիկներս, աղբարիկներս» գորովելով, նկարագրում է մորը, որը մահվան մահճում իրեն կանչել ու, ինչպես խոստովանահորը, խոստովանել է, որ հայուհի է, որ չնայած թուրքի հետ է ամուսնացել, զավակներին թաքուն հայկական անուններով է կոչել:
– Այդ օրը իմացա, որ ես Միքայելն եմ,- մեր զրուցակիցը հպարտանում, խոնավ հազում է,- եղբայրս՝ Սարգիսը: Եկեք, մորս գերեզմանը ցույց տամ:
Միքայելի մոր՝ Վարդուհու կողքին հանգչում էր Գառնիկը, կողքին՝ Վերժինը, ապա՝ Գրիգորը, Մարիցան, Մինասը: Քաղաքի նոր տերերը բոլորի ազգանուններն էլ թրքացրել էին, անունները չէին հասցրել:
Մութը մգանում էր, մեռելներն, ըստ երևույթին, ննջել էին ուզում:
– Որտե՞ղ եք գիշերելու, աղբարիկներ:
– Հյուրանոցում:
– Գնանք, կուղեկցեմ:
Արաբկիրի գիշերը… Երկնքից աստղեր են կաթկթում Ոսկեգետակի մեջ, ոսկեգույն ալիքներն արծաթագույն են դառնում:
Հենց մենակ ենք մնում, նորից նեղ-սրտում ես.
– Ախր իմ բնօրրանում ո՞նց հյուրանոցում գիշերեմ:
Լռում, չեմ պատասխանում՝ այնպես, ինչպես մի քանի օր անց Ակնում՝ իմ բնօրրանում, իմ այդ նույն հարցին դո՛ւ չես կարողանալու պատասխանել:
Արաբկիրի հյուրանոցը, ինչպես հայրս՝ Նազար է կոչվում, ու, իրոք, հայրաբար է մեզ ընդունում: Հյուրանոցատերը՝ Թյունջայ Վիչնելիօղլուն մեզ հարմար կեցասենյակ առաջարկելու մղումով հարկից հարկ է առաջնորդում, ու հնարավոր բոլոր որմնախորշերից մեզ են դիմավորում Արաբկիրի ավանդական պղնձե թասերը, թեշիկները, քաղցուի կաթսաները, կուժերն ու կուլաները: Հենց տեղավորվում ենք՝ հայտնվում է հյուրանոցատիրուհին՝ Վիչնելիօղլուի տիկինը, հարցնում, թե ընթրիքին Արաբկիրի ո՞ր ավանդական կերա- կուրը կուզեինք ճաշակել:
– Իսկ ի՞նչ կարող է առաջարկել:
– Ինչ կամենաք՝ տերևջուր, հավկիթջուր, տապկոց, ականջապուր:
– Բոլո՛րը, թող բոլորն էլ պատրաստի,- ոգևորվում ես, չնայած ինձ հայտնի ամենաքչակեր հայն ես:
Տիրուհին՝ սգազգեստով, բայց հղի էր: Նկատելով մեր զարմանքը՝ Թյունջայ Վիչնելիօղլուն շշնջաց, որ իրենց որդին թուրքական բանակի զինվոր է եղել, մի տարի առաջ քրդական ռազմամարտում զոհվել է: Մայրը որոշել է տղա ունենալ, որ մեծանա, եղբոր վրեժը լուծի: Չնայած սգավոր ու հղի լինելուն՝ հյուրանոցատիրուհին իր խոստումը կատարում, անձամբ ընթրիքին մեզ մատուցում է Արաբկիրի հայկական կերակրատեսակները, սակայն վերջում, երբ ամուսինը ներկայացնում է կեցության ու սնվելու հաշվեգրերը, նրանց հայասիրությունն ինձ սկսում է կասկածելի թվալ: Ըստ երևույթին զուր չէր մեզ տեղավորելիս Թյունջայ Վիչնելիօղլուն պարծենում, որ ամեն տարի, հատկապես ամառները, Ստամբուլից, Ժնևից, Փարիզից, ընդհուպ Միացյալ Նահանգներից արաբկիրցիների հոծ զբոսախմբեր են ժամանում բնօրրան: Արդյո՞ք այս ցուցադրական հայասիրությունը այցելուների կարոտը շահարկելու, նյութականը կորզելու միջոց չէ, նույն նպատակով չէ՞, որ հիմնանորոգվում է այն քաղաքի հայկական գերեզմանոցը, որտեղ ընդամենը մի հայ է ապրում: Իմ ենթադրություններն ավելի համոզիչ թվացին, երբ սենյակ վերադարձանք, ու ծայրեծայր ընթերցեցի հյուրանոցային ուղեցույցները: Ըստ այդ ուղեցույցների՝ Արաբկիր հինավուրց քաղաքն ի սկզբանե բնակեցրել են միայն մահմեդական ազգեր ու ցեղեր: Հայերի մասին ոչ մի ակնարկ: Ուղեցույցների հեղինակները մոռացել էին, որ Արաբկիրում է հառնել Փոքր Հայքի ամենամեծ՝ առաջնորդանիստ սուրբ Աստվածածին մայր եկեղեցին, որ միայն 1911-1912 ուսում- նական տարում հայերը տասնութ դպրոց են ունեցել, չհաշված բողոքականների, կաթոլիկների, աղջիկների Զարուհյաց վարժարանները…
Ստամբուլից Արաբկիր հասնելու համար մենք 1120 կիլոմետր ճանապարհ էինք անցել, 15 ժամ փոխադրակառքում անցկացրել, բայց միևնույն է, քնել չէինք կարողանում: Հենց փորձում էինք աչքներս գոցել, մոտակա մզկիթի մինարեից մոլլայի մետաղե ձայնը հերթական ազանն էր ծղրտում:
Առավոտյան, երբ դժվար քնից զարթնեցի, դու արդեն գրասեղանի առջև էիր, մոխրամանում կոթուկների կիտուկ էիր գոյացրել: Անաղմուկ դուրս եկա, որ չխանգարեմ: Այդ տարաժամին Վիչնելիօղլուն միջանցքում տենդագին ետառաջ էր գնում:
– Շո՛ւտ արա,- արագախոսեց,- քաղաքապետարանի ոստիկանական վերա-հսկիչը ձեզ է սպասում:
– Քաղաքապետարանի ոստիկանական վերահսկիչը մեզ հետ ի՞նչ գործ ունի:
– Չգիտեմ:
Առանց այն էլ Արաբկիր հասնելուց ի վեր վերահսկվում էինք: Դեռևս գիշերը, անակնկալ մի պահի մեր դուռը թակեցին ներքին անվտանգության աշխատակիցներն ու հյուրանոցի ընդունարանից վերցրած զույգ հայկական անձնագրերը թերթելով՝ ցանկացան իմանալ, թե ինչո՞ւ հայրանունները նշված չեն: Մինչդեռ բանաստեղծն ու ես չգիտեինք անգամ, որ Հայաստանի Հանրապետությունում, ինչ որ շրջանում, տրվել են անձնագրեր, որտեղ հայրանունները չեն հիշատակվել: Նման բացթողումը անվտանգության պատասխանատուներին խիստ կասկածելի էր թվացել, նրանց համար ով ում օղլին լինելն, ըստ երևույթին, առաջնահերթ կարևորություն ուներ:
Քաղաքապետարանի ոստիկանական վերահսկիչը, ինչպես ինքը ներկայացավ՝ Մուստաֆա բեյը, համազգեստով է, ձեռքս սեղմում ու սրդողում է, որ Արաբկիր եկել, նախ իրեն չենք ներկայացել: Մուստաֆա բեյի ասելով՝ ինքը հայկական Արաբկիրի կենդանի պատմությունն է, միակ հանրագիտարանը: Ասածը հավաստելու համար բացում է նոթատետրը, որտեղ նշված են գաղթած այն բոլոր արաբկիրցի հայերի հասցեներն ու հեռախոսահամարները, ովքեր ինչ-որ ժամանակ այցելել են իրենց բնօրրանը: Կամ այցելելու ցանկություն են հայտնել: Նրա տեղեկացվածությունն ինձ տարօրինակ է թվում, ես նորից սկսում եմ կասկածել՝ իսկապե՞ս սիրում է հայերին, թե՞ իր ծառայողական պարտականություններն է կատարում: Մանավանդ, երբ շտապեցնում է.
– Գնա՛նք, ձեզ ցույց տամ հայկական Արաբկիրը: Բանաստեղծը չի՞ գալիս:
– Բանաստեղծը ստեղծագործում է:
– Ափսո՜ս, շատ բան կկորցնի:
Իսկապե՛ս, շատ բան կորցրիր:
Վերահսկիչն իր ինքնաշարժով նախ ինձ դարվեր՝ այն բարձրավայրը հասցրեց, որտեղ հառնել էր Արաբկիրի վեհաշուք մայր եկեղեցին, որի սրբատաշ քարերը տարել, հարևան տների, գոմերի պատերն էին շարել: Հետո ցույց տվեց Միրանշահյանի, Արաբկիրի թեմական առաջնորդի առանձնատները, որոնք քաղաքապետարանի իրավասությանն էին անցել, բանալիներն իր գրպանում էին: Սարգիս աղայի առանձնատնից Ստամբուլ փոխադրված որդին էր հրաժարվել, թեմական առաջնորդ Արաբկիրը վաղուց չուներ: Եկեղեցի չուներ, որ առաջնորդ ունենար…

***
Փոխադրակառքը հյուրանոցի կայանատեղիում մեզ է սպասում, կառավարի շչակը շտապեցնում է: Իսկ մենք փոխանակ մեր քայլերն արագացնելու, դանդաղեցնում ենք: Վերջին պահին ձեր տնամերձից մի շուն է դուրս պրծնում, փաթաթվում ոտքերիդ.
Չեմ հիշում հիմա, թե անունն ի՞նչ էր,
Հայացքը տխուր, տխուր ու ջինջ էր:
Բանաստե՛ղծ, դու նրա անունն էլ ես մոռացել, բայց ձեր բակապահը այսքան տարի կարոտով քեզ սպասել, կտրել է շղթան, հասել ու խոնավ աչքերում խորիմաստ մի հարց, լիզում է ձեռքերդ, լիզում է դեմքդ:
Հետո ամեն ինչ մեգ մշուշում է,
Ու մշուշի մեջ ոռնում է շունը…
Այնուամենայնիվ, ես հասցրի, մի բուռ հող գրպանս դրի:
– Տանում ես գերեզմանի՞ս սփռես,- խնդմնդացիր անուրախ:
– Ո՛չ, բանաստեղծ, տանում եմ հավաստելու համար, որ Արաբկիրը կա՛, Արաբկիրը սպասում է մեզ: Ու հավատում է, որ մենք ոչ թե մինչև մահ կարոտից տոչորվելու, անպայման վերադառնալու ենք:
Հայրենի մեր եզերքը:

(Լրագրային տարբերակ)