ԵՂԵՌՆԱԶՈՀ ՀԱՅ ԳՐՈՂՆԵՐ / Վազգեն ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ

Այս ժողովածուն մի յուրօրինակ պանթեոն է, որի էջերում մեկտեղվել են արևմտահայ տասը գրողներ՝ ծնված տարբեր թվականների, բայց մահացած նույն թվականին, որ 1915-ն է: «Մահացած» բառն այս դեպքում իմաստազուրկ է. նրանց խոշտանգեցին, տանջամահ արեցին, սրածեցին բարբարոսաբար: Եվ ոչ միայն նրանց: 1915 թվականն էր, վայրը՝ Թուրքիան, անմեղ զոհերը՝ արևմտահայությունը՝ տղամարդ թե կին, ծեր թե մանուկ, իսկ դահիճը՝ երիտթուրքերը՝ Սուլթան Աբդուլ Համիդի ժառանգորդները, որ իրագործում էին նրա կազմակերպած պարբերական ջարդերի հեռահար ծրագիրը՝ մեկընդմիշտ լուծելու Հայոց հարցը: Իթթիհատի կուսակցության կենտկոմի գաղտնի նիստում նախապես որոշվեց. «Պետք է հայ ազգը արմատախիլ ըլլա, մեր հողին վրա անհատ մը անգամ չմնա, հայ անունը մոռցվի: Հիմա պատերազմի մեջ ենք, ասկե հարմար առիթ չի գտնվիր, մեծ պետությանց միջամտությունը և թերթերու բողոքի ձայնը նկատելի իսկ չի կրնար ըլլալ, ըլլալու պարագային խնդիրը կատարված իրողություն մը կը դառնա և կփակվի. այս անգամվան գործողությունը բնաջնջումի գործողություն մը պիտի ըլլա, հայերեն անհատ մը իսկ չմնալու պայմանով բնաջնջումը անհրաժեշտ է»1:
Որոշման գործադրությունը սկսվեց ապրիլի 24-ից. Կոստանդնուպոլսում մի գիշերում ձերբակալվեցին, ապա աքսոր քշվեցին 235 հայ անվանի մտավորականներ. հասկանալի է՝ նախ հարկավոր էր գլխատել ժողովրդի մտավոր ուժը: Շուտով նրանց թիվը հասավ շուրջ 800-ի: Ապա Թալեաթի հրաման-կարգադրությունը հասավ գավառներ՝ վիլայեթների իշխանություններին՝ անհրաժեշտ է ոչնչացնել Արևմտյան Հայաստանի ու Կիլիկիայի, այլև Թուրքիայի ողջ տարածքում բնակվող հայերին՝ ավելացնելով, թե «կառավարությունը իր վրա է վերցնում ամբողջ պատասխանատվությունը և հրամայում է չխնայել անգամ օրորոցի երեխաներին»2:
Եվ հրամանը իրագործվեց. ամենուր սկսվեցին ջարդերն ու տեղահանությունը, սպանությունները՝ տանը, աքսորի ճանապարհներին, համատարած մահեր՝ նաև սովից, համաճարակներից: Գլխավորապես 1915-16-ին, ապա մինչև 1918-ը իրենց հայրենական օջախներից բռնի տեղահանվեցին շուրջ երկու միլիոն հայեր, որոնցից սպանդի, սովի ու համաճարակի զոհ դարձան ավելի քան մեկուկես միլիոնը: Չաքսորված երկու հարյուր հազարից ավելի հայ կանայք ու երեխաներ բռնի իսլամացվեցին, թուրքացվեցին:
Մեծ ու փոքր ծավալի բռնացումներ ու ջարդեր եղել էին նաև Սուլթան Համիդի բռնակալության տարիներին, բայց 1915-ին սկսվածը ջարդ չէր, այլ՝ բնաջնջում, եղեռն, Մեծ եղեռն, հայրենազրկում, աներևակայելի ու աննախադեպ մի ոճրագործություն, որ ավելի ուշ՝ ցեղասպանություն (գենոցիդ) պիտի անվանվեր:
Դա ահավոր եղեռն էր մի ժողովրդի ու նաև նրա մշակույթի, որ բուռն վերելք էր ապրում ու ցոլացումներ տալիս նախաեղեռնյան օրերին (1909-1914 թթ.) հենց Կոստանդնուպոլսում, ուր 150000-ից ավելի հայեր էին ապրում, ու արևմտահայ մշակույթի կենտրոն էր դարձել. Համիդի միապետական բռնապետության տապալումից (1908) ոգևորված՝ արտասահմանից վերադարձել էին գրեթե բոլոր նշանավոր գրողները, լույս էին տեսնում հայերեն բազմաթիվ թերթեր ու պարբերականներ, գրքեր, տեղի էին ունենում գրական-մշակութային հանդիսություններ, ասուլիսներ, մշակվում էին մշակութային նոր ծրագրեր…
Ստեղծվել ու ստեղծվում էր մի հարուստ գրականություն, որ ընթերցողի առաջ բացում էր արևմտահայության կյանքի՝ 1880-1914 թթ. համապատկերը՝ Համիդի բռնությունների, ջարդերի, «սովի ու սուրի մղձավանջային» տարիների հետևանքներով, որ տառապանքն էր ու հուսալքումը, բայց և հույսի, հավատի, ազատ օրվա, ազատ հայրենիքի սպասման, երբեմն էլ ըմբոստացման ու պայքարի, իսկ Համիդի տապալումից հետո նույնիսկ խանդավառության տրամադրությունները, որ գրողներին մղում էր փոխելու «քնարի լարերը»՝ ստեղծելու նոր գրականություն: Գրական նոր շարժման վկայություններից էին «Նավասարդ» տարեգիրքը, «Մեհյան» ամսագիրը, «Գրական ասուլիսների» շարքը, որի ընթացքում լայն քննարկման նյութ դարձան նոր լույս տեսած մի շարք արժեքավոր գրքեր, ինչպես՝ Վ. Թեքեյանի բնութագրությամբ՝ «հայ մտքի ամենափայլուն ներկայացուցիչներից» մեկի՝ հանրահայտ իրավագետ, թուրքական պառլամենտի դեպուտատ, խմբագիր ու հրապարակագիր, «հայ նորավեպի իշխան» պատվանունն ստացած Գրիգոր Զոհրապի նորավեպերի երեք ժողովածուները, ճանաչված մանկավարժ և խմբագիր, արևմտահայ գյուղագրական արձակի վարպետներից մեկի՝ Ռուբեն Զարդարյանի «Ցայգալույսը» (1910 թ.)՝ վիպակների, նորավեպերի, հեքիաթների, քնարական արձակի էջերի ժողովածուն՝ հայրենի գավառի ու նրա մարդկանց հարազատ պատկերագիրը, որից շատ էջեր անմիջաբար թարգմանվեցին ֆրանսերեն, իսկ ժողովածուն ամբողջությամբ Փարիզում ֆրանսերենով տպագրվեց երկու տարի անց, Ատոմ Յարճանյանի (Սիամանթո) «Ամբողջական գործ» հատորը, որ գնահատվեց որպես իր ժողովրդի տառապանքը, մաքառումն ու ըմբոստացումը պատկերող քերթողական արվեստի, գեղարվեստական մտածողության բացառիկ արտահայտություն, ուրիշ ոչ մեկին չնմանվող, անսանձ երևակայությամբ գտնված տեսիլային, դաջվող պատկերներով: Եվ Դանիել Վարուժանի նոր լույս տեսած ժողովածուն՝ «Հեթանոս երգեր» խորագրով: Վարուժանի նախորդ՝ «Ցեղին սիրտը» գիրքը՝ հայրենական ցավի ու ընդվզումի մատյանը, ընթերցողի կողմից ճանաչվել էր իբրև «ամենաշատ սիրած գիրք» («Շանթ» հանդեսի հարցումներով (1911թ.)) իսկ «Հեթանոս երգերն», ահա, բանաստեղծական նոր թռիչք էր, հզոր տաղանդի նոր վկայություն: Բանաստեղծի ձգտումն էր՝ «մարդ էակին գիրքը գրել», պատկերել մարդկային հոգին իր բոլոր կողմերով, «մտերմական ու ապրված» զգայություններով, ազգայինից համամարդկայինի անցումով: Եվ այդպիսին եղավ «Հեթանոս երգեր» գիրքը՝ ներկայի, իրականության պատկերներով («Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքը) և հեթանոսական ժամանակների՝ սիրո, ուժի ու գեղեցկության պաշտամունքի ոգեկոչումով («Հեթանոս երգեր» շարքը և «Հարճը» պոեմը)՝ որպես հակադրություն իրականության և իդեալի: Գեղագիտական իր դավանանքն էր՝ «Դարերու կյանքն եմ երգում՝ հանուն հաճույքի ու տառապանքի գեղեցկության»: Իր այդ երկու ժողովածուներով ու նաև «Հացին երգը» անավարտ շարքով Վարուժանը կանգնեց հայ բանաստեղծության մեծերի կողքին, իսկ տարիներ հետո, երբ թարգմանաբար ներկայացվեց օտար ընթերցողին (ռուս, ֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի, իսպանացի), նա գնահատվեց նաև օտարների կողմից: «Վարուժանը պատկանում է այնքան արևմուտքին, որքան Հայաստանին… Նրա տեղը համաշխարհային գրականության մեջ հեռու չէ այն բարձունքից, որ գրավում է… Վերհարնը»,- գրում է ֆրանսիացի նշանավոր գիտնական, նաև հայագետ Ֆրեդերիկ Ֆեյդին՝ ավելացնելով, թե Վարուժանը իրենց «մեծերից տարբերվում է միայն լեզվով»3: Մշակութային հայտնի գործիչ, թարգմանիչ Լուք Անդրե Մարսելի բնութագրմամբ՝ «Վարուժանը առյուծների զարմից է: Նրա լեզուն հմայում է ամեն ինչ համախմբելու զորությամբ»4: Իսկ հունական գրականության գիտակ Զաքարիա Պապադանյուն Վարուժանի մասին գրում է. «Նրա մահով թերևս կորավ համաշխարհային լիրիկայի ամենամեծ ներկայացուցիչներից մեկը»5:
Գրքեր էին քննարկվում ոչ միայն ասուլիսներում, այլև մամուլի էջերում, արժեքավորվում էին նոր լույս տեսած գրքերն ու մամուլում հրապարակվող ստեղծագործությունները՝ նաև անաչառ քննադատ ու հրապարակախոս, բանաստեղծ ու թարգմանիչ Արտաշես Հարությունյանի («Նոր քնար» ժողովածուն), Եվրոպայում բժշկական բարձրագույն կրթություն ստացած ու Պոլիս վերադարձած տաղանդավոր բանաստեղծ Ռուբեն Սևակի («Կարմիր գիրքը»), 1890-ականներից արդեն ճանաչում գտած նովելիստ ու վիպագիր, խմբագիր ու մանկավարժ Երուխանի («Կյանքին մեջ» ժողովածուն), արևմտահայ գյուղագրության ամենահայտնի դեմքերից մեկի՝ Խարբերդի Ազգային վարժարանի հիմնադիր տնօրեն (շուրջ 30 տարի) ու մանկավարժ Թլկատինցու, խմբագիր, հրապարակախոս ու արձակագիր Գեղամ Բարսեղյանի, «Ոստան» հանդեսի խմբագիր Տիգրան Չյոկյուրյանի («Հայրենի ձայներ» ժողովածուն, «Վանքը» վիպակը), վիպասան Սմբատ Բյուրատի վեպերը… Այսպես ծնվում էին նոր գործեր, քննարկվում էին գրականության զարգացման, նորացման ուղիները, մինչդեռ… դարանակալ մոտենում էր Աղետը, մշակվում էր աքսորի ու բնաջնջման ծրագիրը, որ չուշացավ…
Ապրիլի 24-ին, ապա հետագա օրերին ձերբակալվեցին ու շատերի հետ աքսոր քշվեցին մշակույթի, գրականության գրեթե բոլոր նշանավոր դեմքերը, որ Պոլսում էին ու գավառներում՝ խմբագիրներ, արվեստագետներ, մանկավարժներ, գրողներ… Ու գրական-մշակութային կյանքը միանգամից ընդհատվեց, կանգ առավ:
Իսկ պատերազմից հետո՝ 1919-22 թթ., պատերազմում պարտված Թուրքիայի հանցագործ կառավարության անդամների փախուստից հետո, երբ Կ. Պոլսում կրկին հավաքվեցին արտասահման փախած, թաքստոցներից դուրս եկած ու աքսորից մազապուրծ փրկված հատուկենտ գրողները, գրական կյանքը կրկին կենդանացնելու, պարզվեց, որ աքսորավայրերում կազմակերպված սպանդի զոհ են դարձել գրեթե բոլոր նշանավոր գրողները:
Եղեռնազոհ հայ գրողների անհայտ շիրիմներին ո՛չ խաչափայտ դրվեց, ո՛չ գերեզմանաքար: Բայց հուշաքար և հուշարձան ունեցան նրանք Հայաստանում՝ քարե թե որպես գիրք՝ նրանց ստեղծագործությունների հատորները: Ստեղծագործություններ, որ անբաժան մասը դարձան հայ գրականության, որպես պատմություն ու շարունակվող ներկա՝ առ այսօր՝ նրանց մահից մեկ դար անց:
Եվ այս ժողովածուն նույնպես՝ որպես հուշաքար կամ գիրք-պանթեոն նահատակ հայ գրողների:

—————————-
1 Մեվլանզատե Ռիֆաթ, Օսմանյան հեղափոխության մութ ծալքերը, Բեյրութ, 1968, էջ 97:
2 The memoris of Naim Bey Turkish Official Dokuments Eelating to the Deportations and Massacres of Armenians, London, 1920, էջ 10:
3 Հուշամատյան Դանիել Վարուժանի, Փարիզ, 1958, էջ 64:
4 Varougean, Poemes, Beyrouth, 1972, էջ 9-10:
5 Նույն տեղում, էջ 19: