Տխրությունով, սիրով,
Բախտով հարբած եղիր,
Մի քիչ պարտված մնա,
Մի քիչ աստված եղիր:
Համո Սահյան
Նրբանկատություն և տակտ, չափ ու չափի զգացողություն, մարդկային փախհարաբերություններում թափանցիկ միջնորմեր, որ տարանջատում և չափագծում են հոգու խաղաղության և խռովքի սահմանները: Մենք մի՞շտ ենք ի զորու նկատելու այդ թափանցիկ միջնորմերի առկայությունը, մեզ մի՞շտ է հաջողվում մնալ այդ հասկացությունների չափագծված ենթաշերտում, թե՞ հայի չափը իրոք չափազանցն է…
…Տասնյոթ տարի առաջ, մտքի նյարդային բռնկման մի անհեթեթ պահի մեջ, նրբանկատության սահմանն անցել ու մորը դառը խոսք էր ասել, տասնյոթ տարի առաջ ցավալիորեն վրիպել էր ու հիմա ինքն իրեն չէր ներում: Դառը խոսքն ասել ու դարձել էր սեփական խղճի գերին: Սեփական խղճի բանտարկյալը: Դառը խոսքից հետո, երբ խղճի որդը սողոսկել էր հոգու խորքը, ինքը դարձել էր խոնարհ զավակ, նրբանկատ զավակ, չափազանց ուշադիր զավակ, բայց խոսքն արդեն բռնել էր ավերումի արահետը: Խոսքը գնացել` հետագիծն էր մնացել, ու հետագծի գալարն ահա հիշողության քուրայում շիկացել, վառում էր: Տասնյոթ տարի անց դեռ վառում էր: Եվ դա (իր իսկ խոստովանությամբ) իր պատիժն էր, հուշի նորոգման պահերին, սեփական խոսքի արձագանքով գալիս ու խփում էր ուղիղ սրտին: Թունավոր նետի անվրեպ նշանառությամբ: Ու ինքը դառնում էր իր իսկ խոսքի թիրախը: Իր ասած թունավոր խոսքի: Տասնյոթ տարի անընդմեջ ինքն իր ներսում փակ ու կողպեքավորված էր եղել, լռության մեջ թաքուն հույս էր փայփայել, թե` ժամանակ ասածը, ի վերջո, զորեղ բան է, հուշի ակունքը, ուշ թե շուտ, փակելու է` կորցնի: Բայց… բայց ահա հիշողության նյարդը չէր բթացել ու դեռ թրթռում էր զղջման ու ցավի հին ռիթմով: Եվ տասնյոթ տարվա փակ տառապանքից հետո վերջապես մի օր անկեղծության պահ ունեցավ ու խոսեց: «Մնացած կյանքս կտայի,- ասաց,- միայն թե էդ խոսքն ասած չլինեի»: Հետո լրիվ անկեղծացավ ու մտքի տուտերը բաց թողեց վերջնականապես. «Իբր ի՞նչ է մեր ապրածի անունը. ձեռքներս ընկած պատահական պոռնիկի ականջին չտեսի նման սիրո խոսքեր ենք շշնջում, մեր պետերի առաջ ոտից գլուխ դառնում ենք քծնանք ու փսլինք, խոսափող ու խոսքաբեր շուն, նրանց քարտուղարուհիների դիմաց ծաղրածու տիկնիկ ենք` կնամեծարի դիմակով, փողատերերի առաջ երդվյալ ճորտ ենք, իսկ մեզ ծնած ու սնած, շահած ու պահած, մեր լացի առաջ խեղճացած ու ծիծաղի առաջ արևածագի պես պայծառացած մեր մոր լույսը դեպի խավարի լռություն ենք մղում: Եվ մեզ մնում է մեր թիկունքում թաղված ցավի արձագանքը, որ առիթով ու անառիթ գալիս ու մեր բաց գլխին մոխիր է մաղում… Այդպես եղավ. սատանան իմ հոգու հետ չար խաղ խաղաց, սատանան ինձ մոլորեցրեց և իմ կրծքի տակ քնած որդիական սերը սև աղետով ծրարեց: Հունից փախած իմ վարքը պիտի ճիպոտի տակ դաղվեր, այնինչ մորս սիրով դեռ փառաբանվում էր, ու ես ինձ, աշուղի տաք սրտով, բաժակաճառի ոգուն կապեցի` «Եղիր երկնքումը ինձ սատար, մայրիկ… Սուրբ տաճար, մայրիկ…»: Անգետ թուլա, դու քո խոսքի հետն ու առաջը էդ ո՞նց իրար խառնեցիր, որ աշխարհի ամենամեծ սերը դառնությամբ փառակալվի…»: Ու միտքը փշրեց խլության պատնեշը: Եվ գերյալ միտքը պարպվեց անկեղծության խեցում: Ցմրուր պարպվեց: Եվ խոսքի եզրագծում մնաց հիվանդ ու մեղավոր լռությունը… Ու լռությունը դարձավ լեզվանի խրատ` խոսք ասելուց առաջ դու ես խոսքի տերը, խոսք ասելուց հետո խոսքդ է քո տերը…
Իսկ լռության շարունակությունն արդեն իմ մեջ էր արահետվել…
Երեխա էինք, անհոգ էինք, խաղում ու կռվում էինք, կռվում ու հաշտվում էինք, կռվում ու ջղայնության եռման թունդ պահին քար էինք շպրտում իրար վրա: Բայց ջղայնության այդ անսանձ պահի մեջ անգամ մեր զգոնությունն արթուն էր. քարը շպրտում էինք չափազանց զգույշ, սովորույթի հղկված բնազդով, այնպես, որ քարն իր քարությունն աներ ու վախեցներ, բայց հանկարծ չդիպչեր դիմացինին, որովհետև գիտեինք, մեզ սովորեցրել էին, որ քարի մեջ արյուն կա: Որ քարի մեջ կարմիր, խելագարեցնող արյուն կա: Դա մեր պապ ու տատի քրիստոնյա խրատն էր: Մեր արյան խրատն էր, մեր տեսակի խրատն էր, որ ժամանակի տարաբնույթ փորձություններում հունցվել ու դարձել էր կարծր հավատ: Ու այդ հավատը մեզ պահում էր: Տղայական արկածներում մեզ սթափեցնում էր: Մենք այդ հավատով պինդ էինք, ներսից ու դրսից անխոցելի: Այդ հավատը դարձյալ մեզ հետ էր, երբ մեր առնականացող ԵՍ-ը տվայտում էր ժամանակի տաքուպաղ հոսանքներում: Հետո էլի ջրեր հոսեցին, ու մեզ համար հստակվեց իրական կյանքի ընկալման մեր ճշմարտությունը, թե` հունից փախած խոսքի բնույթն առավել ավերիչ է, քան… ճիշտ շպրտված քարի մեջ եղած արյունը: Դա մեզ կյանքը սովորեցրեց: Հասկացանք ու արձանագրեցինք փաստը, բայց կարծես ոչ մեզ համար, այլ սերունդների… Որովհետև մենք անընդհատ խոսում ու ճառում ենք կարծես ուրիշի համար, իսկ ուրիշի խոսքը, նույնիսկ հանճարեղ խոսքը, թողնում ենք, որ անցնի մեր ականջի կողքով: Ուրիշի խոսքը քամուն տալիս ու մենք մեր խոսքի հետ մնում ենք մենակ: Իսկ այդ մենակությունն արդեն անակնկալ դարան է, անըմբռնելի կախարդանք. սեփական խոսքի հմայումի փայլում մենք թուլանում ենք և հենց զգոնության թուլացման պահի մեջ էլ կորցնում ենք չափը: Խոսքի չափը: Տարրական տակտի չափը: Նրբանկատության չափը: Եվ հուշի սարդոստայնում հայտնվելով` նոր միայն խորհում ու կոտրված սրտով արձանագրում ենք. խոսքը չպիտի այնքան սիրուն լինի, որ այդ խոսքով չափագծված գործը ներսից ճաք տա. հայը սիրուն խոսքով հմայվող ժողովուրդ է, իսկ սիրուն խոսքը, սիրուն կնոջ նման, իր աչքունքի խաղի մեջ մոլորեցնելու գայթակղություն ունի, հունից կհանի: Բայց և չպետք է այնքան տգեղ, այնքան դառն ու լեղի լինի, որ դեմդ փռված ցնծության արահետը տառապանքի մայրուղի սարքի: Խոսքը պիտի ճիշտ և ճշմարիտ լինի, և` չափի մեջ: Ամենավսեմն ու թափանցիկը չափն է: Թե չէ` դառը խոսքն ասելուց հետո վրա է գալիս զղջումի տապալող ալիքը, ու դառնում ենք հիվանդ նյարդերի կծիկ: Եվ մեզ չենք ներում: Մենք մեր գլխին դառնում ենք դատավոր: Հոգի պղտորող դատավոր: Մենք մեր մեջ` դատավոր ու դատապարտյալ: Եվ այստեղ էլ մեղքի ու խղճի սահմանները ցավեցնելով սեղմվում են: Ու խուլ մի արձագանք օձագալար շփշփոցով մեր հոգու տունն ավերում է:
Մահվան մահճում հոգեվարքի մեջ մարմրող տատս իր մարած աչքերի լռության մեջ հորս աղերսել էր. «Ձագ ջան, Թիֆլիսից մի պրոֆեսոր բեր, բալքի մի ճար անի…»: Պրոֆեսորը իմ հրաշք, իմ միամիտ տատի համար համարյա Աստծու փոխանորդ էր, չեղած ուժերը հավաքել ու հույսն աչքերում` սպասել էր: Հայրս Թիֆլիս գնացել ու մի ճանաչված պրոֆեսոր էր բերել: Պրոֆեսորը եկել, տատիս բուն հիվանդության պատմությունն արձանագրող թղթերն աչքի էր անցկացրել, հիվանդության հանգամանքները մանրամասն զննել էր, հետո մեր տանը կերել-խմել, փողն առել ու վերջում տատիս ներկայությամբ հորս ասել էր. «Էս մեռած կնոջը Աստված էլ չի կարողանա օգնել, ես ինչ պիտի օգնեմ»: Պրոֆեսորը ոտքը նոր էր մեր տնից քաշել` տատս հոգին ավանդել էր… Հայրս, պրոֆեսորի կերպով, իբր թե Թիֆլիսից ճար էր բերել, ի՞նչ իմանար, որ սևաթույր խոսքով պատանքված մահ էր բերել…
Էս է: Իսկ մնացյալը արագիլի կյանք է` երբեմն թռիչք, երբեմն վայրէջք մեկ ոտքի վրա: Իսկ մեկ ոտքի վրա հավասարակշռություն չկա: Մեկ ոտքի վրա մարդու համար չի կարող լինել հավասարակշռություն: Որովհետև` այնտեղ, որտեղ վերջանում է հավասարակշությունը, սկսվում է խելագարությունը: Այդ այդպես է, այնինչ մարդկանց հետ առտնին հարաբերություններում հավասարակշռված ապրելու համար մարդուն կարծես թե շատ բան պետք չէ, պետք է ընդամենը սահմանի պարզ գիտակցումը` կատակից ծաղրի, սրտացավ խորհրդից ճառաշունչ խրատի, անկեղծ գովեստից պիղծ քծնանքի, արժանապատիվ ենթակայից գետնասող պնակալեզի, ուժեղ ղեկավարից աղետաբեր բռնակալի անցնելու սահմանի գիտակցումը: Եվ այդ ամեն ինչի արանքում բառն է: Հոգու անդորրությունը պահող ու հոգին պղտորող բառը: Մեկ հատիկ բառը: Մահվան տեսիլի և կենացի խնդության հետ շուրջպար բռնող բառը: Ցնորամիտի զառանցանքը իմաստունի մտքի հրայրքի հետ չափակշռող բառը: Գետի մարմանդ ընթացքը Արարատի սառույցների վրա փշրվող կայծակի հետ նժարող բառը: Աշխարհն իր մեջ խտացրած ու աշխարհի հիշողությունից թռած բառը: Բառը` տապալող բոթ, և բառը` ցնծության վերելակ: Նայած թե ուղղությունը որտեղից է սկսվում` չափից դեպի չափազա՞նցը, թե՞ հակառակը…
