«Լավ մարդ է, բայց իր օգուտն ու վնասը չի ջոկում, ձին քացի է տալիս նրան, եզը` հարու: Անխելք է, ձին պոզ չունի` կանգնիր առջևը, եզը քացի չունի` կանգնիր ետևը: Օրենք է, պիտի ենթարկվես»:
Հր. Մաթևոսյան «Մեսրոպ»
Հին ծանոթներիցս մեկը, ապրելու հոգսի մեջ իմ ջլատվելը նկատելով, ինձ մտերմաբար կշտամբեց. «Դիվանագետ չես, ախր հե՜չ դիվանագետ չես, ապրելու ձևը չգիտես. փոխանակ աշխատանք որոնես` արդարություն ես որոնում»: Ես փորձեցի իմանալ, թե ի՞նչ է հասկանում դիվանագետ ասելով, և նա մի երկար ու մանրամասն մշակած տեսություն զարգացրեց, որի էությունն այն էր, թե…
Ապրել կարողանալու այդ միգամած տեսությունը լսելուց հետո ես գլխի ընկա, որ դիվանագիտություն ասելով նա հասկանում էր շողոքորթություն, քծնանք, երեսպաշտություն, պատեհապաշտություն, պնակալեզություն, անհրաժեշտության դեպքում` դավաճանություն, փսլինքի մածուցիկությամբ շաղախված ճկունություն, կեղծավորություն, ստրկամտություն, ստորաքարշություն… Նրան ուշադիր լսելուց հետո ասացի. «Կանտը մի լավ խոսք ունի…»: Խոսքս կտրեց, ասաց. «Կանտն ու Հեգելը պատմության քունջերում մնացին, նրանց հանգիստ թող, դու քո ժամանակի հզորին որոնիր, որ բոլորովին էլ Կանտ ու Հեգել չէ, պարապ բաների մասին խոսող ու անիմաստ երազող չէ, չեղած տեղից փող սարքող ու կյանքը շենացնող է: Որոնիր նրան, կառչիր նրա մեջքամկանից ու դարձիր նրա ստվերը, որ գոնե այդ ստվերի զորությամբ ոտքիդ տակի հողը չկորցնես: Գիտես,- ասաց,- ամեն մի ժամանակ իր տրամաբանությունն ունի. միջնադարյան մտածողության թմբիրում բնավորվելն ու երազելը վաղուց արդեն հոգնածի զբաղմունք է, հիմա ապրել կարողանալու ժամանակն է: Քո ամենամեծ վրիպումն էլ հենց այն է, որ դու քո ժամանակի մեջ չես, քո ժամանակի մեջ ապրելով` ուրիշ ժամանակների մեջ ես արժեքներ որոնում»: «Բայց,- ասացի,- ճշմարտությունն իմ ժամանակի մեջ էլ է ճշմարտություն, Ջորդանո Բրունոյի ժամանակի մեջ էլ. ես պարզապես ճշմարտությանն եմ տեր կանգնում, որը բոլոր ժամանակներինն է»: «Ճշմարտությունները նույնն են,- ասաց,- այդ ճշմարտություններին տեր կանգնելու սկզբունքներն են տարբեր. առանց Ջորդանո Բրունոյի պնդումների էլ Երկիրը իր առանցքի ու Արեգակի շուրջ խելոք պտտվում է, ուրիշներն էլ գիտեին, որ Երկիրը իր առանցքի ու Արեգակի շուրջ պտտվում է, բայց չէին ասում կամ հրաժարվում էին ասածներից` հերն էլ անիծած, թե չի պտտվում, գիտեին, որ այդ ճշմարտությունը իրենց ժամանակի համար թունավոր ճշմարտություն էր, դրա համար էլ նրանք ապրեցին ու կյանքը վայելեցին. Գալիլեո Գալիլեյը քեզ օրինակ. իսկ Ջորդանո Բրունոյին խարույկի վրա այրեցին: Դրա համար էլ քեզ ասում եմ` փոխանակ աշխատանք որոնես` արդարություն ու ճշմարտություն ես որոնում` սև գայլը սև հերկի մեջ: Հետն էլ` գիշերով»: «Չկա,- ասացի,- էդ քո ասած աշխատանքը չկա, նե՛տու»: «Ճարի,- ասաց պայթող պղպջակի պես,- մարդ մեջ գցի, խնդրի, աղաչի, ոտքերն ընկի, խնդրելն ամոթ չէ, ապրել չկարողանալն է ամոթ: Հիշիր, որ նրանք էլ մեկ ուրիշին են խնդրել, աղաչել, ոտքերն ընկել, որովհետև հասկացել են, որ մարդը մարդով է մարդ: Իսկ դու… Համ ուզում ես գործ ունենալ, մարդավայել ապրել, համ էլ` քո արժանապատվության կեղևի մեջ մնալ: Չոր ու մաքուր խիղճ: Ապահով ու երանելի: Չի լինի: Էդպես չի լինի: Արժանապատվության մասին քո պատկերացումը հնացել է, բորբոսնել: Համը կորցրած ծամոն է դարձել, որ դու դեռ համառորեն ծամում ես: Ախր հասկացիր` հիմա լրջության ժամանակներ չեն, հիմա տաշի-տուշիի ժամանակներն են, ճշմարտության քո հնացած թիկնոցը դեն գցիր ու դեպի վայելքը գնա. էսօր ծափ ու ծիծաղ է, վաղը` հող ու խավար: Մի թիզ կյանք է, ինչո՞ւ ես փոշիացնում: «Որևէ կուսակցության մեջ կա՞ս,- ասացի,- որևէ գաղափարախոսության հետնո՞րդ ես»: «Կարևոր չի,- ասաց,- կարևորն այն է, որ եթե պիտի որևէ կուսակցության մեջ լինեմ, ուրեմն կլինեմ այն կուսակցության մեջ, որը վերջնական խոսքի իրավունքը սեփականաշնորհել է, ու իր կուսակցին առաջ տանելու թափ ունի»:
Թեպետ տարիքով երիտասարդ չէր, բայց նորօրյա կոմսոմոլին վայել նրա տրամաբանությունն ինձ զարմացնում էր: Նրա տրամաբանության խաղին տրվելու գայթակղությանը չդիմանալով՝ հարցրի. «Բայց այսօր մի կուսակցությունն է կառավար, վաղը մեկ ուրիշը կլինի, դու քո վարքը ինչպե՞ս ես ուղղորդելու մեկից մյուսը»: «Ահա հենց այդտեղ էլ,- ոգևորվեց նա,- օգնության է հասնում իմ ասած նորին մեծություն դիվանագիտությունը. ես «սահուն քայլերով, աննշմար» անցում եմ կատարում մեկից մյուսը, որովհետև ապրելու բնազդը մեջս արթուն է, գիտեմ, որ մարդը պիտի հարմարվի կյանքին, ոչ թե կյանքը` մարդուն: Թումանյանի խոսքը հիշո՞ւմ ես,- ասաց,- կուսակցության մասին խոսելիս ասել է. «Ես ինքս անցել եմ գրեթե բոլոր կուսակցությունների միջից և չեմ կարողացել մերվել, ձուլվել ոչ մեկի հետ»: «Հիշում եմ,- ասացի,- բայց արի մեր փորացավը նրա գլխացավի հետ չշփոթենք: Նա մտքի ու հոգսի այլ չափման մեջ էր և այդ խոսքն ասելու իրավունքը միայն նա ուներ: Այնպես որ, եթե պիտի Թումանյանին հիշենք, ավելի լավ կլինի հիշենք նրա մեկ այլ խոսքը` «Երբ գաղափարը չի մտնում գլխի մեջ, գլուխն է մտնում գաղափարի մեջ»: Եվ սա հանճարի փորձն ու իմաստությունն է, հայի հին ու նոր ցավը, որ աղետի պես պատուհասվում ու մեր հոգու բույնն ավերում է. գաղափարը փորփրում ես` դատարկ գլուխներ են դուրս գալիս…»: «Չգիտեմ,- ասաց,- ես մի բան գիտեմ, որ գաղափարը որովայնի ենթական է, հպատակ ծառան, ոնց որ` մարդն ու ստվերը… Եվ ամենամեծ աղետը ապրել չկարողանալու թևաթափությունն է, մնացածը ծակ փիլիսոփայություն է: Քեզ զարմացնեմ ու հավելեմ նաև` ինձ համար ընտանիք պահող մարմնավաճառը անգործ թափառող ու արժանապատվության դրոշ ծածանող հպարտ մոլորյալից գերադասելի է: Սա քարանձավի և այսօրվա գոյության կռվում թրծված մարդու սթափ գնահատականն է իր դավանած արժեքային համակարգի, մարդ, որ ցեխաջրի մեջ լողացող գոմշացուլին բաց ծովի մաքուր երանություն չի քարոզում, որովհետև գիտակցում է, որ գոմշացուլի համար երանելին ցեխաջուրն է: Ահա և քեզ գոյության կռվի բանաձև` քարանձավում լինի թե ոսկեզօծ դահլիճում` աչքդ համեղ պատառի վրա պահիր, բախտդ տուր համընթաց քամիներին և խփիր ու տար քո չափաբաժինը` որտեղ կտրվի կապը…»:
Եթե ասեմ, թե նրա խոսքը ինձ համար անսպասելի էր` սխալ կլինի, որովհետև այսօր տարածված կարծիք կա` ճիշտը նա է, ով կարողանում է ընտանիք պահել: Ընտանիք պահելն, իհարկե, սուրբ պարտականություն է, բայց ի՞նչ ճանապարհով` քչերին է հետաքրքրում: Եվ հենց այդ պատճառով էլ երբեմն ցինիզմը հասնում է իր գագաթնակետին` X ընկերությունում աշխատելու համար պահանջվում է աղջիկ` 18-19 տարեկան, անգլերենի ու համակարգչի գերազանց իմացությամբ, ճերմակամաշկ, բոյը 170 սմ-ից ոչ պակաս, սրունքները երկար, կրծքերը ձիգ, շրթունքները… Կարծես ես էլ չափն անցա, որովհետև խոսքն իմ ներսում աստիճանաբար ջղայնության վերածվեց, իսկ ջղայնությունը ներփակ եռացող թույն է, որ նախևառաջ քեզ է թունավորում: Եվ այսպես` թունավորվում ու թունավորում ենք: Իսկ Աստծու պարգև սերն անցնում է մեր կողքով: Ծառի բողբոջելու հրաշքը չնկատելով` քյաբաբի բույրով ենք խենթանում, ձիերի երամակի սլացքը չնկատելով` ջիպերի շարժիչների հզորությամբ ենք ոգևորվում, սերը փետրավորում, ջրիկացնում ու ծափ ենք տալիս` կեցցե XXI դարը, կեցցե մեր անվարտիք ապագան…
Դեռ երեկ, հայրս լուսաբացին գյուղ էր իջնում ու առաջին հանդիպած համագյուղացուն տուն էր հրավիրում, որ գործի գնալուց առաջ իրար հետ մի պատառ հաց կտրեին, բաժակ բարձրացնեին` օրվա խորհրդի ու աշխարհի խաղաղության կենացը: Իսկ այսօր` իմ ընտանիքում խաղաղություն լինի, ջհանդամին, թե պատերազմ չի լինի: Եվ խինդն ու մորմոքը շուլալվում, խառնվում են իրար ու ասես կախվում են ամպի հոնքից` Տեր Աստված, զանազանելու արվեստը մեղավորներիս տուր, որ էս լուսավոր աշխարհում չխարխափենք խավարի մեջ: Բայց ո՞րն է այդ արվեստը, երբ սպիտակին սև ասող «հավատավորների» խմբի մեջ դու արդեն սպիտակ ագռավ ես, որովհետև հանդգնում ես սպիտակին սպիտակ ասել: Մի ամբողջ խմբի կողմից փայլեցված «ճշմարտություն» ու մեկ անուղղելի համառություն` թագավորը մերկ է: Թագավո՞րն է մերկ, թե՞ ճշմարտությունը: «Ճիշտ» մարդկանց երթ ու կյանքի լուսանցքում հայտնված մեկ վիպակ: Պղնձի ճկունությունն անտեսող ու պողպատի չորության մեջ բնավորված խոյահար գոյություն: Այլ բնորոշումով` մարդ, որ դիվանագիտությունից զուրկ է, բոբիկ: Մարդ, որ արևածագին երկնքին է նայում, մայրամուտին երկնքին է նայում, փոխանակ ոտքերի տակ` գետնին նայի, որ հարթ տեղում հանկարծ անակնկալ չգայթի: Օրնիբուն երկնքին է նայում, իսկ այդ ընթացքում` «Ջրերը ուրախ` գալիս են, գնում…»: Ու պայթող զառանցանքը բռնում է պայթող բողբոջի դեմը. շողոքորթությունը նույնացվում է սիրո հետ, նվիրաբերվելը` մարմնավաճառության հետ, աղոթքը` քծնանքի հետ, հետնախորշերում պղպջակվող անառակությունը` բարեգործության հետ… «Թյո՜ւ,- կասեր բարեպաշտ հալիվորը,- զզվեցի…»: Ու կավելացներ` «Տեր Աստված, մի՛ տանիր զմեզ ի փորձութիւն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէն…»:
«Խոսքիդ մեջ մեղք կա,- ասացի իմ հին ծանոթին,- երևում է երկնքին քիչ ես նայում»: Քմծիծաղեց, ասաց. «Երկնքին նայողներն հիմա շատացել են, դրա համար էլ կյանքը դժվարացել է: Ես գերադասում եմ գետնին նայել, որովհետև իմ գտածն ու կորցրածը գետնի վրա են: Իմ ապրած կյանքում մի բան լավ եմ հասկացել. գետի ջրերին նայողին գետը կտանի, անդունդի երախին նայողին անդունդը կտանի, երկնքին նայողին երկինքը կտանի…»: «Գետնին նայողն էլ գետինը կմտնի,- կատակի հանգույն հավելեցի ես,- ու երկնքի լույսից փայ չի ունենա»: «Ի՜,- դեմքը դարձավ հիասթափության դիմակ:- Դու քո Աստծուն աղոթիր,- ասաց,- ես` իմ պետին, տեսնենք` որի՞ս գտածն է ավելի արժեքավոր լինելու…»:
Ես մի պահ պապանձվեցի: Այդ բութ ու անսիրտ հաշվարկի թափը իմ մտքի դեմն առավ: Ինձ թվաց, թե հոգեսպանության անարյուն արարողության եմ վկա լինում: Մեր արանքում մի տգեղ ու անանուն տրամաբանություն էր հյուսվում, քարանձավային մեղքի ինչ-որ տապալող-վայրագ ալիք էր պտտվում` կայծակի շեղբով, և ես պարզորոշ զգացի, թե ինչպես է ոսկրածուծը սառում ողնաշարիս ակոսում: Քունքերս սկսեցին տաքանալ: Ապշանքի թմբիրն ինձ պատել էր: Ապշանքից զատ` նաև վիրավորանքն էր ինձ գետնում. դեռ մղձավանջի օրորոցից ապրելու ոգին սանձած մերօրյա մանկուրտը ինձ Աստծուց օտարում ու դեպի անապատների ամայությունն էր քշում, և սատանաների ու խորշակների հետ պար բռնած` ինձ իմ հոգու մեջ խարկում էր, արյունն իմ երակներում ցամաքեցնում, հիշողությանս ցավն ու խինդը մարում, ու մարմինս շների առաջն էր գցում: Ու ինքն էր մնում տեր ու տիրական. ինքը մտրակավոր վարժապետ, ու իմ բաց ջանը իր մտրակի տակ ներքաշելու իրավունքն ինքն էր սահմանում: Եվ մորեխապարսի բնազդով լույսի դեմը բռնում ու խավարասերի բնազդն էր փառաբանում: Կուզեի խլության պատնեշ լիներ իմ ու նրա արանքում, որ այլևս նրան չլսեի, կուզեի կուրության մշուշը վարագույր կապեր իմ ու նրա իրականության միջև, որ այլևս նրան չտեսնեի, որովհետև չարաղետ մի տագնապ իմ աչքի առաջ ոչինչն էր պաճուճավորում, ու ես այդ ոչնչի առաջ դառնում էի փալասե տիկնիկ… Եվ միտքս դառնում էր խրտնած նժույգ. ո՞ւր է տանում մեզ այս չարչիաբարո վարքը, ե՞րբ է կշտանալու որովայնի խորքից նայող այս անհագ աչքը, ի՞նչ շաղախով է շաղախվելու մեր լինելիության պատը` անցեմենտ ավազո՞վ, թե՞ պետերին քծնելով… Տեր Աստված, այս ի՞նչ աճպարարությամբ մեր կյանքից չքացան ու բառարանների փոշոտ էջերում կորան սեր, հարգանք, ամոթ, արժանապատվություն, ինքնասիրություն, հպարտություն, նամուս… բառերը: Ինչո՞ւ այսպես հեշտ որբացանք մեր մեծերից, մեր իմաստուններից, մեր նահապետներից, որոնց տեսնելն իսկ երանություն էր, լսելն իսկ հոգու ցնծություն էր: Նրանց ձեռքին էր մեր արժանապատիվ ընթացքի դրոշը, նրանց մտքում էր մեր հոգսը թեթևացնելու ջանքը. թիկունքներին նայում ու ապահովության ծիածանի տակ երազում էինք: Բայց թիկունքները հիշողություն դարձան, ու առնետները խուժեցին մառան, ու մորեխն աղաց ցորենի արտը, ու գրիչն ընկավ գրողի ձեռքից, ու Աստծու բարևի վրա անգամ հաշվիչ դրվեց… Եվ ասպարեզը համբակներին մնաց…
Ես նրանից փախա, ինչպես հնում բծավոր տիֆով հիվանդից էին փախչում: Շարունակությունը հուշի մի ծվեն էր, որ կարծես մասրենու թփից պոկվեց ու իմ մանկության հեքիաթի պես կախվեց օդում…
Երեխա էի, երազանքի արբունքի մեջ կյանքն ինձ շքեղ հորինվածք էր թվում, խնջույքի բացված սեղան, որ ինքնիրեն ու առանց ջանքի էր մատուցվելու, և մի օր հայրս մտքիս տարուբեր ընթացքի դեմն առավ` «Ուզում ես լա՞վ ապրել,- ասաց,- թե՞ ճիշտ ապրել»: Եվ դա հալած արճիճի կաթոց էր իմ խակ ուղեղին, որ տպվեց ու մնաց: Ջրեր հոսեցին, անցնող օրերի մեջ ես դեպի վայելքը գնացի` ճիշտը կորցրի, դեպի ճիշտը գնացի` վայելքի արահետներն իմ առջև մամռակալեցին: Փոխարենը ընկալումն իմ մեջ հստակվեց. քո հիշողության մեջ արթուն կաց ու այլոց հիշողությունը մի՛ պղտորիր: Եվ վերջի մասին մի՛ մտածիր. լավ թե ճիշտ` ապրած կյանքիդ ծրարը վերջում Աստված ինքը կբացի:
