ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՎԱՐԴԵՐԵՍՅԱՆ. ԱՐՏԱՍՎՈՒՄ ԷԻՆ ՆԱԵՎ ԵՐԿԻՆՔՆ ՈՒ ԵՐԿԻՐԸ / Նելլի ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ

Շա՜տ տարիներ առաջ փոքրիկ Վարդուկը իրենց վարձած աղքատիկ տան սեղանին հրաշքով հայտնված միրգ է տեսել և ուրախացած փնտրել է մեծ մորը, որ հրամցնի նրան: Ու գտել է մեծ մորը կողքի սենյակի չոր թախտին պառկած, աչքերը փակ, ձեռքերը խաչած կրծքին, խորը քնած: Փորձել է արթնացնել մեծ մորը, որ ձեռքի տանձը նրան տա. քաշքշել է շորերից, լաց եղել հուզված. նրան թվացել է, թե մեծ մայրը խռովել է իրենից:
– Վարդուկս, ան չի կրնար խոսիլ, ոչ ալ տանձ ուտիլ, ան հիմա հրեշտակներուն գիրկը գացած է,- մայրն է ասել:
– Ինչո՞ւ մեզի ալ չտարավ…
– Մեր ատենը գա, մենք ալ պիտի երթանք,- տխուր ու հուզված ասել է մայրը:
Նոյեմբերի 24-ի գիշերը Վարդուհին Վարդուկ դարձած փնտրում էր մորը. անցյալն ու ներկան խառնվել էին իրար. ողջ գիշերը կանչում էր նրան… հետո փոքր-ինչ խաղաղվեց. հավանաբար` մայրը եկավ… Ու Վարդուհին որդուց ուղղակի պահանջեց՝ փոքր-ինչ աչքը կպցնել, ասաց, որ ինքը լավ է. խաբս տվեց որդուն, որ չտեսնի իր երթալը. միշտ էլ խնայում էր: Իսկ երբ որդին քնեց, ինքն անշշուկ գնաց մոր հետ, գնաց հրեշտակներու գիրկը, որովհետև իր ատենը եկել էր…
2015 թ. նոյեմբերի 24-ի գիշերը լուսումութի մեջ ավարտվեց Վարդուկի, հայ բեմի Մեծ Տիկնոջ՝ Վարդուհի Վարդերեսյանի կյանքի հրաշաիրապատում հեքիաթը: Որդին բնազդով բացեց աչքերը, մայրը արդեն հրեշտակների գրկում էր…
Ընդամենը մեկ շաբաթ առաջ բեմում էր… հրաշալիորեն նուրբ ու գեղեցիկ, իշխանուհու նման վեհ ու վայելուչ: Միայն իրեն հատուկ զորեղ կամքով վեհորեն կեցած՝ քայլեց բեմով մինչև բազկաթոռը, արժանապատվորեն բազմեց այնպես գեղեցիկ, որ մի պահ մտածեցի. գուցե բեմում ավելի ճիշտ է նստել, ոչ թե քայլել` եթե կարողանային նստել այնպես վեհաշուք, ինչպես ինքն է նստել: Հանդիսատեսը հիացմունքով երկար ծափահարում էր, հետո բեմն ու դահլիճը խառնվեցին իրար, դարձան մի մեծ գերդաստան` պարզ, անմիջական՝ մեծ մոր շուրջը հավաքված զավակների նման… Ձեռքի մի շարժումով հավաքեց դահլիճը, շունչները պահած նստեցին: Կարոտով աչք ածեց դահլիճին, սովորականից մի քիչ երկար՝ աչքերում անսահման սեր ու լուսավոր թախիծ:
Ես հասկացա, որ եկել էր հրաժեշտ տալու, եկել էր վերջին անգամ կարոտն առնելու իր համար այնքա՜ն թանկ հանդիսատեսից ու բեմից: Երկու տարի էր՝ պայքարում էր դաժան հիվանդության դեմ` անսահման լավատեսորեն, ուժեղ, անկրկնելի հզոր կամքով, հույսով ու հավատով:
Մեկ ամիս առաջ գարնան համար ծրագրեր էր մշակում: Մեկ ամիս գրեթե ամեն օր զանգահարում էր կամ կանչում մոտը, պահանջում հնարավորություն գտնել, որ բեմ բարձրանա: Մեկ ամիս ընդդիմանում էի, ասում էի՝ մի քիչ էլ լավացիր, հետո… Գիտեի, որ այդ հետոն չէր լինելու, բայց չգիտեի, որ ինքը զգում էր դա: Մի քանի անգամ տեղի տվեց՝ մեղմորեն ընդդիմանալով. «Կարոտել եմ բեմին»,- ասաց, իսկ երբ փորձեցի պնդել, որ հրաժարվի բեմ բարձրանալու մտքից, նախատինքով ասաց՝ «Բեմին կարոտել եմ, այ անաստված, չե՞ս հասկանում»… Էն էլ ո՜նց էի հասկանում, բայց վախենում էի, լեզուս չի զորում ասել, վախենում էի՝ բեմում մնար… Ի վերջո, համոզեց ինձ, իսկ երբ տուն հասա, զանգահարեց. «Լսիր,- ասաց,- դու գիտես, չէ՞, որ ուղեղս հազարի վրա աշխատում է, ֆանտազիաս էլ հետը, ձայնս` նույնպես: Հանճարեղ միտք ծագեց գլխումս: Հիմի կասես՝ էս պառավը ցնդել է,- ու ծիծաղեց բարձր, զրնգուն,-բայց չէ, աղջիկս, ուշադիր լսիր ինձ. այնպիսի միզանսցեն կդնեմ – փոքրիկ սեղան, հին լամպ, թափթփված գրքեր, թղթեր, որ հանդիսատեսին թվա, թե հենց այդպես էլ պիտի լիներ. մի՛ վախենա, դու միայն այնպիսի բեմ գտիր, որ աստիճաններով իջնել-բարձրանալու հարկ չլինի, մնացածը թող ինձ. ես բեմում կառողջանամ: Վերջ, փակում եմ հեռախոսը»:
Կանգ առանք Երևանի Կամերային թատրոնի վրա, ուր մեծ սիրով հարմարվեցին մեզ հետ:
Երբ որոշվեց Իսահակյանին նվիրված երեկոյի օրը՝ նոյեմբերի 17, ես անհանգստացա. ընդամենը մի քանի օր էր մնացել:
– Շատ հապճեպ չէ՞, տիկին Վարդուհի, արի մեկ շաբաթով հետաձգենք,- ասացի,- գուցե 24-ի՞ն անենք…
– Ո՛չ,- ասաց վճռական,- իսկ դու ի՞նչ գիտես, թե 24-ին ինչ է լինելու:
Երեկոյի ավարտին հանդիսատեսը հախուռն բեմ լցվեց. համբուրում էին ձեռքերը, լուսանկարվում հետը, գրկում անսահման սիրով ու թեև շատ էր հոգնել ու սպառվել, բայց երջանիկ ժպտում էր: Հետո ականջիս շատ ցածր, գրեթե շշուկով ասաց. «Սա իմ վերջին բեմ բարձրանալն էր, ապրի՛ս»:
Նոյեմբերի 24-ին, առավոտյան 6:50 րոպեին հեռախոսիս ձայնից տագնապահար վեր թռա. որդին էր, երեխայի պես անօգնական, ձայնը գլուխը գցած, լաց լինելով ասաց՝ «Մաման չկա»…
Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնը անշուքացավ ու աղքատացավ, չեմ երկնչի ասել՝ որբացավ: Այլևս չկա այն երևելին, որի ներս մտնելուց զգաստանում, ձգվում էին թե՛ թատրոնի տեխնիկական աշխատողները, թե՛ դերասանները:
Եվ ահա, հավաքվել ենք վերջին անգամ ականատես վկան լինելու նրա երկրային կյանքի վերջին դերին, դեր, որ այնքա՜ն խորթ է ու անհարիր իր էությանն ու հոգեբանությանը: Այս անգամ արդեն բեմում չէ մեծ դերասանուհին, այլ՝ սգո սրահի վերածված ճեմասրահում, խաղաղ ու անշարժ պառկած է` փոքրամարմին, աղջկական նրբագեղությամբ` թատերական լեգենդի նկարազարդ թիկնոցը վրան: Իսկ սրահում թևածում է նրա հրաշալի ձայնը, ասես հոգեզրույց է անում հրաժեշտ տվողների հետ, խրատում, հորդորում… կարդում է իր համար այնքա՜ն թանկ ու հարազատ արևմտահայ հեղինակների գործերը. Ռուբեն Սևակ, Վահան Թեքեյան, Միսաք Մեծարենց, Պետրոս Դուրյան, Դանիել Վարուժան և Սիամանթո: Գալիս է ու գալիս իր պաշտելի սգակիր հանդիսատեսը: Հետո ոչ մի կերպ չեն կարողանում բաժանվել, չեն ուզում հավատալ, որ վերջին անգամ են տեսնում պաշտելի դերասանուհուն` հայ բեմի թագուհուն, հայ թատրոնի պարծանքին… Իբրև հրաժեշտ նրա շուրթերից հնչեց Պետրոս Դուրյանի «Իմ մահը» բանաստեղծությունը, որ շատ խորհրդանշական է.
…Իսկ աննշան եթե մնա
Երկրի մեկ խորշն հողակույտն իմ,
Եվ հիշատակս ալ թառամի,
Ա՜հ, այն ատեն ես կմեռնիմ…
Հնչում է Մեք Գրեգորի շեփորը, ասել է, թե` երթալու ժամն է: Թատրոնի երիտասարդ դերասանները թույլ չեն տալիս սգո արարողության աշխատակիցներին մոտենալ իրենց Տիրուհուն, իրենք են բարձրացնում նրան: Թատրոնի առաջ, ինչպես դա անում են սովորաբար սեփական տան առաջ, մի պահ կանգ են առնում և բարձրացնում բեմի թագուհուն` հայացքով դեպի իր 67 փառահեղ տարիների քարեղեն վկան ու վերջին անգամ նրա որբացած հանդիսատեսը լսում է.
…Ես սիրեցի, բայց ոչ ոք
Սիրածներես գիտցավ, թե`
Զինքը որքան սիրեցի.
Ո՞վ կարդալ սիրտը գիտե…
Ծափահարությունները չեն դադարում… Երիտասարդ դերասանները թույլ չեն տալիս նրան տեղափոխել մեքենայի մեջ, մինչև Կոմիտասի պանթեոն տանում են բարձր, ակնածանքով ու հպարտ ուսերից վեր պահած, տխուր ուրախությամբ, որ իրենց վերապահվեց այդ մեծ պատիվը: Երկրապահ կամավորականների վարչության շենքի մոտ, ինչպես հերոս զինվորի առաջ, խոնարհված էին դրոշները և իրենք` զինվորները: Ծաղիկներ ու ծաղկեպսակներ, շա՜տ ծաղիկներ, ու այս անգամ սիրելի, շա՜տ սիրելի ու թանկագին Վարդուհի Վարդերեսյանը չի կարող ասել. «Չեմ ուզում, ինչի՞ եք բերել այսքան ծաղիկները, մահացե՞լ եմ, ի՞նչ է…»:
Տերը վերջին առաքյալին էլ տարավ. երկնային թագավորությունում ամբողջականացավ աստղաբույլը: Հարստացավ պանթեոնը, թատերական հովիտն ամայացավ: Երբ թարմ հողաթմբի մոտ խունկ էինք ծխում, անձրևի մի քանի անսովոր խոշոր կաթիլներ ընկան. երկինքն ու բնությունը նույնպես արտասվում էին…