Անակնկալ հեռախոսազանգը ինձ ընկերոջս տուն տարավ: Նա տանը մենակ էր. ծխախոտը՝ մատների արանքում, սուրճի բաժակը՝ դեմը, հայացքը անորոշ հեռուներին` արձանի կերպի մեջ անշարժացել, նայում էր: Իսկը Ռոդենի` «Մտածող մարդը»: «Նստիր,- ասաց ու արտաբերեց հայի հերթապահ և ամենաանհեթեթ բառակապակցությունը.- Ի՞նչ կա-չկա»: «Դո՛ւ պիտի ասես»,- դեռ հեռախոսազանգի խորհրդավոր մշուշում` դեպի բազկաթոռը գնացի ես: Եվ նա` Հայաստան աշխարհի նվիրյալ զավակներից մեկը, Արցախյան պատերազմի մասնակիցն ու հաղթողը, հրաշալի գրողն ու մտավորականը, հայ մարդու արժանապատվության, հայոց հող ու ջրի և Արարատի վեհության մշտապայծառ գիժը, ոտից գլուխ հայն ու հայորդին, ով երեխայի պես հրճվում էր հայի գրանցած ամենաչնչին հաջողությունից անգամ, ով մեկ տասնյակից ավելի հոդվածներ էր գրել պանդխտություն կոչված տնաքանդության մասին, ինձ համար շատ անակնկալ ու անսպասելի, մի տեսակ հաշտվածի հանգստությամբ ասաց. «Հայաստանից գնում եմ»: «Ո՞ւր,- զարմանքի առաջին ալիքով արտաբերեցի ես,- ո՞ւր ես գնում»: Նա սուրճից կում արեց ու խոսեց դանդաղ` որոշում կայացրած մարդու վճռականությամբ. և մեր միջև ուրվագծվեց ու հյուսվեց հայ մարդու պանդխտության մշտնջենական առասպելը…
Ասացի. «Բայց ինչո՞ւ այսպես հանկարծ, դու ախր…»: «Հանկա՞րծ,- իմ անտեղյակությունն ասես զարմանքի դիմակ դարձավ դեմքին,- հանկարծ կայծակն է խփում մենավոր ծառին, հանկարծ մարդն է մահանում` միտքը սարի բարձունքին, բայց որոշումը, այն էլ` ճակատագրական, հանկարծ չի լինում»: «Դու ուժեղ տղա ես,- ասացի,-դու այդքան հեշտ որոշում չէիր կայացնի»: «Ես ուժեղ եմ իմ հողն ու պատիվը պղծող օտարի դեմ,- ասաց,- ես իմ ազգի մեջ թույլ եմ, երեխայի պես խոցելի, իսկ խոցելիությունը թիրախի ճակատագիրն է»: Ասացի. «Երկրի աղը նրա համար է, որ երկրի համը տեղը բերի. ասենք թե` սեղանն առատ, բայց աղը՝ քիչ, հետո՞…»: Ասաց. «Այնտեղ, որտեղ ես չեմ կարող ինչ-որ բան փոխել ու ինչ-որ մեկին օգնել, ուրեմն ես այնտեղ ավելորդ եմ, թեկուզ իմ հայրական տանը: Գիտես,- ասաց,- արդեն երկար ժամանակ է ականջներիս մեջ մեղվափեթակի խուլ գվվոց է. մեղուն կա` փեթակը չկա, մեղուն այստեղ է` ծաղիկն ու նեկտարը օտարի հողում, ու մեղուն շփոթված է. փեթակի մեջ մնա ու հույսի թևերի՞ն հոգին ավանդի, թե՞ նեկտարի բույրը բռնած` օտար ծաղկահովիտներ թռչի: Ես արեցի այն, ինչ կարող էի. հող ու հայրենիքի պաշտպանը եղա, գիր ու գրականության պաշտպանը եղա, որբի ու կարիքավորի պաշտպանը եղա, ու հիմա… Ես եմ անպաշտպան, մեջս կյանք ու կրակ չկա, հույս ու հավատ չկա, ասես ապրում եմ օտար մեկի մարմնի մեջ՝ անուրվագիծ տեսիլքներում աննպատակ մաքառելով: Զարմանալի բան է,- ասաց,- հեռվից նայում ես` քոնն են, քո միսուարյունն են, մոտենում ես` սառն են, օտար են: Եվ դու հայտնվում ես քո ապրած ժամանակի լուսանցքից դուրս, իսկ այդ ժամանակը լցված է քեզ համար անծանոթ մարդկանցով, ներմուծված ու անճանաչելի հիբրիդներով, որոնք քո տեսակը վաղուց մերժել ու վրադ տապանաքար են քաշել»:
Հեռախոսազանգի խորհրդավոր գաղտնիքն ինձ համար շերտ առ շերտ բացապարզվում էր. ավերումի որդն, ուրեմն, նրա մեջ վաղուց է բնավորված եղել, որ ներսից կրծել ու կերել է նրա արժանապատվությունն ու ինքնությունը: Նա հեշտ ճկվողներից չէր, ամեն նվագի տակ պարող և ամեն պարողի ծափ տվող տեսակ չէր, արժանապատվության իր նշաձողով ու չափուկշռով` հոգեպահուստ հայ էր, մեր մի բուռ ազգի համար թանկ խնայողություն, որի վրա պիտի որ դողային, որին պիտի որ մեծարեին ու փայփայեին, բայց ահա թացուչորի համատարած շփոթի մեջ մոռացությունն ու անտարբերությունը քամահրանքին խառնվել ու բորբոս էին կապել նրա կենսագրության վրա, և նա տրվել էր օտար քամիների բնազդին: Եվ մուտքի ու ելքի դռները փոխել էին տեղերը:
Նա խոսում էր, ու նրա խոսքն ասես ցավի զնգոցով արձագանքվում էր իմ մեջ: Անկեղծանամ` նրա որոշման մեջ ինչ-որ չարագուշակ, ավարտի ամփոփումը պարագծող երանգ էի տեսնում: Մտածում էի. այս ի՞նչ կատարվեց մեզ հետ. առաջին քրիստոնյա ազգն ենք, գիտենք ու դեռ ուրիշին էլ սովորեցնում ենք, որ Աստված սեր է, բայց ինչո՞ւ է գնալով սերը պակասում մեր մեջ, ինչո՞ւ ենք սիրառատ դառնում միայն իրար կորցնելուց հետո: Մեր կողքին քայլող արժանավորին շրջանցում ու օտարի յոթ պորտի խորքում հայի արյան հետք ենք որոնում: Շրջվենք դեպի մեր պատմության արձանագրածն ու մեր հերթին հավելենք` հերիք չէ, որ օտարն է մեզ վրա դարեր շարունակ ատամ սրել, մենք էլ մեր հերթին, խաղաղ ժամանակների նեղլիկ արահետներում, մեր մանր հաշիվների ծանծաղուտներում, իրար չենք խնայել ու հալածել ենք. հատկապես մեր մեծերին, տաղանդավորներին ու հանճարներին…
Մտքի մրցության ասպարեզներում աշխարհի հզոր ուղեղների նկատմամբ հաղթանակներ տարած մեր մեծ իմաստասերը` Դավիթ Անհաղթը, իր հարազատ Հայաստանում, իր ազգի մանրուքների կողմից արհամարհվեց, հալածվեց ու ստիպված եղավ հեռանալ երկրից: Եվ իր մահկանացուն կնքեց օտարի հողում. նա իր երկրում իր հոգու մեջ դիմադրություն չուներ, ատելություն ու չարություն չուներ, դրա համար էլ զոհը ինքն էր լինելու: Ու եղավ:
Բայց եկեք հեռավորներին հեռվում թողնենք ու մեր օրերը գանք. Սերգեյ Մերգելյան պայծառ ուղեղով մաթեմատիկոսը, ով ուսանողական նստարանից դեռ նոր կտրված՝ ատենախոսություն պաշտպանեց ու միանգամից գիտությունների դոկտորի կոչում ստացավ, ով միակ հայ մաթեմատիկոսն է, ում անունով մաթեմատիկայի բնագավառում հնչեղ հպարտություն կա` Մերգելյանի թեորեմ, ով իր մտքի անկասելի երթում ամեն մի արժանապատիվ հայի շողշողուն պարծանքն էր, Ամերիկայի անհայտ հեռուներում մահացավ, մի տեսակ, լուռ առանձնության մեջ, աննկատ, մոռացված, և իր հայրենիքում նրա անվանն ու հեղինակությանը վայել մի ամփոփ ու երախտիքով լեցուն խոսք անգամ չլսեցինք:
Ես ընդամենը երկուսին հիշատակեցի, իսկ դուք վերցրեք մեր մեծերից յուրաքանչյուրին ու խորամուխ եղեք նրանց կենսագրության մանրամասներին` ծայրից ծայր հալածանք…
Մի ամպամած, թախծոտ օր ես մենակ շրջում էի Կոմիտասի անվան պանթեոնում և հանկարծ իմ մեջ անակնկալ ծնված մտքից սարսափեցի. դեռ երեկ մեր մեծերի մեջ էինք ամենամեծին ընտրում պանթեոնում հուղարկավորելու համար, այսօր փոքրերի մեջ ենք ամենամեծին ընտրում, և վախենում եմ (Աստված մի՛ արասցե)՝ վաղը փոքրերի մեջ այդ մեկն էլ չգտնվի, իսկ եթե գտնվի էլ` այդ մեկն էլ օտարի հողում փոքրերի կողքին թաղվի…
Եկեք իրար ճիշտ հասկանանք. ես չեմ ասում` մեծերին գլխներիս դրած ման տանք (թեպետ վատ չէր լինի. մի քիչ էլ մենք կիմաստնանայինք), ես ասում եմ` եկեք գոնե փոքրերին գլխներիս վրայից իջեցնենք, որ ուղեղներս չցամաքի:
Ճշմարիտ է ասված` դուք տաղանդավորներին տեր կանգնեք, անտաղանդները իրենց տեղը կգտնեն` մեծերին ոտնատակ տալով ու ստորացնելով:
Վերջերս ակամայից մի զրույցի ունկնդիրը եղա. երթուղային տաքսու մեջ երկու կին իրենց երեխաների ապագայի մասին էին խոսում: Մեկը պարծեցավ. «Աղջիկս համալսարանը կարմիր դիպլոմով ավարտեց, մի քանի լեզու գիտի, գեղեցկուհի է, ուղղակի հրաշք»: Զրուցակիցը հարցրեց. «Բա ի՞նչ է անելու»: «Գնալու է արտասահման,- ասաց,- էս երկրում մնա, որ ի՞նչ անի»: Ու ես մեկ անգամ ևս ցավով ընկալեցի, որ մեր երկիրը գնալով մեզ համար դառնում է «էս երկիր»: Այսինքն՝ հրաշքն այլևս «էս երկրի» համար չէ, հրաշքը գնում է ու մնում է գետնաքարշ հաշիվը, փողի գայթակղությամբ զարկվածների անհանգրվան մրցավազքը, տուրևառի քարանձավային մղումը… Իսկ այդ ընթացքում մեր հրաշքը օտարի հողում հրաշքներ է գործում, օտարի միտքն է փայլեցնում, իսկ մեր միտքը խորդանոցը գցած գործիքի պես ժանգոտվում է: Հինգ հազար տարի է՝ մեր աղբյուրի զուլալ ջուրը հոսում ու մեր երկրում մի տեղ չի լճանում, գնում օտարի հողն է շենացնում: «Երկիրը ուսյալ զավակին է փայփայում մոր պես»,- ասել է աշուղը, ու մենք հպարտությամբ համաձայնել ենք նրա հետ, բայց ո՞ւր է հիմա մեր ուսյալը, մեր լավը, մեր ընտիրն ու խելացին: Ինչո՞ւ հանկարծ նրանց մասին մոռացանք ու թողեցինք բախտի քմահաճույքին: Մենք ի՞նչ ենք հասկանում երկիր, պետություն, հայրենիք ասելով` մեզ միևնույն նպատակի շուրջը հավաքող ամրակուռ բազո՞ւկ, քարտեզով վավերացված աշխարհագրական տարա՞ծք, անհագուրդ մարմաջով օծված խրախճանքների հավաքատեղի՞, դղյակների պատուհաններից նայող պարապ աչքի հետաքրքրասիրությո՞ւն, հույսի ծվենը աչքերի մեջ ցամաքած տատիկի մոլորությո՞ւն, թե՞… Իսկ ո՞ւր մնաց լույսի ջահը ձեռքին վազող խարտյաշ պատանին, որտե՞ղ փնտրենք նրան, ո՞րն է նրա տեղը, թե՞ նա առհասարակ տեղ չունի մեր մեջ: Երբևիցե փորձե՞լ ենք հուսահատվածների տան պատուհանից նայել աշխարհին, թե՞ մտածում ենք, որ ամեն մարդ իր կյանքն է ապրում, ուրեմն թող իր յուղով էլ տապակվի: Ախր, մեր լինելության, մեր հավատամքի, մեր խղճի ու հոգու ծառն է չորանում, իսկ մենք միասին նստած ենք ծառի ճյուղին: Գրեցի այս տողն ու ականջներիս մեջ շառաչուն զնգոցով առակի խոսքն արձագանքվեց` խրախճանքի սեղանից.
Չորանում է` չորանա,
Ինձ ի՞նչ օգուտ` զորանա,
Միայն կաղին ունենամ,
Ուտեմ, պառկեմ, գիրանամ:
«Իսկ այդ ընթացքում թռչունները չվում են»,- իր լռության խորքից արձագանքեց իմ ընթերցողը: «Թռչունները չվում են ու ամեն մի թռչունից արնոտ մի փետուր է մնում,-ընթերցողի խոսքին արձագանքեց իմ գրող ընկերը:- Չվող թռչունին իր թողած արնոտ փետուրի մեջ որոնեք»:
