Հին ձեռագրերիս թղթապանակներից մեկում, այլ հոդված փնտրելիս, հանկարծ աչքիս ընկավ առաջին Սահմանադրության հետ կապված մի գրառում, որը ո՛չ թվագրված է, ո՛չ էլ այս կամ այն լրագրում հրապարակման նշում ունի: Ոչ էլ ես եմ հիշում` հրապարակվե՞լ է, թե՞ ոչ: Բայց եթե հիշեի էլ, միևնույն է, չէի վարանի այսօր վերահրապարակել, որովհետև բոլոր այն մտահոգությունները և դիտարկումները, որ ունեցել եմ այն օրերին, փոքր-ինչ կերպարանափոխված ու նոր ժամանակների տարազ հագած, ցավոք, առկա են և այս` նոր Սահմանադրության քննարկման գործընթացում:
Նոր Սահմանադրություն եմ կոչում, որովհետև եթե գլխավոր օրենքը երկրի կառավարման նոր կարգ է սահմանում, ապա այդ սահմանման հետ կապված մանր ու խոշոր բոլոր փոփոխությունները, ի վերջո, հասցնում են նորին: Ամեն երևույթ իր ճիշտ անվանումը պիտի ունենա, այլապես ամեն ինչ կխառնենք իրար, կխճճվենք, ինչպես և վարվում ենք ահա քանի տարի, եթե ոչ` քանի դար…
Ահա այդ գրառումը. «Սահմանադրական հանձնաժողովի ներկայացրած Սահմանադրության նախագծին զուգահեռ ստեղծված բոլոր նախագծերին թե՛ «վերևներում» և թե՛ «վերևների» ազդեցության տակ շնչող որոշ «ներքևներում» խորամանկ դիտավորությամբ «այլընտրանքային» են կոչում, առանց խորանալու այլընտրանք բառի էության մեջ: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, թե հայ ժողովուրդն արդեն արտահայտել է իր կամքը` ունենալով նախագահական ուժեղ համակարգ, և ահա, այդ համակարգը ամրագրող Սահմանադրությանն ինչ-ինչ անհատներ կամ կուսակցություններ այլ ընտրանք են հակադրում:
Իմ խորին համոզմամբ՝ ՀՀ Գերագույն խորհուրդը իրավասու չէր կայացնելու նախագահական համակարգին անցնելու որոշում: Առաջարկել` կարող էր: Իսկ նախագահական ընտրությունների արդյունքով հիմնավորել նախագահական համակարգի անհրաժեշտությունը մեզանում, սովորական աճպարարություն է, որովհետև նախագահական ընտրություններում ժողովրդի մեծամասնությունը ձայնը տվել է Լևոն Տեր-Պետրոսյանին և ոչ թե համակարգին: Այդ օրերին, նույն հաջողությամբ, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կընտրվեր թե՛ վարչապետ (եթե վարչապետությունը ընտրովի պաշտոն լիներ), թե՛ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար (եթե այդ ընտրությունը վերապահվեր բացառապես հայ ժողովրդին), թե՛ Աստծու քարտուղար (եթե նման պաշտոնը, պոեզիայի ոլորտներից դուրս գալով, իջներ նյութական աշխարհ):
Եղավ հարմար մի պահ նախագահական համակարգի նկատմամբ ժողովրդի կամքը ստուգելու, և այդ պահը անկախության հանրաքվեն էր: Պատմության գիրկն անցած Խորհրդային Միությունից դուրս գալու ժամանակավրեպ, անհեթեթ հարցադրման փոխարեն, անկախության ճիշտ նույն հարցման լույսի տակ պիտի քննվեր ապագա անկախ հանրապետության կառավարման կարգը: Բայց այդպես չեղավ, թեև կար գաղափարը, առաջարկը: Այդպես չեղավ, որովհետև մեծ էր պատվիրատուներին հաճոյանալու գայթակղությունը, Խորհրդային Միություն կոչված քաղաքական դիակի վրա ևս մի կրակոց արձակելու կիրքը:
Եվ հիմա անթույլատրելի է այնպիսի կեցվածք ընդունել, թե այդպես էլ եղել է, թե նախագահական համակարգը ժողովրդի կամքն է արտահայտում, և, ուրեմն, այս կամքին հակառակ, ահա, այլընտրանքայիններ են լույս աշխարհ եկել:
Քաղաքացիական համաձայնության (վեց կուսակցությունների) մշակած Սահմանադրության նախագիծը պետք է դիտարկել հենց այս մոտեցմամբ և չշտապել որակումներ տալ: Գուցե վաղը պարզվի, որ նախագահական ուժեղ համակարգը պաշտպանող Սահմանադրության նախագի՞ծն է, իրոք, այլընտրանքային: Ինչպես շատ իրողություններ են պարզվում մեզանում, երբ աստիճանաբար ցնդում է քաղաքական մշուշը»:
Թվում է, թե այսօր ցնդել է քաղաքական մշուշը, և այլընտրանքային է դարձել գործող Սահմանադրությունը, բայց դա միայն թվում է: Մի նոր մշուշ է խտացել գործընթացի գլխավերևում: Եթե հասկանալի է ՀՅԴ-ի «այո»-ն (նա միշտ էլ «այո» է ասել խորհրդարանական համակարգին), եթե հասկանալի է ՀԱԿ-ի «ոչ»-ը (այլ անվանումով` լևոնական այս ուժը միշտ էլ «ոչ» է ասել), ապա անհասկանալի է իշխող կուսակցության դիրքորոշումը: Նա ինչո՞ւ պիտի կողմ լինի նոր Սահմանադրությանը, եթե հինը լիուլի բավարարում է իրեն: Մի՞թե այդքան բարեփոխվել է նա, թե՞ համոզված է, որ նոր Սահմանադրության ընձեռած հնարավորություններով էլ կարող է ապահովել գերակա իր դիրքը: Եթե այդպես է` ապա ո՞ւմ է պետք նոր Սահմանադրությունը: Պաշտոնների վերանվանումներից և վերադասավորումներից մի՞թե փոխվում է համակարգի էությունը:
ԳՐՈՂԻ ԺԱՄԱՆԱԿԸ / Ռուբեն ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
